Spis treści: 1. Przedsiębiorca jednoosobowy i spółka cywilna... 2 1.1. Zasady ogólne... 2 1.2. Jednoosobowa działalność gospodarcza... 2 1.3. Spółka cywilna... 3 Bibliografia... 8 Słowa kluczowe: działalność jednoosobowa, spółka cywilna, wkłady, odpowiedzialność, reprezentacja, solidarny. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 1
Prawo gospodarcze 1. Przedsiębiorca jednoosobowy i spółka cywilna 1.1. Zasady ogólne Do form opartych na prawie cywilnym można zaliczyć jednoosobową działalność gospodarczą osoby fizycznej oraz spółkę cywilną. Te dwie formy różnią się od siebie znacznie już chociażby dlatego, że w przypadku jednoosobowej działalności osoby fizycznej uważa się, że jest to przedsiębiorca. Natomiast spółka cywilna nie jest przedsiębiorcą. Niesie to za sobą pewne konsekwencje, gdyż przedsiębiorca ma osobowość prawną, czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Spółka cywilna nie jest odrębnym bytem gospodarczym w sensie możliwości stania się podmiotem tych praw i obowiązków. Jednak prowadzi ona działalność gospodarczą, ponieważ osobowość prawną mają jej założyciele, czyli wspólnicy. Właśnie wspólnicy w spółce cywilnej, mając osobowość prawną, są przedsiębiorcami w momencie, gdy znajdą się (dokonają wpisu) w CEIDG. Muszą jednak dokonać takiej rejestracji oddzielnie, co oznacza, iż każdy z nich ma oddzielny wpis i numer w tej ewidencji. Każdy z nich ma odrębne zaświadczenie o wpisie, a w nim znajdzie się zapis, iż prowadzą działalność w formie spółki cywilnej. Posiadanie odrębnych wpisów do ewidencji jest dla wspólników wygodne, jako że w przypadku, gdyby chcieli oprócz działalności w spółce cywilnej prowadzić działalność gospodarczą odrębnie, mogą to zrobić na podstawie tego jednego wpisu. Wówczas z jednej strony przedsiębiorca-wspólnik prowadziłby działalność w spółce, a z drugiej sam byłby przedsiębiorcą, stojąc na czele jednoosobowej działalności gospodarczej osoby fizycznej. Jednoosobowa działalność gospodarcza osoby fizycznej jest uznana za przedsiębiorcę. Natomiast spółka cywilna nie. Pomimo tego spółka cywilna otrzyma w systemie REGON swój odrębny numer, a w systemie identyfikacji podatkowej numer określony jako NIP. W Zakładzie ubezpieczeń Społecznych należy posługiwać się tymi numerami, a w przypadku zatrudniania pracownika spółka cywilna stanie się płatnikiem składek ZUS. Jak widać, z jednej strony nie jest ona przedsiębiorcą, a z drugiej bywa traktowana jako taki. 1.2. Jednoosobowa działalność gospodarcza Jednoosobową działalność gospodarczą może prowadzić pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona osoba, która po dokonaniu rejestracji, staje się jednoosobowym przedsiębiorcą. Nie oznacza to jednak, iż nie może on zatrudniać pracowników. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 2
Zaczynając działalność gospodarczą, stanie on przed pewnymi wyzwaniami związanymi z obrotem gospodarczym. Celem jego działalności jest zazwyczaj osiągnięcie pewnego dochodu, który umożliwi utrzymanie przedsiębiorstwa w ruchu oraz zaspokojenie potrzeb jego rodziny. Aby osiągnąć ów podstawowy cel, osoba fizyczna musi wnieść do przedsiębiorstwa pewien kapitał. Postać tego kapitału jest różna: własne wartości intelektualne (np. wynalazki), pomieszczenia (jeżeli ich nie najmuje), urządzenia oraz własne środki finansowe. Jest to niezbędne do wykonywania czynności związanych z rodzajem prowadzonej działalności. Dzięki działalności (np. wytwórczej) tworzone są przedmioty, które po ich sprzedaży przynoszą pewna wartość w postaci kapitału pieniężnego. Środki te