AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH

RADA NAUKOWA Honorowy Przewodniczący: prof. Adam Koseski Rektor Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora Przewodniczący: prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk Członkowie: prof. Zbigniew Leszczyński (AH), prof. Teresa Łoś-Nowak (UWr), prof. Anna Magierska (UW), doc. dr Marek Nadolski (AH), prof. Kazimierz Przybysz (UW), prof. Jan Sobczak (AH), ks. bp dr Marek Solarczyk (WSD DW-P), prof. Tadeusz Wallas (UAM), prof. Leonid Gorizontov (Moskiewski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Susar I. Iskanderova (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Dmitrij Karnauchov (Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Nowosybirsku), prof. Ûrij V. Kostâšov (Federalny Uniwersytet Immanuela Kanta w Kaliningradzie), prof. Igor Krûčkov (Państwowy Uniwersytet w Stawropolu), prof. Fëdor Michajlovskij (Miejski Uniwersytet Pedagogiczny w Moskwie), prof. Abdylda I. Musaev (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Efim I. Pivovar (Moskiewski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Michail Suprun (Północny Arktyczny Uniwersytet Federalny w Archangielsku), prof. Bolesław Szostakowicz (Państwowy Uniwersytet w Irkucku), prof. Osmon Togusakov (Narodowa Akademia Nauk Republiki Kirgiskiej)

AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH Międzynarodowy Projekt Naukowy Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku i Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karasaeva International Scientific Project of Pultusk Academy of Humanities named after A. Gieysztor and Bishkek Humanities University named after K. Karasaev Projet scientifique international de l Académie des Sciences Humaines A. Gieysztor de Pultusk et l Université des Sciences Humaines K. Karasyev de Bichkek Международный Научный Проект Гуманитарной Академии им. А. Гейштора в Пултуске и Бишкекского Гуманитарного Университета им. К. Карасаева 4 (33)/2012 Pułtusk

REDAKCJA NAUKOWA dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. nadzw. redaktor naczelny dr hab. Piotr Załęski zastępca redaktora naczelnego mgr Konrad Jajecznik sekretarz redakcji (Polska) mgr Gul majram Moldosanova sekretarz redakcji (Kirgistan) Dział Etnologiczny (dr hab. Piotr Załęski) o STUDIA AFRYKANISTYCZNE: dr Anna Nadolska-Styczyńska o STUDIA ARABISTYCZNE: mgr Agnieszka Syliwoniuk o STUDIA EUROAZJATYCKIE: dr hab. Piotr Załęski Dział Filozoficzny (dr Èmil Kanimetov) Dział Historyczny (dr Łukasz Zamęcki) o HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH: mgr Jarosław Szczepański o HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ: mgr Konrad Jajecznik o HISTORIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH: dr Bartłomiej Zdaniuk o NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA: dr Łukasz Zamęcki Dział Politologiczny (mgr Anna Krawczyk) o NAUKI O BEZPIECZEŃSTWIE: dr Tomasz Słomka o NAUKI O MEDIACH I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ: dr Ewa Maria Marciniak o NAUKI O POLITYCE: mgr Anna Krawczyk o NAUKI O POLITYKACH PUBLICZNYCH: dr Seweryn Dmowski o STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE: mgr Oliwia Piskowska Dział Edukacyjny (dr Mariusz Włodarczyk) o EDUKACJA EUROPEJSKA: mgr Anna Olejniczak o EDUKACJA HISTORYCZNA: dr Mariusz Włodarczyk o EDUKACJA OBYWATELSKA: mgr Maria Golińska Redakcja językowa mgr Victoria Bieniek, mgr Anna Wolna (j. angielski) mgr Katarzyna Włodarczyk (j. polski) mgr Elena Breslavskaâ (j. rosyjski) Redakcja statystyczna mgr Aneta Marcinkowska Recenzenci tomu i artykułów Lista recenzentów za każdy rok dostępna jest na stronie internetowej czasopisma Projekt okładki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Opracowanie graficzne i łamanie: Studio OFI ISSN 1733-8050 Copyright by Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2012 Wydawca Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora Wydział Nauk Politycznych ul. Spacerowa 7, 06-100 Pułtusk tel./fax (23) 691-90-66 e-mail: politologia@ah.edu.pl www.pismosip.ah.edu.pl Nakład 1000 egz. Wersja pierwotna: papierowa Realizacja na zlecenie Wydawcy Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR

Spis treści WYKŁAD INAUGURACYJNY Tomasz G. Pszczółkowski: Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa pt. Co musi zostać powiedziane. Aspekty literaturoznawcze, polityczne i historyczne................................................ 15 KULTURA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH Franciszek Gołembski: Proces formowania kultury politycznej we współczesnych stosunkach międzynarodowych..................... 27 Anna Wojciuk: Kultura w teoriach stosunków międzynarodowych: podejścia, trendy, korzenie..................................... 45 Stanisław Bieleń: Kultura w negocjacjach międzynarodowych........... 62 Dorota Heidrich: Kulturowe aspekty powstawania i funkcjonowania organizacji międzynarodowych.................................. 83 Alicja Fijałkowska: Imperializm kulturowy......................... 103 Grażyna Michałowska: Prawne, polityczne i kulturowe uwarunkowania polityki genderowej.......................................... 118 Aleksandra Jarczewska: Kultura a gospodarka kulturowe aspekty oddziaływania na gospodarkę................................. 139 Wiesław Lizak: Kulturowe uwarunkowania konfl iktów................ 161 Bolesław Balcerowicz: Kultura w sferze wojskowości od kultury strategicznej do zwrotu kulturowego............................ 179 Patrycja Grzebyk: Kultura a rozliczanie zbrodni międzynarodowych.... 192 Bogusław Lackoroński: Kultura w tworzeniu prawa międzynarodowego publicznego zwyczaj oraz ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane............................................... 209 BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA Włodzimierz Fehler: Centralne Biuro Antykorupcyjne instrument polityki bezpieczeństwa wewnętrznego we współczesnej Polsce............. 231 5

Spis treści Margo A. Kostun, Paweł Stawarz: Polityka zagraniczna i polityka bezpieczeństwa Polski oraz państw Kaukazu Południowego w ujęciu paradygmatu geopolityki na przełomie XX i XXI wieku.............. 250 PROBLEMY POLITYCZNE WSPÓŁCZESNEJ EURAZJI Łukasz Zamęcki: Po XVIII Kongresie Znaczenie zmian na szczytach władzy ChRL dla relacji UE Chiny................................... 271 Oliwia Piskowska: Unia Europejska Azja Centralna: zarys stosunków.. 288 HISTORIA KOŚCIOŁA Wojciech Jakubowski: Przyczynek do dziejów Kolegium Kardynalskiego w latach 1439 2010......................................... 307 Z PERSPEKTYWY WSCHODU Èl mira T. Saâkbaeva: Drogi formowania państwa demokratycznego w Kirgistanie.............................................. 339 Gul zat T. Maičinova: Procesy transformacyjne i modernizacyjne w systemie wyborczym Republiki Kirgiskiej...................... 344 Baktygul Š. Toloeva: Formy uczestnictwa politycznego w systemie samorządu terytorialnego Republiki Kirgiskiej.................... 350 VARIA Sergiusz Wasiuta: Międzydyscyplinarne historyczno-ekologiczne badania przestrzeni Ukrainy: historiografi czna analiza genezy i rozwoju...... 361 RECENZJE Piotr Załęski: Azizbek K. Džusupbekov, Ètničeskaâ identičnost nomadov........................................ 385 Iwona Miedzińska: Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji......................................... 389 6

