Metodologiczno-techniczne wskazówki dotyczące pisania prac licencjackich na kierunku pedagogika Proponowana literatura: 1. S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006. 2. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997. 3. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995. 4. K. Konarzewski, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa 2000. 5. M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badan pedagogicznych, Warszawa 2005. 6. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badan społecznych, Katowice 1995. Metodologiczne wskazówki pisania pracy licencjackiej Badania pedagogiczne Badania pedagogiczne można traktować jako jeden z możliwych sposobów naukowego poznawania tego wycinka rzeczywistości społecznej, który stanowi przedmiot zainteresowań pedagogiki jako nauki. Zdaniem S. Palki wychowanie, kształcenie i samokształcenie człowieka w ciągu całego życia jako elementy dziedziny poznania pedagogicznego mogą być w pełni opisywane, wyjaśniane, rozumiane, interpretowane, weryfikowane i projektowane tylko wówczas, gdy badane są nie tylko w wymiarze faktów, zjawisk i procesów mających miejsce tu i teraz. Ponadto autor zauważa, że do pełnego poznania potrzebne jest uwzględnienie kontekstu czasowo-przestrzennego, dlatego też powinno to skłaniać do wiązania badań diagnostycznych, wyjaśniających, badań istotnościowych (hermeneutyczno-fenomenologicznych) z badaniami historycznymi i porównawczymi. Z punktu widzenia badań naukowych ważne i szeroko omawiane w literaturze przedmiotu są zagadnienia związane z empirycznymi badaniami ilościowymi i empirycznymi badaniami jakościowymi. W literaturze pedagogicznej badania te traktowane są dość często jako opozycyjne czy wręcz wzajemnie wykluczające się. Wspomina o tym S. Palka, mówiąc że badaniom empirycznym ilościowym nadaje się piętno scjentyzmu, rzekomo 1
pozbawiającego je użyteczności naukowej, badaniom humanistycznym nie przypisuje się mocy teorio twórczej. To zróżnicowanie nie jest bez znaczenia dla badań pedagogicznych. Pedagogiczna wiedza teoretyczna dotyczy bowiem relacji między światami i w obrębie światów; rozróżnienie to ( ) daje świadectwo pewnej odrębności metodologicznej w poznawaniu światów, między innymi świata obiektów fizycznych i świata ducha. Warunkuje to i uzasadnia podejście badawcze ilościowe, bądź jakościowe. Wielość i różnorodność badań pedagogicznych sprawia, że można je skategoryzować według celów, wśród których wymienia się: badania opisowe (deskrypcyjne), diagnostyczne, wyjaśniające, eksperymentalne. Z racji, że pedagogika jako nauka, nie jest nauką wyłącznie teoretyczną, lecz także praktyczną, ważny wydaje się podział badań oparty na tej cesze, która wyraża się w formie podejmowanych do rozwiązywania problemów badawczych. Opierając się na układzie problemów badawczych, tworzących kontinuum na osi: teoretyczność - praktyczność, S. Palka, wyróżnia: badania metateoretyczne, metametodologiczne - związane z namysłem nad pedagogiką, nad jej terminologią i prawidłowościami, nad sposobami budowania systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej( ), badania teoretyczne służące teoretycznej wiedzy pedagogicznej, obejmującej dziedzinę wychowania, kształcenia i samokształcenia człowieka w ciągu całego życia( ), badania teoretyczno-praktyczne realizowane zarówno w celu budowania systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej, jak i w celu rozwiązywania problemów bieżącej praktyki wychowania, kształcenia i samokształcenia człowieka( ), badania ściśle praktyczne, służące rozwiązywaniu problemów bieżącej praktyki w celu jej ulepszenia zarówno w aspekcie działań innowacyjnych, jak i w aspekcie przeciwdziałań i profilaktyki w zakresie zjawisk negatywnych wychowawczo i dydaktycznie. Co może być uznane za przedmiot badań pedagogicznych? Odpowiedź na to pytanie jest niełatwa ponieważ rzeczywistość, która jest przedmiotem zainteresowania pedagoga, jest niezmiernie złożona i wielorako uwarunkowana. W literaturze za przedmiot badań pedagogicznych uważana jest określona działalność społeczna ludzi, która jest związana z intencjonalnym kształtowaniem osobowości człowieka wraz z materialnym i 2