przedsiębiorca może zużyć na odtworzenie produkcji, jej poszerzenie lub też na potrzeby własne lub swojej rodziny. Racjonalnie postępujący człowiek jedynie część nadwyżki przeznaczy na potrzeby własnej rodziny, a pozostałą, dużo większą, wykorzysta nie tylko do odtworzenia wytwórczości, ale do jej powiększenia, słusznie rozumując, że rozszerzenie produkcji zwiększy zysk. Jego jednoosobowa działalność, czyli przedsiębiorstwo, nie ma osobowości prawnej. Ma ją przedsiębiorca. Jednak takie usytuowanie zdolności do czynności prawnych powoduje równocześnie zagrożenie dla niego i jego rodziny w przypadku upadłości, gdyż będzie on odpowiadał całym swoim czyli jego i rodziny majątkiem. Nie jest to pozycja komfortowa, która rodząc poważne obawy, uniemożliwia niekiedy podejmowanie większych wyzwań finansowych z uwagi na możliwość niewypłacalności, która przecież zawsze istnieje, jakkolwiek niekoniecznie z przyczyn leżących po stronie przedsiębiorcy. Przy jednoosobowej działalności gospodarczej przedsiębiorca ma z jednej strony komfort decydowania o wszystkich sprawach związanych z jego przedsiębiorstwem, z drugiej czasami zdarza się, iż wolałby podejmować decyzję po konsultacjach z inną osobą również zaangażowaną w przedsiębiorstwo, np. wspólnikiem. 1.3. Spółka cywilna 1 Spółka cywilna powstaje na skutek zawarcia umowy (pomiędzy przynajmniej dwoma przedsiębiorcami), w której wspólnicy zobowiązują się do realizacji wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, a w szczególności przez wniesienie wkładów. Charakterystyczne jest, że spółkę cywilną nie muszą zawierać wyłącznie dwie osoby fizyczne prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Mogą ją zawrzeć dwaj wspólnicy, którzy są przedsiębiorcami. Oznacza to, że spółkę cywilną może zawrzeć np. osoba fizyczna z osobą prawną 2. Z ustawowego zapisu wynika, że umowa spółki powinna być stwierdzona pismem. Jednak ze słowa powinna nie wynika obowiązek. Brak formy pisemnej nie przesądza o nieważności umowy. Oznacza to, iż spółka cywilna może, dla swojej ważności, być zawarta ustnie, ale ustawodawca, wychodząc z założenia, że słowa ulatują, pismo zostaje 3, uznał, 1 W kodeksie cywilnym regulacje prawne zawarte są w artykułach od 860 do 875. 2 Np. jednoosobowy przedsiębiorca ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. 3 Łacińska paremia wygląda następująco: verba volant, scripta manent. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 3
iż dla bezpieczeństwa wspólników lepiej jest, aby postanowienia wspólników były na piśmie. Umowa na piśmie ułatwia rozstrzyganie sporów 4, gdyż może być użyta do celów dowodowych. Umowa spółki cywilnej może być krótka i nieskomplikowana 5 (Michniewicz G., Michniewicz Sz., 2012, książka), byleby na końcu znalazło się stwierdzenie: Wszystkie sprawy nieuregulowane umową będą rozstrzygane na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Tak sporządzona umowa jest wystarczająca dla ważności powstania spółki cywilnej, ale jest całkowicie niewystarczająca do prawidłowego prowadzenia spółki. Umowa, żeby spełniała swoją rolę i dawała gwarancję bezpieczeństwa dla wspólników, powinna rozstrzygać podstawowe problemy, jakie mogą pojawić się w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej. Np. do jakiej wysokości może zaciągać zobowiązania poszczególny wspólnik bez potrzeby podejmowania uchwały wspólników, jak dzieli się zakres obowiązków między wspólnikami, kto i ile otrzymuje z zysku spółki, czy dopuszcza się wstąpienie do spółki osoby wskazanej przez wspólnika na wypadek jego śmierci, czy