Contents INAUGURAL LECTURE Tomasz G. Pszczółkowski: Controversy over the poem What must be said by G. Grass. Literary, political and historical aspects........... 15 CULTURE IN INTERNATIONAL RELATIONS Franciszek Gołembski: The process of forming of political culture in contemporary international relations........................... 27 Anna Wojciuk: Culture in theories of international relations: approaches, trends and roots................................... 45 Stanisław Bieleń: Culture in international negotiations................ 62 Dorota Heidrich: Cultural aspects of establishment and functioning of international organizations................................... 83 Alicja Fijałkowska: Cultural imperialism.......................... 103 Grażyna Michałowska: Legal, political and cultural determinants of gender policy.................................. 118 Aleksandra Jarczewska: Culture and economy. Cultural aspects of infl uencing on economy.................................... 139 Wiesław Lizak: Cultural determinants of confl icts................... 161 Bolesław Balcerowicz: Culture in the military sphere. From strategic culture to cultural turn....................................... 179 Patrycja Grzebyk: Culture and dealing with international crimes....... 192 Bogusław Lackoroński: Culture in the making of public international law custom and general rules of law recognized by civilized nations..... 209 STATE SECURITY Włodzimierz Fehler: The Central Anti-Corruption Bureau an instrument of the internal safety policy in contemporary Poland............... 231 Margo A. Kostun, Paweł Stawarz: International and security policies of Poland and the states of South Caucasus in the perspective of the paradigm of geopolitics at the turn of 20 th and 21 st century........... 250 7

Contents POLITICAL PROBLEMS OF CONTEMPORARY EURASIA Łukasz Zamęcki: After the 18th Congress... The Meaning of Changes in the PRC s Top Authorities for the EU China Relations............ 271 Oliwia Piskowska: The relations between the European Union and Central Asia in an outline................................. 288 HISTORY OF THE CHURCH Wojciech Jakubowski: Contribution to the history of the College of Cardinals (1439 2010)..................................... 307 PERSPECTIVE OF THE EAST Èl mira T. Saâkbaeva: Ways of building democratic state in Kyrgyzstan.............................................. 339 Gul zat T. Maičinova: Transformations and modernizations in the electoral system of the Kyrgyz Republic.................... 344 Baktygul Š. Toloeva: Forms of political participation in the local government system of the Kyrgyz Republic.............. 350 VARIA Sergiusz Wasiuta: Interdisciplinary historical-ecological research of the space of Ukraine. Historiographic analysis of genesis and development................................... 361 REVIEWS Piotr Załęski: Azizbek K. Džusupbekov, Ètničeskaâ identičnost nomadov........................................ 385 Iwona Miedzińska: Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji......................................... 389 8

Table des matières COURS D OUVERTURE Tomasz G. Pszczółkowski: Controverse autour du poème de G. Grass, Ce qui doit être dit. Point de vue des sciences des lettres, points de vue politiques et historiques............................ 15 LA CULTURE DANS LES RELATIONS INTERNATIONALES Franciszek Gołembski: Le processus de formation de la culture politique dans les relations internationales contemporaines................... 27 Anna Wojciuk: La culture dans les théories des relations internationales: les approches, les tendances, les racines.......................... 45 Stanisław Bieleń: La culture dans les négociations internationales....... 62 Dorota Heidrich: Les aspects culturels de la création et du fonctionnement des organisations internationales................... 83 Alicja Fijałkowska: L impérialisme culturel........................ 103 Grażyna Michałowska: Les conditions juridiques, politiques et culturelles de la politique de la parité......................... 118 Aleksandra Jarczewska: La culture et l économie aspects culturels de l impact sur l économie............................. 139 Wiesław Lizak: Les facteurs culturels des confl its.................... 161 Bolesław Balcerowicz: La culture dans le domaine militaire de la culture stratégique au tournant culturel.................... 179 Patrycja Grzebyk: La culture et le jugement des crimes internationaux.............................................. 192 Bogusław Lackoroński: La culture dans le processus de création du droit public international coutume et principes généraux du droit reconnus par les nations civilisées....................... 209 LA SÉCURITÉ DE L ÉTAT Włodzimierz Fehler: Le Bureau Central Anticorruption (CBA) l instrument de la politique de sécurité interne dans la Pologne contemporaine.................................... 231 9

Table des matières Margo A. Kostun, Paweł Stawarz: La politique externe et la politique de sécurité de la Pologne et des pays du Caucase du Sud en termes de paradigme géopolitique au tournant du XX e et XXI e siècles........ 250 PROBLÈMES POLITIQUES DE L EURASIE CONTEMPORAINE Łukasz Zamęcki: Après le XVIIIe Congrès L impact des changements au sommet du pouvoir de la RPC pour la relation UE Chine......... 271 Oliwia Piskowska: Union Européenne Asie Centrale: esquisse de relations......................................... 288 HISTOIRE DE L ÉGLISE Wojciech Jakubowski: Esquisse de l histoire du Collège Cardinalice de 1439 à 2010................................... 307 VU DEPUIS L ORIENT Èl mira T. Saâkbaeva: Voies de formation d un État démocratique au Kirghizistan............................................. 339 Gul zat T. Maičinova: Processus de transition et de modernisation dans le système électoral de la République Kirghize................ 344 Baktygul Š. Toloeva: Formes de participation politique dans le système des collectivités territoriales de la République Kirghize............. 350 VARIA Sergiusz Wasiuta: Études interdisciplinaires historiques et écologiques de l espace de l Ukraine: analyse historiographique des origines et du développement............................... 361 FICHES DE LECTURES Piotr Załęski: Azizbek K. Džusupbekov, Ètničeskaâ identičnost nomadov........................................ 385 Iwona Miedzińska: Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji......................................... 389 10