pozamaterialnym jego kontekstem. A także przedmiotem badan pedagogicznych są różnego rodzaju zależności zachodzące między rozmaitymi zmiennymi, które wywierają określony wpływ na rozwój osobowości człowieka, wiążą się ze świadomym i zamierzonym kształtowaniem jego postawy, przekonań oraz zagadnienia dotyczące nauczania i uczenia się, czyli związane z opanowaniem wiadomości, umiejętności i nawyków. Przedmiotem badań pedagogicznych jest przede wszystkim świadoma działalność pedagogiczna, jak również badanie procesów nauczania i wychowania. Cele badawcze Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań, w tym pedagogicznych, jest określenie w sposób możliwie precyzyjny celu planowanych przedsięwzięć badawczych. Zasadniczym celem poznania naukowego, zdaniem T. Pilcha, jest zdobycie wiedzy ścisłej, pełnej, ogólnej, prostej, o zwartości informacji, a celem badań jest punkt, do którego dążymy, rezultat, który chcemy osiągnąć. To poznanie umożliwiające skuteczne działanie. Ponadto, poprawnie sformułowany cel badań powinien legitymować się konkretnością, jasnością i realnością. Realność celu polega na wytyczeniu takich zamierzeń, które leżą w granicach możliwości badającego. Dlatego więc, przy projektowaniu badań i ustalanie celów należy być realistą liczącym się ze splotem konkretnych warunków działania, możliwościami czasowymi, technicznymi, organizacyjnymi i stopniem własnego przygotowania. Według Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman można wyróżnić pewne rodzaje celów badań, są to: CELE EKSPLORACYJNE : Dążenie do rozpoznania podstawowych faktów, zbiorowości i kwestii. Tworzenie ogólnych intelektualnych obrazów badanych warunków. Formułowanie i koncentrowanie się na problemach przyszłych badań. Generowanie nowych idei, przypuszczeń i hipotez. Określanie wykonalności prowadzonych badań. Rozwijanie technik pomiaru i opisu przyszłych danych. CELE OPISOWE : Wytwarzanie szczegółowych, bardzo dokładnych opisów. Odnoszenie nowych danych do znanych uprzednio. Tworzenie zbioru kategorii i klasyfikacji typów. Przejrzysta kolejność stopni, czy stadiów badania. Dokumentowanie procesów, czy mechanizmów przyczynowych. Opisywanie podstaw kontekstu sytuacyjnego badań. 3
CELE WYJAŚNIAJĄCE : Testowanie przesłanek i założeń teorii. Wypracowywanie i wzbogacanie wyjaśnień teoretycznych. Poszerzanie teorii nowych kwestii i problemów. Wspieranie albo odrzucanie wyjaśnień poszczególnych przesłanek. Wiązanie kwestii i tematów z ogólnymi zasadami. Określanie, które z kilku wyjaśnień jest najlepsze Problemy i hipotezy badawcze Dla realizacji określonego celu badań konieczne jest określenie problemów badawczych. Ich formułowanie powinno uwzględniać związek z przedmiotem badań i wyznaczonym celem. Ponadto określić należy tyle problemów, ile jest konieczne do wyczerpania tematu badań. W. Zaczyński uważa, że właściwie sformułowane problemy powinny być: jasne - tak sformułowane, aby możliwe było ich jednoznaczne rozumienie ( ), wyraźne - takie, które mają oznaczone granice, pozwalające odróżnić jeden problem od innego ( ), realne - dostępne, możliwe do rozwiązania przy posiadanym zasobie metod, środków i procedur badania naukowego. W literaturze przedmiotu spotykane jest rozumienie problemu badawczego jako pytania, czy zbioru pytań, na które odpowiedź można uzyskać w toku poszukiwań i badań. Sformułowanie problemu badawczego traktować można jako pierwszy etap badań naukowych. Jest on elementem wyjściowym szeroko pojmowanej metody naukowej. Dalszy ciąg działań składający się na badania służy jedynie rozwiązywaniu problemu, zatem problem uznać można za klamrę spinającą badania i składnikiem strukturalnym nadającym im sens i wartość poznawczą. Tadeusz Pilch i Teresa Bauman powołują się na J. Sztumskiego, który bierze za kryterium przedmiot, zakres i rolę, jaką pełnią problemy, wyróżniając problemy: 4