któregoś ze wspólników zwalnia się od ponoszenia kosztów strat itp. W umowie trzeba przewidzieć jak najwięcej sytuacji, w których może się znaleźć spółka i stworzyć podstawę prawną do ich rozstrzygnięcia. Stąd też najlepiej, gdyby to zrobił prawnik. Umowę spółki można zawrzeć na czas określony, nieokreślony lub czas jej trwania określić w inny sposób 6. Spółka cywilna to dość wygodna forma prowadzenia działalności gospodarczej, niewątpliwie mocniejsza kapitałowo i często sprawniejsza w zarządzaniu niż jednoosobowa działalność gospodarcza osoby fizycznej. Na taką ocenę wpływa możliwość pozyskania większego kapitału oraz lepszej konsultacji w podejmowaniu decyzji, jak również podziału obowiązków. Wkłady to kapitał początkowy spółki cywilnej. Wniesienie ich powoduje, że jest to organizacja gospodarcza silniejsza, ponieważ można połączyć co najmniej kapitał dwóch wspólników, założycieli takiej spółki. Tak więc sytuacja przedsiębiorców jest o tyle lepsza, że zaczynając działalność gospodarczą, dysponują większym kapitałem. Kapitał, jaki wnoszą do spółki, oczywiście może być różny, wyrażający się czy to w pieniądzu, czy to w środkach rzeczowych lub umiejętności. Wysokość wniesionych wkładów nie jest ograniczona, nie określono też ich minimum. Ograniczenia w pokazaniu tych wkładów mogą wynikać z istniejącego podatku od czynności cywilno-prawnych 7, tj. właśnie 4 Przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej, w której wspólnikom przysługuje współwłasność łączna nieruchomości, wymaga zachowania formy szczególnej obowiązującej przy przeniesieniu własności nieruchomości (Uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 9 lutego 2007 r. III CZP 164/2006), co oznacza, iż w takim przypadku potrzebna byłaby forma aktu notarialnego. 5 Takie proste umowy spółki cywilnej są dostępne na stronach internetowych, ale zaleca się korzystanie z profesjonalnych opracowań. 6 Np. w celu zrealizowania określonego w umowie spółki celu. 7 Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst ujednolicony, opracowany na podstawie: Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz.450 ze zm.). Autor: dr Grzegorz Michniewicz 4
od wkładów. Im wyższy wkład tym wyższy podatek, aczkolwiek stawka podatku nie jest wysoka 8. Może to być jednak pewnym hamulcem w ujawnieniu prawdziwej wielkości udziałów. Nie można jednak zapominać, że niewniesienie istotnych udziałów, założenie spółki cywilnej, a następnie szybki zakup środków produkcji czy materiałów w kwocie przekraczającej te wkłady może budzić poważne wątpliwości w organach podatkowych. Efektem tych wątpliwości będzie potrzeba zapłacenia nie tylko właściwego podatku i odsetek, ale również i narażenie się na karę przewidzianą w ustawie karno-skarbowej za uchylanie się od płacenia podatków. Spółka cywilna jako jednostka mocniejsza finansowo i organizacyjnie może w większym stopniu liczyć na pozyskanie kapitału obcego, jako że majątek wspólników stanowi większe zabezpieczenie dla pożyczkodawcy, a nadto istnieje odpowiedzialność solidarna wspólników. Oznacza to, że wierzyciel może dochodzić roszczeń ze zgromadzonego majątku zawartego w spółce cywilnej (współwłasność wspólników), ale również może egzekwować wierzytelność z całego majątku dowolnego wspólnika lub też z majątków wszystkich wspólników. Wspólnicy wspólnie zgromadzonego w trakcie prowadzenia działalności majątku nie mogą ze spółki wycofać przed rozwiązaniem lub likwidacją spółki. To też jest pewną gwarancją dla pożyczko- lub kredytodawcy. Spółkę można dofinansować kapitałem własnym, poprzez przyjęcie