Coдержание ИНАУГУРАЦИОННАЯ ЛЕКЦИЯ Томаш Г. Пшчулковски: Споры по стихотворению Г. Грасса «То, что нужно сказать». Литературоведческие, политические и исторические аспекты......................... 15 КУЛЬТУРА В МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЯХ Францишэк Голэмбски: Процесс формирования политической культуры в современных международных отношениях........... 27 Анна Войцюк: Культура в теориях международных отношении: подходы, тенденции и корни.................................. 45 Станислав Белэнь: Культура в международных переговорах........ 62 Дорота Хайдрих: Культурные аспекты формирования и функционирования международных организаций............... 83 Алиця Фиялковска: Культурный империализм................... 103 Гражына Михаловска: Правовые, политические и культурные обусловленности гендерной политики......................... 118 Алэксандра Ярчэвска: Культура и экономика культурные аспекты воздействия на экономику........................... 139 Веслав Лизак: Культурная обусловленность конфликтов........... 161 Болэслав Бальцэрович: Культура в военной сфере от стратегической культуры до культурного поворота............ 179 Патрыця Гжэбык: Культура и оценка международных преступлений.............................................. 192 Богуслав Лацкороньски: Культура в создании международного публичного права обычаи и общие принципы права, признанные цивилизованными нациями........................ 209 БЕЗОПАСНОСТЬ ГОСУДАРСТВА Влодзимеж Фэхлэр: Центральное антикоррупционное бюро инструмент политики внутренней безопасности в современной Польше...................................... 231 11

Coдержание Марго А. Костун, Павэл Ставаж: Внешняя политика и политика безопасности Польши и стран Южного Кавказа с точки зрения парадигмы геополитики на рубеже ХХ и XXI веков.............. 250 ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ ЕВРАЗИИ Лукаш Замэнцки: После XVIII съезда... Значение изменений во властях КНР для отношений ЕС Китай.................... 271 Оливя Писковcка: Европейский союз Центральная Азия: очерк отношений.......................................... 288 ИСТОРИЯ ЦЕРКВИ Войцех Якубовски: К вопросу об истории Коллегии кардиналов в 1439 2010 годы................................ 307 С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ВОСТОКА Эльмира Т. Саякбаева: Пути становления и формирования демократического государства в Кыргызстане................. 339 Гульзат Т. Майчинова: Трансформационные и модернизационные процессы в избирательной системе Кыргызской Республики...... 344 Бактыгул Ш. Толоева: Политическое участие и формы его проявления в системе местного самоуправления Кыргызской Республики..................................... 350 VARIA Сергюш Васюта: Междисциплинарные историческо-экологические исследования пространства Украины: историографический анализ происхождения и развития............................ 361 РЕЦЕНЗИИ Пётр Залэнски: Азизбек К. Джусупбеков, «Этническaя идентичность номадов».................................... 385 Ивона Медзиньска: «Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji»......................................... 389 12

Wykład inauguracyjny

Tomasz G. Pszczółkowski Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa pt. Co musi zostać powiedziane. Aspekty literaturoznawcze, polityczne i historyczne Z wykładu inauguracyjnego, wygłoszonego w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku 29 września 2012 roku. Tematem niniejszego wykładu jest utwór znanego niemieckiego pisarza-noblisty, urodzonego w 1927 roku w Gdańsku, Güntera Grassa. Akcja kilku utworów pisarza rozgrywa się właśnie tam. Autor stworzył m.in. trylogię gdańską, na którą składają się trzy utwory prozatorskie: powieść Blaszany bębenek, nowela Kot i mysz oraz powieść Psie lata. Utworami tymi, jak i innymi, autor spopularyzował swoje rodzinne miasto. Radni Gdańska odwdzięczyli się pisarzowi, przyznając mu w 1993 roku tytuł honorowego obywatela. W sierpniu 2006 roku w świecie, także w Polsce, dokonała się zmiana wizerunku pisarza. Wówczas ogłosił on nieznany wcześniej opinii publicznej fakt pełnienia służby w Waffen-SS, czyli organizacji zbrojnej partii hitlerowskiej. Waffen-SS cechowała się niezwykłym zaangażowaniem w ideologię nazistowską, realizując najbardziej zbrodnicze rozkazy. Co prawda Grass wstąpił do Waffen-SS jako siedemnastolatek, służył w niej kilka tygodni i według własnych zapewnień uczynił to z chęci wyzwolenia się spod wpływu rodziców, ale część opinii publicznej przyjęła ujawnienie tego epizodu w powieści pt. Przy obieraniu cebuli za spóźnione. Wielu ludzi nie przyjmowało do wiadomości argumentu, że pisarz nie ukrywał tego epizodu, mówiąc o nim w swoim środowisku. Niektórzy poczuli się zawiedzeni tym, iż wybitny pisarz, uważany za autorytet moralny, nie wyjawił wcześniej tego fragmentu swej biografii. Opinia publiczna była w jego ocenie podzielona część uważała, że epizod nie powinien przekreślić dorobku i wielkości pisarza, 15

Tomasz G. Pszczółkowski część była obojętna, byli także i tacy, którzy bardzo głośno wypowiadali się, iż należy Grassa pozbawić godności i zaszczytów, które mu przyznano. Sprawa służby młodego Grassa w Waffen-SS jest istotna także dla dalszych losów pisarza i jego pozycji w mediach, społeczeństwie i polityce. W tym miejscu chciałbym przejść do głównego wątku mojego wykładu, czyli do opublikowanego 4 kwietnia 2012 roku najpierw na łamach dziennika Süddeutsche Zeitung, a później przedrukowanego w innych pismach utworu pt. Was gesagt werden muss, czyli Co musi zostać powiedziane. Tekst ten ma układ wiersza, choć w zasadzie trudno w nim dopatrzyć się typowych dla poezji form, rymu, rytmu, przenośni, brak w nim sformułowań dwuznacznych, alegorycznych itp., czyli tego wszystkiego, co czytelnik poezji oczekuje od wiersza. Równie dobrze tekst mógłby mieć formę prozatorską. Treść utworu nie pozostawia szerszej swobody interpretacyjnej. Można i trzeba ten utwór rozumieć dosłownie. Zawiera on bowiem jasno i precyzyjnie sformułowane tezy, wyraża poglądy, które nie pozwalają na jakieś błyskotliwe interpretacje. Pisarz oczekuje, że czytelnik odniesie się do wyrażonego w tekście stanowiska z powagą. W przypadku analiz treściowoformalnych wiersza Grassa zamiast o interpretacjach, powinno się mówić raczej o jego ocenach. Czytelnikowi nasuwa się tu pewna uwaga ogólna, iż gdyby utwór ten wyszedł spod pióra jakiegoś dziennikarza, albo nawet pisarza, ale bez tak ustalonej renomy, to pozostałby bez większego rozgłosu. Jednakże autorytet Grassa jako noblisty, w myśl zasady noblesse oblige, z jednej strony zobowiązuje go do wypowiedzi, których się po takim autorytecie można spodziewać, z drugiej zaś z chwilą niespełnienia oczekiwań publiczności tenże autorytet ulega poważnemu zachwianiu. Tekst Grassa, nazwany przez niego wierszem, można badać i oceniać na kilku płaszczyznach. Dominują w nim wątki polityczne oraz przebijają historyczne i dlatego stanowi interesujący materiał nie tylko dla literaturoznawców, ale również dla politologów i historyków, choć każdy z przedstawicieli tych nauk dostrzeże w nim inne aspekty. Taka jest też istota złożonych przedmiotów badawczych można na nie patrzeć z różnych stron i punktów widzenia. Choć przedmiot jest jeden, postrzegany jest różnie w zależności od perspektywy, z jakiej się go ogląda. Inaczej mówiąc, multiperspektywiczność wątków wymusza multidyscyplinarne podejście do tematu. Wiersz Grassa pobudza zatem do różnych refleksji literackich, historycznych i politycznych, zresztą nie tylko w Niemczech. Przez to, że dotyczy także innych krajów konkretnie Iranu i Izraela nabiera znaczenia międzynarodowego. Porównanie ocen wiersza w różnych krajach otwiera kolejne pole badawcze. Mam tu na myśli perspektywę komparatystyczną, a w jej ramach porównanie recepcji tekstu w różnych krajach i środowiskach. Ważną pozycją, z której czytany jest wiersz, jest perspektywa tzw. zwykłego czytelnika. Czytać go będzie oczywiście tylko człowiek zainteresowany, a jego ocena utworu będzie wynikiem różnych czynników, jak wiek i doświadczenie życiowe, wykształcenie, poglądy polityczne, sytuacja społeczna i inne. Pisarze zwykle piszą nie dla badaczy swojej twórczo- 16