a) teoretyczne i praktyczne, b) ogólne i szczegółowe, c) podstawowe i cząstkowe. Pilch i Bauman przedstawiają problem badawczy jako ważny zabieg, który polega na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy, stanowi podstawę tworzenia hipotez oraz wymaga dość długiego namysłu i wiedzy. Aby dobrze sformułować problem należy spełnić przedstawione warunki: 1. Sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań. 2. Konieczność zawarcia w problemach wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. 3. Rozstrzygalność empiryczna i wartość praktyczna problemu badawczego.. Przy zastosowaniu kryterium sposobu odpowiadania i liczbę odpowiedzi wyróżnić można następujące rodzaje pytań: pytania do rozstrzygnięcia ( pytania rozstrzygnięcia) pytania do uzupełnienia ( pytania dopełnienia). Pytania do rozstrzygnięcia są to takie pytania, które domagają się wyboru jednej z danych wypowiedzi wykluczających się. Pytania tego rodzaju składają się z partykuły pytającej czy oraz z całego oznajmującego, objętego tą partykułą. Wszelkie inne pytania to znaczy takie, w których żąda się nie wyboru jednej z danych pod rozwagę odpowiedzi (w najprostszym przypadku wyboru między odpowiedzią potwierdzającą a zaprzeczającą), lecz sformułowania odpowiedzi przez osobę, do której się z pytaniem zwracamy, nazywane są pytaniami uzupełnieniami. Pytania takie rozpoczynają się od przysłówków lub zaimków pytajnych, np.: dlaczego, kto, co, kiedy, gdzie, jak, w jaki sposób. Problem główny zazwyczaj wymaga określania problemów szczegółowych. Termin problem szczegółowy oznacza tylko szczegółowość relacji do problemu głównego; owe problemy szczegółowe mogą mieć dużą dozę ogólności poznawczej. Problemy szczegółowe stanowią swoisty drogowskaz badawczy, który wyznacza kierunki postępowania badawczego. Problemy szczegółowe w dużej mierze decydują więc o postępowaniu badawczym, dają 5
podstawę dla typologii zmiennych zależnych i niezależnych, wpływają na dobór metod i narzędzi badawczych. Skuteczne przeprowadzenie badań naukowych wymaga, oprócz sformułowania problemów badawczych, także wysunięcia hipotez roboczych. Hipotezy stanowią stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany wcześniej problem. K. Konarzewski uważa, że bez hipotezy nie ma badania naukowego, badanie bowiem miałoby się składać z trzech koniecznych kroków: wykrycie i sformułowanie problemu, wysunięcie hipotetycznego rozwiązania problemu sprawdzenie hipotezy. W literaturze metodologicznej spotyka się różnorodne definicje określające hipotezę. Jest ona postrzegana jak czynnik celowego i ukierunkowanego działania, drogowskaz naukowego poszukiwani. Hipoteza badawcza, to także twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić ono będzie prawidłowe rozwiązanie postawionego problemu. Hipotezy robocze traktować należy jako oczekiwany przez badacza wynik pracy badawczej oraz jako czynnik celowego i ukierunkowanego działania stanowiący drogowskaz naukowego poszukiwania. Aby hipoteza spełniała powyższe wymogi, powinna: dać się zweryfikować, wyrażać związek tylko miedzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi), być przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym, być wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza, być jednoznacznie i dostatecznie szczegółowo sformułowana. Zgodnie z wskazanymi wyżej uwarunkowaniami hipoteza nie może być traktowana jako domysł lub przypuszczenie badacza. Zdaniem K. Konarzewskiego, właściwie sformułowana hipoteza powinna mieć uzasadnienie w teorii i powinna być traktowana jako wniosek logiczny z teorii, który odnosi się do dającego się zaobserwować stanu rzeczy. Gdy nie ma teorii, nie ma i hipotezy. Rolą zaś hipotezy nie jest bynajmniej ukierunkowanie procesu myślenia, lecz umożliwienie weryfikacji teorii.. Dzięki hipotezom roboczym można 6