kolejnego wspólnika lub nawet wspólników. Spółka stanie się mocniejsza kapitałowo, a wniesione wkłady mogą pomóc w rozszerzeniu działalności asortymentowo lub poprzez zwiększenie wytwarzanego asortymentu towarów lub usług. Spółka cywilna, jako podmiot prawa, nie ma osobowości prawnej, nie jest też tzw. inną organizacją nieposiadającą osobowości prawnej, ale posiadającą zdolność prawną. Ma ona jednak pewną podmiotowość prawną, aczkolwiek podmiotami praw i obowiązków w stosunkach, w których występuje spółka cywilna, są wspólnicy. Przysługuje im zatem status strony. Relacje pomiędzy wspólnikami wynikają z faktu podpisania umowy 9 i wniesienia wkładów. Jednak usytuowanie wspólników w spółce cywilnej jest równoprawne, co oznacza, że obydwaj mają równe prawa do reprezentacji spółki i zarządzania jej sprawami. Główne założenia wynikające z prowadzenia spółki to zasada współdziałania, prawo do dokonania czynności nagłej, której zaniechanie może doprowadzić do niepowetowanej straty, prawo do wykonywania czynności zwykłego zarządu, zasada lojalności wobec spółki, odpowiedzialność solidarna. Prowadzenie spraw zwykłego zarządu jest obowiązkiem każdego ze wspólników, wyjście poza ten zarząd musi być umocowane uchwałą wspólników lub wynikać z umowy spółki. Można się umówić dowolnie co do zarządzania sprawami spółki, tzn. co wolno każdemu wspólnikowi w ramach działalności gospodarczej. Wykroczenie poza ramy umowy wywołuje pewne konsekwencje. Może powodować, że jeden ze wspólników, wobec drugiego, może mieć roszczenie odszkodowawcze, gdyby ten, wykraczając poza ramy umowy, dokonał niekorzystnej transakcji, narażającej na straty spółkę, a tym samym i drugiego wspólnika. 8 Zgodnie z art. 7.1.9 ustawy o podatku od czynności cywilno-prawnych pobiera się podatek od umowy spółki w wysokości 0,5% wkładu kapitałowego (pieniądze lub rzeczy, czyli tzw. aport). 9 Np.: z tego powodu warto umowę taką zawrzeć pisemnie. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 5
Spółkę może reprezentować każdy ze wspólników, nie może jednak zawrzeć umowy o pracę ze wspólnikiem (-ami) w zakresie reprezentowania spółki lub umowy dotyczącej prowadzenia zwykłych czynności. Przy rozstrzyganiu, czy dana czynność prawna należy czy też nie należy do zwykłych czynności spółki cywilnej, trzeba mieć na względzie okoliczności konkretnego przypadku, a w szczególności cel i determinowany nim rodzaj działalności spółki, przynależność ocenianej czynności do tego rodzaju działalności oraz jej doniosłość z punktu widzenia rozmiaru tej działalności 10. Każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników wykonać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty. Majątek spółki cywilnej i majątek wspólników jest rozdzielony. Istnieje tzw. majątek wspólności łącznej, tj. niepodzielność w trakcie trwania spółki. Jest to majątek odrębny od majątków wspólników. Na majątek spółki cywilnej składają się oprócz wkładów, także rzeczy lub prawa nabyte albo uzyskane dla spółki w inny sposób w czasie jej istnienia, a ponadto aktywa majątkowe nabyte podczas prowadzenia działalności spółki, np. wynagrodzenie za szkody. Nie wchodzi do majątku spółki własna praca ani wniesienie przez wspólników rzeczy do używania. Początkowy majątek spółki cywilnej, jak już wspomniano, składa się z wniesionych wkładów. Wspólnicy mogą wnieść kapitał w postaci pieniądza lub rzeczy (maszyny, urządzenia, pojazdy itp.). W umowie spółki cywilnej pokazuje się wysokość wkładów poszczególnych wspólników. Nie oznacza to jednak, że dochód spółki będzie musiał być dzielony