ści, lecz dla szerokiego ogółu, stąd też odbiór będzie różny. Wiersz Grassa, który porusza ważne dla współczesnego świata problemy, jest tekstem par excellence politycznym. O czym zatem jest ten osobliwy utwór? Mówiąc najkrócej, autor ostrzega przed wojną z Iranem i domaga się od władz swego państwa zaprzestania dostaw niemieckich łodzi podwodnych dla Izraela. W dziesięciu strofach przedstawia bardzo osobistą ocenę sytuacji na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz apeluje o zaprzestanie eskalacji konfliktu między krajami arabskimi i Izraelem. Głosi kilka kontrowersyjnych tez, które wywołały cały szereg reakcji szerokiej opinii publicznej, jak i polityków, artystów i intelektualistów w Niemczech, Izraelu, krajach arabskich i w wielu innych państwach. Mówienie o tezach, a nie o przesłaniu literackim, jest właściwsze, bowiem utwór Grassa zawiera bardzo konkretne przemyślenia i poglądy. Jakie to są tezy? Grass twierdzi, że: wbrew powszechnej opinii nigdy nie zostało udowodnione istnienie irańskiej bomby atomowej, a przywódca Iranu, Mahmud Ahmadineżad, to mocny w gębie (Maulheld) ciemiężyciel swego narodu; mocarstwem atomowym zagrażającym światowemu pokojowi i niepoddającym swych urządzeń nuklearnych żadnej kontroli jest Izrael jest to powszechnie przemilczane, zaś przypominanie o tym traktowane jest jako postawa antysemicka; Niemcy wspierają Izrael dostawami łodzi podwodnych, traktując te dostawy jako część programu zadośćuczynienia za krzywdy wyrządzone Żydom w czasach nazizmu; będąc Niemcem czującym się odpowiedzialnym za niemieckie zbrodnie, nie wypada mu wypominać pomocy militarnej udzielanej przez jego państwo Izraelczykom; Zachód cechuje hipokryzja, ponieważ nie wymusza na sprawcach potencjalnego zagrożenia dla światowego pokoju rezygnacji z użycia broni atomowej. Jednocześnie domaga się możliwości nieograniczonej i stałej kontroli izraelskiego potencjału jądrowego oraz irańskich instalacji atomowych przez bliżej nieokreśloną międzynarodową instancję. Tylko w taki sposób jego zdaniem można pomóc Izraelczykom i Palestyńczykom ba, wszystkim ludziom tamtego regionu, a ostatecznie również nam (w domyśle Niemcom i innym narodom) w utrzymaniu pokoju. Tezy te wywołały odmienne reakcje odbiorców, w pierwszej kolejności mediów, a także polityków w krajach, których tekst dotyczył. Jakie to były reakcje? Większość niemieckich mediów i polityków, z kanclerz Angelą Merkel na czele, potępiła wystąpienie Grassa. Do chóru krytyków pisarza dołączyła część intelektualistów, m.in. Rolf Hochhuth, literat niegdyś równie kontrowersyjny jak Grass, autor dramatu pt. Namiestnik, w którym zarzucił papieżowi Piusowi XII obojętność wobec hitlerowskiego ludobójstwa. Hochhuth jest też autorem kontrowersyjnej sztuki teatralnej pt. Soldaten (Żołnierze), w której odpowiedzialnością za naloty bombowe na Niemcy obarczył premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla. Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa... 17

Tomasz G. Pszczółkowski Obrońcy Grassa wypomnieli Hochhuthowi jego zażyłe stosunki z negacjonistą Davidem Irvingiem. Reakcją na wiersz w Izraelu było potępienie pisarza oraz wydanie dla niego zakazu wjazdu do tego kraju. Natomiast w Iranie i krajach arabskich utwór Grassa przyjęto z aprobatą. Jakie poglądy uznali krytycy pisarza za niesłuszne? Po pierwsze ten, że Izrael jest agresorem. Po drugie planowane przez ten kraj (rzekome lub realne) wyprzedzające użycie broni nuklearnej w starciu z Iranem. Po trzecie zakwestionowanie faktu posiadania broni jądrowej przez Iran. Po czwarte współsprawstwo lub współodpowiedzialność Niemiec za skutki potencjalnego użycia głowic jądrowych z wyrzutni zamontowanych na niemieckich łodziach podwodnych. Izrael posiada obecnie trzy łodzie podwodne typu Dolphin produkcji niemieckiej i ma otrzymać trzy kolejne w najbliższych latach. Łodzie te mogą służyć także do celów szpiegowskich. Spójrzmy teraz na interpretacje wiersza uwzględniające jego treść i formę. Dla literaturoznawcy rzeczą najważniejszą będzie forma, z którą treść utworu powinna korespondować. Część krytyków literatury uważa, że wiersz jest słaby, że właściwszą do wyrażenia treści utworu formą byłby esej. Niektórzy twierdzą, że tekst nadawałby się jako artykuł wstępny do jakiejś lewicowej gazety, albo że jest swoistym komunikatem noblisty w sprawie obrony pokoju na świecie 1. Jeden z krytyków zauważył, iż późne wiersze Grassa wierszami nie są, lecz przypominają raczej listy czytelnika do gazety, skargi bądź apele ujęte w nieprzystającej do nich formie 2. Są też analitycy, którzy uważają, że autor nawiązuje do tradycji poetyckiej Henryka Heinego i Bertolta Brechta. Ten ostatni w eseju pt. O liryce bez rymów pisanej w nieregularnych rytmach 3 rozwinął koncepcję rytmu gestów. Heinrich Detering udowadnia bliskość poetyki Brechta w sposobie formułowania tekstu Grassa. W artykule pod nieco prowokacyjnym tytułem Prozatorskie wierszowanie czy liryczne hochsztaplerstwo 4 udowadnia, iż w wierszu występują obok fragmentów typowych dla liryki także sformułowania na wskroś dziennikarskie, jak z gazetowego wstępniaka. Pisarz obrał formę wiersza, by nie można go było zaatakować. Opinie o jakości literackiej utworu Grassa są zatem podzielone. Jeden z krytyków 5 zwrócił uwagę na niepopularność Grassa zarówno wśród konserwatystów, którzy zarzucają mu rzekome braki w sferze artystycznej, nadrabiane natrętnym moralizmem, jak i wśród oświeconej lewicy, która zarzuca 1 F. Schirrmacher, Was Grass uns sagen will, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 4.04.2012. 2 T. Steinfeld, Dichten und meinen, Süddeutsche Zeitung, 4.04.2012. 3 B. Brecht, Über reimlose Lyrik mit unregelmäßigen Rhythmen (1939), w: Große kommentierte Berliner und Frankfurter Ausgabe, tom 22/1, s. 357 364, Frankfurt a. M. 1988. 4 H. Detering, Prosaische Metrik oder lyrische Hochstapelei, Cicero Online, 16.04.2012, http://www.cicero.de/salon/guenter-grass-gestischer-rhythmus-prosaische-metrik-lyrische-hochstapelei/48966, dostęp: 04.2012 r. 5 M. Angele, Günter Grass als Mephisto, der Freitag, 05.04.2012. Tytuł artykułu, Günter Grass jako Mefi sto, sugeruje, iż pisarz mógłby podobnie jak bohater tragedii Goethego stać się częścią owej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro. 18