skonkretyzować problemy badawcze. Wyróżnia się dwa rodzaje hipotez w zależności od stopnia ich ogólności: hipotezy proste - wyprowadzone z uogólnień prostych informacji, hipotezy złożone - zakładające istnienie powiązań między zdarzeniami lub nawet skomplikowanych łańcuchów przyczyn i skutków. Z definicji wynikają funkcje, jakie właściwie postawione hipotezy powinny spełniać: funkcję planowania i ukierunkowania wyników badawczych jako czynnika celowego i ukierunkowanego działania. Wskazuje ona to, co ma być przedmiotem badania, jej elementem wyboru czynników spośród całego ich bogactwa, funkcję poznawczą najważniejszą funkcję, która jest elementem inwencji twórczej i składnikiem postępu naukowego. Zmienne i wskaźniki badań Aby móc zweryfikować hipotezy i osiągnąć zamierzony cel badawczy, należy określić zmienne, które traktować można jako próbę uszczegółowienia problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać w trakcie badań oraz hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić. Zgodnie ze stanowiskiem W. Zaczyńskiego zamieszczenie w koncepcji badań wykazu zmiennych badanych i listy wskaźników daje możliwość do podejmowania przez badacza optymalnych decyzji związanych zarówno z wyborem metod i technik badania, jak i określonych środków. Zdaniem M. Łobockiego zmienne są to przyczyny, elementy strukturalne lub skutki danego zjawiska. W badaniach naukowych szczególnie ważny jest podział zmiennych dokonywany w aspekcie zachodzących między nimi zależności i związków przyczynowych. Biorąc pod uwagę to kryterium wyróżnić można zmienne niezależne i zmienne zależne. Zmienne zależne to zmienne obserwowalne losowe. Zmienne niezależne to zmienne obserwowalne ustalone. Pierwsze odnoszą się do jawnego zachowania się obiektu. Drugie - do oddziaływań lub warunków, które wybiera lub tworzy badacz. 7
Metody, techniki i narzędzia badawcze Właściwy dobór metod badawczych uwarunkowany jest typem badań, celów poznawczych czy badanych zjawisk i ludzi. W literaturze przedmiotu spotkać się można z dość swobodnym sposobem klasyfikacji metod. W badaniu naukowym dokonywany być powinien świadomy wybór metod za względu na: przedmiot (treść) badań, czyli z uwzględnieniem możliwości zastosowania danego sposobu do badania określonej koncepcji rzeczywistości; cel planowanych badań, zasób posiadanych środków. Proces badawczy jest świadomą, celową i zamierzoną czynnością dlatego też metoda określana jest jako system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza. Metodą badań nazywany jest także powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania określonego problemu badawczego. W komentarzu do tej definicji należy dodać, że powtarzalny sposób, to taki którym można posłużyć się w wielu badaniach. Natomiast skuteczność metod to nic innego jak uprawnienie do postępowania w danym toku badawczym. Dobra metoda badawcza musi spełniać dwa podstawowe warunki: warunek ważności i warunek pewności. Warunek ważności spełniony jest wówczas gdy pozwala zbadać te fakty, o które badaczowi chodzi. Warunek pewności spełniony jest wówczas, jeśli stosowana do badań tej samej sfery rzeczywistości przez różnych badaczy przynosi rezultaty identyczne bądź zbliżone w granicach dopuszczalnej różnicy. W uproszczeniu można powiedzieć, że warunek ważności wymaga, by metoda pozwalała zbadać to, co należy, a w nakazie pewności chodzi o to by czyniła to w sposób zobiektywizowany. K. Konarzewski dobór metod gromadzenia danych uzależnił od kontekstu, w jakim dokonuje się gromadzenie danych oraz od kanału informacyjnego, którym dane są przekazywane. Tabela. Metody zbierania danych do badań. Kanał obserwowanie Kanał- słuchanie lub Kontekst zachowań i ich wytwory czytanie relacji Sytuacje codzienne Obserwacja Zbieranie archiwaliów Sytuacje niecodzienne Testowanie Wywiad, ankieta, skala Źródło: K. Konarzewski, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa 2000, s.109. 8
W literaturze pedagogicznej termin metoda czasami bywa używany zamiennie z terminem technika. Dla wyeliminowania ewentualnych nieporozumień w tym zakresie J. Szczepański proponował stosowanie tych słów w następujących znaczeniach: nazwy metoda używamy dla oznaczenia kompleksów dyrektyw i reguł opartych na założeniach ontologicznych, wskazujących pewne sposoby postępowania badawczego ( ). Lecz w ramach tak określonych metod możemy stosować technicznie różnie sposoby badania( ) Dlatego mówić o technikach badawczych, będziemy mieli na myśli zespół czynności związanych z różnymi sposobami przygotowania i przeprowadzania badan. Zdaniem