proporcjonalnie do wniesionych udziałów. Umowa spółki może przewidywać, iż wspólnik, który wniósł do spółki np. 65% kapitału nie będzie otrzymywał również 65% dochodu. Można ustalić, iż otrzyma on inny (np. więcej albo mniej) procent dochodu. Wspólnika nie można wyłączyć z zysków, ale można ze strat. Zysk dzielony jest na koniec roku obrachunkowego (dozwolone są zaliczki miesięczne). Zysk nie musi być dzielony na wspólników, lecz może być przeznaczony na inwestycje, cele kulturalne lub cele charytatywne, tak więc zasady podziału i przeznaczenie zysku zależą wyłącznie od wspólników. Spółka cywilna może istnieć jedynie wówczas, gdy wspólnikami są dwa podmioty gospodarcze. Przy istnieniu spółki dwuosobowej wystąpienie jednego wspólnika prowadzi do rozwiązania spółki. Wystąpienie wspólnika ze spółki wieloosobowej to zdarzenie prawne, wskutek którego stosunek spółki ustaje tylko względem jednego określonego wspólnika, przy dalszym istnieniu spółki cywilnej z pozostałymi wspólnikami. Jeżeli spółka została zawarta na czas nieoznaczony, wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej jest możliwe, ale musi mieć formę pisemnego oświadczenia złożonego na 3 miesiące przed zakończeniem roku obrachunkowego 11. Z ważnych powodów wspólnik może wypowiedzieć swój udział bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony. Nie może spowodować natychmiastowego rozwiązania spółki cywilnej jednostronne oświadczenie jednego ze wspólników, jeżeli drugi (lub pozostali) na to się nie zgadza. Ustawodawca nie wymienił, co może być uznane za ważny powód, z tego względu wydaje się, że rozstrzygnięcia w owej mierze musiałby dokonać sąd. Bowiem spór między wspólnikami o to, czy spółka istnieje czy też została wypowiedziana i w jakim czasie, czy wystąpiły powody, 10 Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 5 czerwca 1997 r. I CKN 70/97. 11 Trzeba wyjaśnić, że tzw. rok obrachunkowy ma wprawdzie 12 miesięcy, ale nie musi się on pokrywać z rokiem kalendarzowym. Wspólnicy mogą ustalić, od kiedy i do kiedy w ich spółce trwa rok obrachunkowy. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 6
o których mówi art. 869 2 k.c., jest typową sprawą cywilną, która może zostać rozstrzygnięta przez sąd na podstawie powództwa wniesionego zgodnie z art. 874 k.c. Wspólnikowi występującemu ze spółki wieloosobowej zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika. Ponadto wypłaca się występującemu wspólnikowi w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki. W przypadku istnienia spółki dwuosobowej odejście jednego ze wspólników powodowałoby likwidacje spółki. Mogłoby to być niekorzystne, ze względów gospodarczych, dla drugiego wspólnika. Gdyby przyczyną wystąpienia była śmierć wspólnika, to taką sytuację należałoby przewidzieć w umowie spółki, jako że Kodeks cywilny dopuszcza możliwość wprowadzenie na miejsce zmarłego jego dziedzica. Zakończenie 12 spółki cywilnej może nastąpić na skutek porozumienia wspólników, zaistniałych przewidzianych w umowie okoliczności powodujących rozwiązanie, wystąpienia lub śmierci jednego z dwóch wspólników, orzeczenia sądu o rozwiązaniu spółki z ważnych powodów, wydanego na wniosek złożony przez jednego ze wspólników. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki. Forma postępowania likwidacyjnego jest dowolna. 12 Rozwiązanie, likwidacja. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 7
Bibliografia 1. Michniewicz G., Michniewicz Sz. (2012): Umowy obrotu gospodarczego (wzory umów na płytce CD), Wydawnictwo IURIS, Poznań. Autor: dr Grzegorz Michniewicz 8