mu to samo 6. Większość badaczy zdaje się abstrahować od walorów literackich tekstu, zamiast tego zgłębia podświadomość autora i ogłasza jako prawdziwe to, czego nie powiedział, a chciał rzekomo powiedzieć. Wiersz skrytykował wpływowy niemiecki krytyk literacki, urodzony we Włocławku były agent PRL-owskich służb bezpieczeństwa Marcel Reich-Ranicki. Był on jednym z pierwszych, którzy posłużyli się wobec Grassa tzw. maczugą moralną (Moralkeule) 7, czyli przypomnieli mu, iż jako były żołnierz Waffen-SS nie ma moralnego prawa wypowiadać się o sprawach dotyczących Żydów. Reich-Ranicki nazwał utwór obrzydliwym 8, zarzucił pisarzowi, że jego wiersze są niewiele warte, że tylko jedna z jego powieści, Blaszany bębenek, była napisana naprawdę sensacyjnie. Także laureatka literackiej Nagrody Nobla Herta Müller skrytykowała Grassa za jego przeszłość, ale i formę wiersza, który jej zdaniem jest artykułem, za to, że brak w jego tekście choćby jednego zdania o walorach literackich. Wśród literatów krytykujących pisarza znaleźć można także inne mniej i bardziej znane postaci. Na przykład, poeta niemiecki Durs Grünbein (rocznik 1962) zarzucił Grassowi ślepotę uczuciową i bycie kaznodzieją posługującym się młotkiem 9. Głównym politycznym tematem dyskusji wokół wiersza Grassa jest krytyka państwa Izrael, przede wszystkim jako niejawnej potęgi nuklearnej. Drugą kwestią jest to, czy Niemcy mają prawo krytykować Izraelczyków; wreszcie na kanwie utworu dyskutowane są także relacje niemiecko-izraelskie. Niejako przy okazji debaty nad wierszem pojawiły się w prasie informacje o skali powiązań militarnych Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa... 6 Niechęć do pisarza znalazła swój wyraz w książce pod redakcją Klausa Bittermanna, zatytułowanej Literatur als Qual und Gequalle. Über den Kulturbetriebsintriganten Günter Grass. Tytuł ten zawierający trudno przetłumaczalną grę słów w polskim brzmieniu: Literatura jako męka i czcza pisanina. O intrygancie w świecie kultury Günterze Grassie ukazuje to nastawienie wobec pisarza. Wcześniej wypowiadały się o nim negatywnie także inne znane postaci życia kulturalnego i politycznego niemieckiego obszaru językowego, jak wybitny współczesny dramaturg i poeta Peter Hacks, który w liście do znanego krytyka literackiego i teatrologa Hellmutha Karaska pyta, dlaczego taki przeciętny talent jak pan Grass występuje u Pana jako papież epiki?. Hannah Arendt nigdy nie doczytała Blaszanego bębenka do końca, gdyż wydawał się jej mało oryginalny; zaś Friedrich Dürrenmatt pisał, iż Grass w mojej ocenie jest po prostu za mało inteligentny. Por. http://www. amazon.de/literatur-gequalle-kulturbetriebsintriganten-g%c3%bcnter-grass/dp/3893201084, dostęp: 10.2012 r. 7 Określenie użyte po raz pierwszy w 1998 roku przez pisarza Martina Walsera w czasie uroczystości wręczenia mu Pokojowej Nagrody Niemieckich Księgarzy we Frankfurcie nad Menem. W języku niemieckim zwrotem maczuga moralna określa się używanie w dyskusji argumentów ze sfery moralnej i etycznej w celu zdyskredytowania przeciwnika, czyli posługiwanie się moralnością jako bronią. Pojęcie to (w języku polskim złożone z dwóch słów) było nominowane w dorocznym konkursie słów niemieckich, których się nie powinno używać lub które wyrażają rzeczy, które nie powinny mieć miejsca w danym wypadku pojęcie to stanowi fatalne połączenie moralności z narzędziem służącym zabijaniu. Walser użył go w kontekście hitlerowskiego obozu w Oświęcimiu (Auschwitz eignet sich nicht dafür, Drohroutine zu werden, jederzeit einsetzbares Einschüchterungsmittel oder Moralkeule oder auch nur Pfl ichtübung Auschwitz nie nadaje do tego, by służyć rutynie straszenia, być środkiem służącym w każdej chwili zastraszaniu. 8 Es ist ein ekelhaftes Gedicht, Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung, 8.04.2012. 9 Er ist ein Prediger mit dem Holzhammer, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 11.04.2012. 19