Pilcha techniki badań sprowadzić można do czynności praktycznych, które regulowane są starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów. Mówiąc o technice badań można mieć również na myśli pewien zespół środków i czynności wykonywanych zgodnie z określonymi regułami, w wyniku których uzyskuje się dane niezbędne do dalszych poczynań badawczych. W powyższej definicja zwraca uwagę wymóg określonej dyrektywy dla stosowanych środków i czynności. Wybrana metoda i technika badawcza determinuje wybór narzędzi badawczych. W. Zaczyński narzędziami badawczymi nazywa wszystkie materialne środki pomocnicze do badania naukowego. Narzędzie badawcze określane jest także, jako sposób technicznego gromadzenia danych z badań. Dla badań pedagogicznych T. Pilch proponuje następujące rodzaje metod, technik i narzędzi badawczych. Tabela. Metody, techniki i narzędzia badawcze. Metody Techniki Narzędzia - monografia pedagogiczna -eksperyment pedagogiczny -sondaż diagnostyczny -metoda indywidualnych przypadków - obserwowanie - przeprowadzanie wywiadu - ankietowanie -badanie dokumentów - analizowanie treści - techniki projekcyjne - kwestionariusz wywiadu - kwestionariusz ankiety - test socjometryczny - arkusz - skala ocen - dziennik Źródło: T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995. 9
Metody i techniki badawcze w pedagogice można jeszcze podzielić następująco: Wg M. Łobockiego 1) obserwacja ( różne rodzaje), w tym obserwacja zaprogramowana i obserwacja swobodna, 2) eksperyment pedagogiczny 3) testy osiągnięć szkolnych 4) metoda socjometryczna 5) metoda sondażu diagnostycznego 6) analiza dokumentów 7) skala ocen 8) metoda indywidualnych przypadków 9) metoda monograficzna Wg T. Pilcha i T. Bauman 1) eksperyment pedagogiczny, 2) monografia pedagogiczna 3) metoda indywidualnych przypadków 4) sondaż badań pedagogicznych z zastosowaniem następujących technik: obserwacja, wywiad, ankieta, badanie dokumentów, techniki projekcyjne Sondaż diagnostyczny jest sposobem gromadzenia wiedzy o dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych posiadające znaczenie wychowawcze- w oparciu o dobrana grupę reprezentująca określoną populację. Dzięki zastosowaniu techniki ankiety można w krótkim czasie zebrać dużą ilość informacji dotyczących opinii badanych. Ankiety nie powinno stosować się u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W tym okresie szczególną rolę odgrywa wywiad i rozmowa. Studium indywidualnych przypadków sprowadza się on do biografii ludzkich. Metoda ta polega na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostki ludzkie z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku w celu podjęcia działań terapeutycznych. W metodzie indywidualnych przypadków wykorzystuje się najczęściej technikę wywiadu, uzupełnianego przez obserwację i analizę dokumentów osobistych. Monografia pedagogiczna najczęściej określana jest jako oznaczenie badań placówek wychowawczo-oświatowych lub zjawisk edukacyjnych instytucjonalnie zlokalizowanych. W 10
szerszym znaczeniu monografia jest nie tylko opisem instytucji, ale także opisem zdarzeń i procesów, odznaczających się jednorodnością tematyczną, terytorialna lub instytucjonalną. Metoda monograficzna może być realizowana z zastosowaniem wielu technik. Najczęściej posługuje się badaniem dokumentacji, często wprowadza się element obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiadu. Eksperyment pedagogiczny jest metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości, polegającą na wywołaniu lub tylko zmienieniu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem. Eksperyment jest szczególnym przypadkiem obserwacji, jednakże bardzo złożonym. Celem eksperymentu jest wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienna niezależną a zmienna zależną. Eksperyment pedagogiczny może dostarczyć wychowawcy wiedzy o skuteczności poszczególnych działań, o stopniu efektywności podejmowanych inicjatyw wychowawczych czy dydaktycznych, wartości nowych metod nauczania. Techniki badawcze wg T. Pilcha obserwacja, wywiad, ankieta, badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne. Ankieta jest to technika gromadzenia informacji polegająca na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. Ankiety z reguły przybieraja postać drukowanego formularza, na którym umieszczone SA pytania i wolne miejsca na wpisywanie odpowiedzi lub też gotowymi odpowiedziami, z których badany wybiera te, które uważa za prawdziwe. Pytania zawsze musza być jedno problemowe, konkretne ścisłe. Składają się z pytań otwartych ( całkowita swoboda wypowiedzi) i zamkniętych ( zaopatrzone w kafeterię, czyli zestaw wszystkich możliwych odpowiedzi). Kafeterię można podzielić na: Zamkniętą ograniczony zestaw odpowiedzi, poza który ankietowany nie może wyjść, Półotwartą zestaw możliwych odpowiedzi, zawierający punkt oznaczony inne, pozwalający na odpowiedź, która nie była objęta w zestawie możliwych odpowiedzi, Koniunktywną pozwala na wybranie kilku możliwych odpowiedzi, dając potem możność obliczania częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi. Wywiad służy do poznania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Poprawność przeprowadzenia wywiadu zależy od wielu czynników. Jednym z najważniejszych elementów są przygotowane dyspozycje ( najczęściej kwestionariusz). Ważne jest również sposób 11
zadawania pytań. Unika się zadawania pytań w sposób mechaniczny, nagłej zmiany tempa, zaskakiwania pytaniami najmniej oczekiwanymi przez badanych. Ze względu na prowadzenie wywiadu można wyróżnić: Wywiad jawny badany jest poinformowany o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu, Wywiad ukryty badany nie jest informowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy, Wywiad jawny nieformalny badany orientując się o fakcie prowadzenia z nim wywiadu nie jest poinformowany o właściwym jego przedmiocie Wywiad indywidualny i zbiorowy. Obserwacja jest uważana za najbardziej wszechstronną technikę gromadzenia danych. Jest czynnością badawczą polegającą na zbieraniu danych drogą spostrzeżeń. Można wyróżnić: Obserwacje otwartą- daje ona wiedze o przedmiocie zainteresowania lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie, Obserwację systematyczną bezpośrednią lub pośrednią oparta jest ona na planowanym gromadzeniu informacji przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności miedzy zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych Obserwacja uczestnicząca ( jawna lub ukryta) występuje wówczas jeśli badający staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Obserwacja uczestnicząca jawna jest wtedy, gdy badana grupa jest poinformowana o roli badającego, natomiast ukryta występuje wtedy, gdy badana grupa nie jest świadoma roli nowego członka. Badanie dokumentów jest technika badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku. Jest także techniką poznania jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Można wyróżnić dwa rodzaje dokumentów: Dokumenty kronikarskie materiały statystyczne, obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działania Dokumenty opiniodawcze wszystkie osobiste materiały, powstałe bez udziału badacza np. listy, pamiętniki, wypracowania. 12
Techniczne wskazówki dotyczące pisania pracy licencjackiej/dyplomowej Struktura pracy: strona tytułowa karta dyplomowa oświadczenie autora pracy spis treści wstęp część główna pracy ( min. 3 rozdziały) zakończenie/podsumowanie wykaz literatury załączniki ( jeżeli wystąpią w pracy) Numeracja rozdziałów i podrozdziałów: Spis treści z wpisanymi numerami stron poszczególnych rozdziałów, podrozdziałów, itd. Wstęp ( zawiera krótkie uzasadnienie wyboru tematu pracy, cel i zakres pracy, krótki opis każdej części pracy) 1. ( rozdział 1). 1.1. (podrozdział 1-go rzędu) 1.1.1. (podrozdział drugiego rzędu) 2. (rozdział 2). 2.1. (podrozdział 1-go rzędu) 2.2. itd.. Zakończenie/podsumowanie Literatura Załączniki Forma redakcyjna pracy: Tekst pracy powinien być wydrukowany czcionką Times New Roman, wielkość czcionki podstawowej: 12 pkt. Odstęp między wierszami 1,5 wiersza; Marginesy: górny, dolny, prawy: 2,5 cm; na oprawę: 3,5 cm. Akapity: górny suwak na 1,25 Wyrównanie: justowanie Oznaczenie rozdziałów liczbami arabskimi np. 1, 2, 3 13