Tomasz G. Pszczółkowski między RFN a Izraelem, o niemieckich dostawach uzbrojenia i technologii militarnych dla państwa żydowskiego. Grass i jego obrońcy zostali posądzeni, a nawet oskarżeni, o antysemityzm, gdyż krytyka Izraela odbierana jest często jako jego jawny bądź ukryty przejaw. W krytyce pisarza obecne są także aspekty historyczne. Twierdzi się, że Niemcy ze względu na swą zbrodniczą przeszłość nie mają prawa zarzucać innym krajom, a przede wszystkim Izraelowi, polityki zagrażającej pokojowi czy mającej w perspektywie zniszczenie całego narodu. Imputowanie Izraelowi takich zamiarów służy relatywizowaniu własnych zbrodni z przeszłości twierdzą krytycy pisarza. Obrońcy Grassa z kolei podkreślają, że jego wiersz służy obronie pokoju. Utwór ukazał się kilka dni przed Wielkanocą 2012 roku, która w Niemczech jest okresem tradycyjnych już marszów pokojowych środowisk lewicowych. Ich uczestnicy poparli Grassa; ruch pacyfistyczny w Niemczech uznał pisarza za swego rzecznika. Sam autor deklarował niejednokrotnie swą sympatię dla Izraela. W wierszu wyraźnie nawiązał do odpowiedzialności swego narodu za zbrodnie popełnione na Żydach, podkreślił, że zbrodnie niemieckie są nieporównywalne z innymi. A mimo to insynuuje się pisarzowi, iż chce postawić na jednej płaszczyźnie hitlerowskie ludobójstwo z jakoby zamierzoną przez Izrael eksterminacją narodu irańskiego. Faktycznie wiersz zawiera krytykę Niemiec jako trzeciego pod względem wielkości eksportera uzbrojenia na świecie, jest reakcją na doniesienia prasowe o dostawie kolejnej łodzi podwodnej dla Izraela. Wiersz spotkał się z krytycznymi ocenami nie tylko w Niemczech, ale także w Izraelu. Premier tego kraju Benjamin Netanjahu mówił o haniebnym postawieniu na równi Izraela z Iranem 10. Minister spraw zagranicznych Izraela nie tylko zakazał Grassowi wjazdu do tego kraju, ale i zażądał odebrania mu literackiej nagrody Nobla. W Stanach Zjednoczonych reakcje na wiersz były podobne jak w Izraelu i niemieckich mediach opiniotwórczych. Dominowało podkreślanie rzekomo antysemickiego wydźwięku utworu 11. Wśród amerykańskich obrońców Grassa, choć nie bezkrytycznych, wymienić trzeba niemiecko-żydowskiego historyka Fritza Sterna, który nazwał głupotą pogląd, iż ktoś, kto krytykuje Izrael, jest antysemitą 12. Z kolei w mediach krajów arabskich Grass przedstawiany był jako ofiara potężnego lobby żydowsko-syjonistycznego 13. Reakcje na wiersz w Polsce były w większości wyważone. Publicysta Adam Krzemiński inaczej niż jego niemieccy koledzy sądzi, że wiersz nie jest skandaliczny. Pisarz pomylił się w ocenie sytuacji na Bliskim Wschodzie, zarzucanie mu antysemityzmu jest nieuprawnione, gdyż wielokrotnie dowiódł, iż antysemitą nie jest. Grass stał się persona non grata nie tylko w Izraelu, ale i w gdańskiej synagodze. Wspomnieć też trzeba o tym, że na forach internetowych zarówno niemieckich, jak i polskich dominowały pozytywne oceny wier- 10 Hat der alte Deutsche sein Haupt erhoben?, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 5.04.2012. 11 Eine ineffi ziente Denunziation, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9.04.2012. 12 Eine gezielte missglückte Provokation, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 13.04.2012. 13 Ein Lob auf alle derartige fade Dichtung, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9.04.2012. 20

sza. Biorąc pod uwagę te różnice w ocenach mainstreamu i szerokiego ogółu, można zauważyć duży rozdźwięk między tymi dwoma nurtami. Przejdźmy do konkluzji: kontrowersje wokół tekstu Güntera Grassa wynikają z różnorodności postaw ideowych osób, a także interesów organizacji i instytucji, co w pluralistycznym społeczeństwie jest zrozumiałe i oczywiste. W ocenach, opiniach i postawach wobec autora dominuje ton krytyczny, wynikający z wciąż żywego w Niemczech, zwłaszcza wśród polityków obecnej koalicji rządzącej i mediów opiniotwórczych, poczucia odpowiedzialności za zbrodnie popełnione w przeszłości na Żydach. To poczucie odpowiedzialności za niesławną przeszłość, ale także względy poprawności politycznej każą rządzącym i mainstreamowej opinii publicznej Niemiec z niezwykłą ostrożnością podchodzić do spraw żydowskich, odcinać się od prawdziwego i domniemanego antysemityzmu. Głos wybitnego pisarza potraktowany został jako naruszenie standardów poprawności politycznej, jego argumenty uznane zostały za fałszywe i nietrafione, zaś jego apel o rozwiązanie konfliktu na Bliskim i Środkowym Wschodzie za skierowany pod niewłaściwy adres i niezgodny z niemieckimi interesami politycznymi. Przypominanie pisarzowi jego służby w zbrodniczej Waffen-SS było zabiegiem służącym dyskredytacji. Sam Grass nie uląkł się skierowanej przeciwko niemu zmasowanej kampanii medialno-politycznej i nie wycofał się z większości swoich słów. Stwierdził, że chciał wywołać w Niemczech dyskusję o mocarstwie atomowym, Izraelu. Przyznał jednak, iż powinien był napisać raczej o rządzie premiera Netanjahu, a nie odnosić swoich ocen do państwa żydowskiego i jego mieszkańców jako całości. Jaki jednak wówczas miałby sens jego wiersz? Nie naruszyłby tabu, za które uważa się mówienie o tym, że Izrael posiada broń jądrową. Może przecenił zagrożenie ze strony tego państwa, ale na pewno chciał zwrócić uwagę opinii publicznej na występujące w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu realne zagrożenie dla światowego pokoju. Niepewność co do nuklearnych planów Iranu, pytanie o to, czy Izrael zaatakuje Iran w ciągu roku, kwestia tego, czy Niemcy mają moralne prawo krytykować Izrael te sprawy pozostają nierozstrzygnięte. Czas pokaże, czy pisarz słusznie postawił kwestie, nad którymi rozgorzała żywa i momentami gwałtowna dyskusja. Środowisko naukowców germanistów, politologów, historyków, a także specjalistów-praktyków będzie jeszcze długo analizować kontrowersyjne poglądy zarówno prawdziwych, jak i kwestionowanych autorytetów moralnych. Jednym z tych autorytetów jest Günter Grass, który skonfrontowany został w sposób chyba niespodziewany z nie do końca przezwyciężoną przeszłością swoją i swojego kraju. Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa... Postscriptum Na przełomie września i października 2012 roku prasa niemiecka, a za nią także polska, doniosła, iż Günter Grass wydał nowy tom wierszy. W bogato ilustrowanym rysunkami pisarza zbiorze zatytułowanym Eintagsfl iegen, czyli w polskim 21