Zapis tytułów rozdziałów : czcionka Times New Roman, 14 pkt. ( na zakończeniu tytułu rozdziału lub podrozdziału nie stawiamy kropki) Stosowanie przypisów W pracy, zwłaszcza w rozdziałach dotyczących przeglądu piśmiennictwa, wykorzystuje się publikacje naukowe, w tym: Wydawnictwa zwarte ( książki) podręczniki, monografie, słowniki, wydawnictwa encyklopedyczne, poradniki, wydawnictwa informacyjne; Wydawnictwa ciągłe (artykuły) naukowe, publicystyczne, informacyjne; Źródła encyklopedyczne książki elektroniczne ( ebook), strony WWW. Wszystkie pozycje wskazane w przypisach w poszczególnych rozdziałach powinny być zapisane w Wykazie literatury i na odwrót, pozycje zapisane w wykazie literatury powinny być zacytowane w treści pracy. Monografie, podręczniki i inne wydawnictwa zwarte: Każdy przypis powinien zawierać: Inicjały imienia i nazwisko(a) autora (ów), tytuł książki, wydawnictwo, miejsce i rok wydania, strona (strony). Np. U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna, PWN, Warszawa 2009, s. 53. Lub R. Dahrendorf, O pojęciu szans życiowych, [w:] Socjologia. Lektury, red. P. Sztompka, M. Kucia, Znak, Kraków 2006, s. 431. Czasopisma : Przypis dotyczący cytowań z czasopism powinien zamierać: Inicjały imienia i nazwisko autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma, numer, miejsce i rok wydania, stronę. Np. J. Meyer-Stamer, Konkurencyjność systemowa, Gospodarka Narodowa 1996, nr 3, s. 160. lub D. Kołodziejska, Kształtowanie poczucia odpowiedzialności, Edukacja i Dialog 2001, nr 2. Artykuły ze stron internetowych. Korzystając z elektronicznych źródeł należy podać wystarczająca liczbę danych pozwalających na zidentyfikowanie i zlokalizowanie publikacji elektronicznej. 14
Np. T. Wawak, Kryzys pracy.http:www.mfiles.pl/indeks.php/kryzys pracy. Wykaz literatury W wykazie literatury zawieramy dane bibliograficzne wszystkich publikacji cytowanych w tekście pracy. Porządkuje się je alfabetycznie według nazwisk autorów. Jeżeli w wykazie jest kilka prac tego samego autora porządkuje się według roku wydania. Każda pozycja w wykazie literatury powinien zawierać: Nazwisko(a) autora (ów) i inicjały imienia, tytuł książki, wydawnictwo, miejsce i rok wydania. Np. Domański H., Struktura społeczna, PWN, Warszawa 2007. lub Worek B., Kształcenie przez całe życie w polskiej edukacji; system, perspektywa czy płynna rzeczywistość, [w:] Społeczne skutki zmiany oświatowej w Polsce, red. M. Niezgoda, Wyd. Znak, Kraków 2011. lub Sztompka P., Dziesięć dylematów XXI wieku, Wprost 2003, nr 1. Opis tabel i wykresów Tabele występujące w tekście należy numerować oraz nadawać im tytuł. Nazwę umieszcza się nad tabelą, natomiast pod nią podać należy jej źródło, np. Tabela 4. Nazwa tabeli.. Źródło: opracowanie własne na podstawie Lub np. IBE, Raport o stanie edukacji 2010, Warszawa 2010, s. 246. (Podając źródło należy zastosować czcionkę 11pkt, interlinia 1.) 15
Wykorzystywane w pracy wykresy podpisuje się na dole, numerując je i opatrując w źródło, np. Pole wykresu Wykres 2. Nazwa wykresu. Źródło: opracowanie własne. lub np. IBE, Raport o stanie edukacji 2010, Warszawa 2010, s. 244. ( czcionka 11, interlinia 1) Informacje szczegółowe 1. Zawartość każdego rozdziała lub podrozdziału powinna odpowiadać jego tytułowi. 2. Kolejność rozdziałów i podrozdziałów powinna być logiczna i uporządkowana. 3. Pierwsze rozdziały stanowią swoisty przegląd piśmiennictwa związanego z tematem pracy. Stanowić one mają teoretyczną podbudowę realizowanej pracy licencjackiej. Dyplomanci powinni zapoznać się z materiałem bibliograficznym niezbędnym do napisania pracy. 4. Zawartość pozostałych rozdziałów pracy uzależniona jest od jej tematyki i przyjętej formy realizacji. W tej części pracy dyplomant winien wykazać się samodzielnością. 5. Wstęp pracy stanowi wprowadzenie do tematu, nakreśla tło teoretyczne, omawia zakres rozważań podjętych w pracy i je uzasadnia. 6. Zamieszczanie skanów w pracy jest dopuszczalne pod warunkiem powoływania się na ich źródło oraz zachowania odpowiedniego poziomu estetycznego. Opracowała: Anna Pogorzelska/dr 16