Tomasz G. Pszczółkowski tłumaczeniu Jętki, znalazł się także inkryminowany utwór Co musi zostać powiedziane. Ponieważ wiersz znalazł się wśród kilkudziesięciu innych, nie wzbudził już takich gwałtownych reakcji, ale część mediów uznała, że pisarz w dalszym ciągu jest niepoprawny, choć dokonał pewnej zmiany w pierwotnym tekście, zastępując słowa potęga atomowa Izrael ( ) zagraża i tak już kruchemu pokojowi na świecie (die Atommacht Israel gefährdet den ohnehin brüchigen Weltfrieden) sformułowaniem obecny rząd potęgi atomowej, jaką jest Izrael, zagraża i tak już kruchemu pokojowi na świecie (die gegenwärtige Regierung der Atommacht Israel...). Ta drobna korekta jest zapewne wynikiem refleksji pisarza nad zbytnim uogólnieniem, jakiego się przedtem dopuścił, a do którego się także przyznał, m.in. w wywiadach prasowych i telewizyjnych. Mimo tej zmiany, a także z uwagi na fakt, iż w zbiorze znalazł się jeszcze jeden kontrowersyjny utwór, tym razem sławiący izraelskiego technika jądrowego Mordechaja Vanunu, który ujawnił program atomowy Izraela, nastawienie części mediów opiniotwórczych wobec pisarza w dalszym ciągu jest krytyczne. Świadczą o tym niektóre tytuły artykułów: Tom wierszy Jętki : Grass ponownie prowokuje Izrael 14, Grass ponownie docina Izraelowi 15, Jętki Grassa poruszają i prowokują 16. W większości relacji prasowych przeważała jednak rzeczowość informacji. Wydaje się, że obecnie pisarz cieszy się większą sympatią prasy niż po ukazaniu się pierwszej wersji wiersza. Media przypomniały o okolicznościach zatrzymania Vanunu przez agentów Mossadu w Rzymie, o jego skazaniu na 18 lat więzienia i przetrzymywaniu aktualnie w areszcie domowym. Sam pisarz nawołuje do ujawniania tajemnic wojskowych: Dlatego ten, kto szuka wzoru, niech spróbuje się doń upodobnić, obnaży, dojrzeje, wypowie to, co gdzie indziej w Teksasie, Kilonii, Chinach, Iranie i bezkresie Rosji wymądrzą, a przed nami pozostanie ukryte 17. Czas pokaże, jaki skutek odniesie ten apel. Trzeba pamiętać, że Jętki nie są zbiorem li tylko wierszy o treściach politycznych, ale składają się nań również refleksje bardzo osobiste, dotyczące Europy, swoiste wyznanie umiłowania Niemiec, a także przemyślenia starego pisarza dotyczące śmierci. Na pewno dopóki Grass będzie żył i tworzył, będzie przedmiotem fascynacji jednych i krytyki drugich. Ale taka jest przecież dola ludzi wybitnych bądź za takowych uznanych. Słowa kluczowe: Grass, poezja, literaturoznawstwo, polityka, historia 14 Gedichtband Eintagsfl iegen : Grass provoziert Israel erneut, Financial Times Deutschland, 30.09.2012. 15 Grass stichelt erneut gegen Israel, Spiegel Online, 29.09.2012. 16 Grass Eintagsfl iegen berühren und provozieren, infranken.de, 30.09.2012. 17 Drum: Wer ein Vorbild sucht, versuche ihm zu gleichen, entkleide, werde mündig, spreche aus, was anderswo in Texas, Kiel, China, im Iran und Rußland Weite erklügelt wird und uns verborgen bleibt. Por. G. von Grote, Schweigen ist feige!, der Freitag, 10.10.2012. 22

Controversy over the poem What must be said by G. Grass. Literary, political and historical aspects The article concerns the poem What must be said by Günter Grass. The author shows that the poem was construed in different ways. He also indicates that the work was the subject of much controversy in literary, political and historical aspects. Key words: Grass, poetry, literary studies, politics, history Controverse autour du poème de G. Grass, Ce qui doit être dit. Point de vue des sciences des lettres, points de vue politiques et historiques L article concerne le poème de Günter Grass, Ce qui doit être dit. L auteur met en évidence son accueil mitigé et la controverse suscitée par lui, ceci du point de vue des sciences des lettres, mais aussi dans l optiques politique et historique. Mots clés: Grass, poésie, sciences des lettres, politique, histoire Споры по стихотворению Г. Грасса «То, что нужно сказать». Литературоведческие, политические и исторические аспекты Статья посвящена стихотворению Г. Грасса «То, что нужно сказать». Автор указывает на неоднозначное отношение к нему и связанные с ним споры в литературоведческом, в политическом и историческом аспектах. Ключевые слова: Грасс, поэзия, литературоведение, политика, история Kontrowersje wokół wiersza G. Grassa... 23

Kultura w stosunkach międzynarodowych

Proces formowania kultury politycznej we współczesnych... Franciszek Gołembski Proces formowania kultury politycznej we współczesnych stosunkach międzynarodowych Znaczenie czynnika kulturowego w badaniach społecznych. Pojęcie kultury politycznej Pojęcie kultura jest szczególnie trudne do precyzyjnego określenia, istnieje wiele często sprzecznych w stosunku do siebie definicji kultury. Zawartość pojęcia kultura wskazuje bowiem na szereg wieloznaczności. Wynika to ze złożonego procesu kształtowania się tego pojęcia, które przybierało zróżnicowane treści znaczeniowe. Początkowo odnosiło się głównie do działalności człowieka w otoczeniu naturalnym, do czynności związanych z uprawą ziemi. Z czasem zaczęło przybierać nowe znaczenie związane także ze sferą ludzkiej działalności w sferze duchowej, łącząc się z wymiarem aksjologicznym. To zaś spowodowało, że zaczęto rozpatrywać wytwory ludzkiej działalności jako posiadające znaczenie z punktu widzenia wartości występujących zarówno w sferze indywidualnej, jak i społecznej. Kultura rozpatrywana na gruncie nauki posiada swe daleko idące zróżnicowania wynikające z odmienności metod badawczych oraz zakresu przedmiotowego badań. Stąd też występuje mnogość ujęć teoretycznych. Na użytek niniejszego opracowania można odwołać się tu do ujęcia niemieckiego filozofa kultury Ralfa Konersmanna. W swej próbie określenia znaczenia pojęcia kultura wyróżnia on cztery podstawowe treści znaczeniowe. Pierwsze z nich to ujęcie deskryptywne. Konersmann pisze, że kultura określa świat tworzony przez ludzi, formy ich działalności produkcyjnej i reprodukcyjnej w ramach uchwytnych obyczajów i zwyczajów, nawyków mentalnych i porządków symbolicznych. Tak stosowane pojęcie kultury jest zbieżne z równie wieloznacznym pojęciem cywilizacji 1. Jest to więc szerokie ujęcie, zawierające odwołanie do złożonego 1 R. Konersmann, Filozofi a kultury. Wprowadzenie, Warszawa 2009, s. 13. 27

Franciszek Gołembski procesu rozwoju społecznego opartego o ludzkie wytwory w wymiarach materialnym i duchowym. Dotyczy to także sfery struktur regulujących stosunki międzyludzkie, przejawiające się w warstwie symbolicznej. Konersamann utożsamia w tym przypadku kulturę z cywilizacją, co jest cechą charakterystyczną refleksji nauki niemieckiej nad tymi zagadnieniami. Drugie ujęcie odnosi się do wymiaru dynamicznego. Konersmann zauważa, że do płaszczyzny materialnej dochodzi bowiem płaszczyzna refleksyjna, a wraz z nią owa praktyka prowadzonego bez przerwy opisywania siebie, w którego obrębie ujmowane są i reprodukowane, ale także sprawdzane, konwencje, wiodące wyobrażenia i podstawowe zasady współżycia 2. To płaszczyzna refleksyjna stwarza podstawy, zdaniem niemieckiego autora, dla formowania określonych wymiarów aksjologicznych. Odnosi się to do konwencji i zasad współżycia społecznego, a więc do tworzonych struktur stosunków społecznych. Trzecie znaczenie odnosi się do tego, co autor niemiecki nazywa koncepcją archeologiczną. Pisze on, że określa ona warunki kontekstu przekazu i tradycji, które z góry zakładamy, układając swoje życie. Chodzi o obszar nieświadomy, obszar głęboko zakorzenionych przekonań i sentymentów możliwych do opisania z dystansu 3. Dotyczy to więc owego głębokiego wymiaru, leżącego u podstaw postaw i zachowań, posiadających swe zakorzenienie w przeszłości indywidualnej i zbiorowej. Wreszcie czwarte znaczenie, posiada w rozumieniu Konersmanna wymiar normatywny, różnicujący, przechodzi ono bowiem od rekonstrukcji do ustalania różnic, które odtwarza się w hierarchicznych porządkach. W ramach tego sposobu mówienia kultura staje się kluczowym słowem owej uniwersalnej mimesis i odbiegania od wzoru, która bierze początek co najmniej od czasów globalnych ruchów ekspansji w okresie europejskiej nowożytności w konflikcie między potrzebą identyfikacji tutaj i nie mniej namiętnie wygrywanym narcyzmem najmniejszej różnicy «prawie takim samym» tam. Również to pole konfliktu należy do spektrum pojęcia kultury, wydaje się zatem, że kultura od dawna już rozdysponowała pozycje przyjaciela i wroga 4. Jest to ten wymiar, który zawiera w sobie dążenie do utrwalania autonomii kulturowej w spotkaniu z innymi systemami wartości, dążenie do potwierdzania własnego kulturowego Ja. Problem ten jest obecny współcześnie, w warunkach coraz szerszych kontaktów międzykulturowych. Zaprezentowana przez Konersmanna koncepcja kultury pozwala na szersze jej traktowanie w zróżnicowanych układach życia społecznego. Odnosi ją również do pojęcia cywilizacji, które łączone bywa z pojęciem kultury, przy czym stara się on w sposób ścisły wyeksponować przede wszystkim znaczenie samego pojęcia kultury. Koncepcje filozoficzne, a także badania prowadzone w naukach społecznych, nawiązują często także do pojęcia cywilizacja 5. Szereg koncepcji teoretycznych, 2 Tamże. 3 Tamże, s. 14. 4 Tamże. 5 Różnice miedzy pojęciami kultura i cywilizacja znalazły swój wyraz już w przeszłości, zwłaszcza od okresu europejskiego Oświecenia. 28

posiadających swe uwarunkowania filozoficzne, ujmuje procesy społeczne z punktu widzenia kategorii pojęciowej odnoszącej się do cywilizacji. Tego typu ujęcia stawiają sobie za cel prezentację ogólnych założeń leżących u podstaw rozwoju procesów społecznych, którego nadrzędną formą staje się właśnie wymiar cywilizacyjny 6. Teorie cywilizacji zawierają próbę budowy spójnego ujęcia, w którym mieści się możliwość generalnego wyjaśnienia nie tylko samej istoty rozwoju cywilizacyjnego, ale jego poszczególnych etapów. Stawiają sobie one również za cel wskazanie na występowanie, w ciągu rozwoju historycznego poszczególnych cywilizacji, warunków ich powstawania, rozwoju i procesu zanikania, a także wskazują na wzajemne relacje między cywilizacjami. Z punktu widzenia badań dotyczących stosunków politycznych, w tym także w ich wymiarze międzynarodowym, problematyka związana z czynnikiem kulturowym i cywilizacyjnym odgrywa istotną rolę. Nie da się bowiem dokonywać analiz dotyczących procesu politycznego bez brania pod uwagę znaczenia czynnika kulturowo-cywilizacyjnego. Aspekt ten wiąże się bezpośrednio z systemem wartości charakterystycznym dla danego systemu politycznego. Analiza procesu politycznego bez uwzględnienia czynnika kulturowego uniemożliwia uzyskanie adekwatnych odpowiedzi na pytania dotyczące jego przebiegu, a także form, jakie on przybiera. W miarę pełna analiza przebiegu procesu politycznego musi uwzględniać możliwie pełną prezentację jego poszczególnych elementów, w tym także odnoszących się do sfery aksjologicznej. Samo pojęcie procesu politycznego nawiązuje bezpośrednio do wymiaru czasowego, a więc zawiera w sobie elementy historyczne. Ich uwzględnienie w analizie procesu politycznego powinno zawierać także odniesienie do formowania się czynników kulturowych. Każdy system aksjologiczny występujący w wymiarze społecznym posiada swe uwarunkowania historyczne. Wartości ujawniające się w systemie politycznym są wynikiem często szczególnie złożonego procesu historycznego. Dlatego nie można rozważać procesu politycznego bez uwzględnienia jego elementów aksjologiczno- -historycznych. Stąd też analiza czynnika aksjologicznego, jakim jest niewątpliwie wymiar kulturowy, w odniesieniu do procesu politycznego jest oczywistym wymogiem metodologicznym, leżącym u podstaw współczesnych nauk społecznych, w tym też nauk politycznych, a w szczególności stosunków międzynarodowych. W naukach społecznych, a zwłaszcza na gruncie nauk politycznych, w połowie XX stulecia pojawiły się inicjatywy badawcze zmierzające do posługiwania się terminem kultura polityczna. Jego wprowadzenie nie posiadało jedynie charakteru czysto nominalnego, ale związane było z poszukiwaniem nowych założeń badawczych. Dotyczyły one głównie procesów politycznych. Sam termin Proces formowania kultury politycznej we współczesnych... 6 Można tu przykładowo powołać się na te teorie cywilizacji, które zostały oparte głównie na modelu badań historyczno-społecznych, a które posiadają aspirację do odkrywania głównych praw rozwojowych, leżących u podstaw konkretnych cywilizacji. W XX stuleciu do najbardziej znanych autorów podejmujących próby budowy teorii cywilizacji należeli m.in. Oswald Spengler, Arnold Toynbee, Samuel Huntington. Wśród polskich autorów można wymienić Feliksa Konecznego i Oskara Haleckiego. 29