Montessori a szczególni uczniowie Montessori and Exceptional Learners

Montessori a szczególni uczniowie Montessori and Exceptional Learners Kwiecień 2012 April 2012 Ann Epstein, PhD, Assistant Professor University of Wisconsin, La Crosse

Czynniki ryzyka Risk Factors Tematy Topics Rozpoznawanie szczególnych potrzeb Assessing Special Needs Zaburzenia i opóźnienia rozwoju kognitywnego Cognitive Disorders and Delays Trudności w uczeniu się Learning Disabilities Zaburzenia zachowania Behavioral Disorders Zaburzenia złożone: autyzm i zespół Aspergera Spectrum Disorders: Autism and Asperger s Syndrome Partnerstwo z rodzicami Partnering with Families

Czynniki ryzyka Risk Factors Ustalone Established anormalność genów gene abnormality złe uformowanie lub problem w strukturze mózgu bądź centralnego układu nerwowego malformation or structural problem with brain or central nervous system przyjmowanie nielegalnych narkotyków lub alkoholu przez dziecko jeszcze w macicy received illegal drugs or alcohol in utero Biologiczne Biological trudności w okresie prenatalnym, okołoporodowym i noworodkowym prenatal, perinatal or neonatal difficulty niska waga urodzeniowa low birth weight niewydolność oddechowa przy porodzie respiratory distress at birth zakażenie centralnego układu nerwowego central nervous system infection trudny poród difficult birth

Środowiskowe Environmental (lista częściowa) (partial list) Czynniki ryzyka Risk Factors stres w rodzinie lub w relacjach społecznych family or social stress niedożywienie w okresie ciążowym malnutrition during pregnancy nieodpowiednie zachowania opiekuńcze ze strony pierwszego opiekuna (nadużycia, zaniedbanie) inappropriate patterns of care by primary caregiver (abuse, neglect) ubóstwo poverty

Rozpoznawanie szczególnych potrzeb Assessing Special Needs Pięć kroków skutecznego rozpoznania Five Steps for Effective Assessment 1. Obserwuj Observe Rozróżniaj fakty od interpretacji Distinguish facts from interpretations Przykład anegdotyczny, symulacja Anecdotal example, simulation 2. Dokumentuj Document Trzymaj się procedur zachowania poufności Follow confidentiality procedures 3. Bądź partnerem dla rodziców Partner with Parents Bądź otwarty i dostępny Be open and approachable 4. Interweniuj poprzez dawanie konkretnych instrukcji Intervene through targeted instruction 5. Oceniaj Evaluate

Rozpoznawanie szczególnych potrzeb Assessing Special Needs Obserwacja i dokumentacja Observing and Documenting Zapiski anegdotyczne Anecdotal notes Główne zwroty rozwojowe Developmental milestones Lista kontrolna, skala oceny Checklists, rating scales Partnerstwo z rodzicami Partnering with Parents Interwencja: uzgodnienie zmiany w rutynach, materiałach, rówieśnikach Intervening: agree on a change in routine, materials, activities, peers Sprawdzaj postęp regularnie Check on progress regularly

Rozpoznawanie szczególnych potrzeb Assessing Special Needs Mowa/język: patolog mowy Speech/language: speech pathologist Zachowanie: pediatra, rodzinny doradca, psycholog Behavior: pediatrician, family counselor, psychologist Motoryka: terapeuta zajęciowy lub fizjoterapeuta Motor: occupational or physical therapist Rozwój poznawczy/uczenie się: pediatra, psycholog, nauczyciel specjalny Cognition/learning: pediatrician, psychologist, special educator

Zaburzenia i opóźnienia rozwoju kognitywnego Cognitive Delays and Disorders Funkcje mózgu: przetwarzanie kognitywne i emocjonalne Brain Functions: cognitive and emotional processing Opóźnienia w rozwoju Developmental Delays Trudności w uczeniu się Learning Disabilities Strategie zajęć szkolnych Classroom Strategies

Mózg człowieka The Human Brain 1. Kresomózgowie: inteligencja i rozumowanie Cerebrum: intelligence and reasoning 2. Móżdżek: funkcje motoryczne, jak utrzymanie równowagi i postawy Cerebellum: motor functions such as balance and posture 3.Pień mózgu - rdzeń przedłużony: bezwarunkowe funkcje, jak oddychanie - wzgórze: działa jako ośrodek przesyłania impulsów elektrycznych biegnących z kory mózgowej i do niej Brain stem - medulla oblongata: involuntary functions such as respiration - thalamus: acts as a relay center for electrical impulses traveling to and from the cerebral cortex

Kresomózgowie, móżdżek, pień mózgu Cerebrum, Cerebellum, Brain Stem

Inne części mózgu More Brain Parts Kresomózgowie Ciało modzelowate Komory Podwzgórze Przysadka mózgowa Most Rdzeń Wzgórze Śródmózgowie Móżdżek Pień mózgu

Neurony Neurons Komórki nerwowe przekazują informacje z jednej części ciała do innej. Każda komórka nerwowa posiada rozgałęzione dendryty oraz długi akson przekazujący bądź odbierający bodźce. Nerve cells transmit information from one part of the body to another. Each nerve cell has branching dendrites to connect to other dendrites, and a long axon to transmit or collect impulses. Neurony lustrzane uaktywniają się, kiedy wykonujemy jakąś czynność a ktoś ją naśladuje; są związane z rozwojem empatii, języka, poznania; są badane w przypadku autyzmu, nazywane mózgiem emocjonalnym Mirror neurons fire when we model an action and someone imitates this action; linked with development of empathy, language, cognition; being studied with autism; referred to as emotional brain

Aksony Axons Aksony, zwane również włóknami nerwowymi, przekazują sygnały elektryczne z neurocytów, mogą mieć do 1 m długości. Większość aksonów pokrytych jest ochronną osłonką mielinową substancją złożoną z tłuszczów i białek, która izoluje akson. Aksony mielinowane przesyłają sygnały nerwowe szybciej niż niemielinowane. Axons, also called nerve fibers, convey electrical signals away from the soma and can be up to 1 m (3.3 ft) in length. Most axons are covered with a protective sheath of myelin, a substance made of fats and protein, which insulates the axon. Myelinated axons conduct neuronal signals faster than do un-myelinated axons. Wyniki badań interpretować ostrożnie Research findings.interpret with caution - Niektóre dzieci z problemami z uwagą i/lub trudnościami społecznymi posiadają mniej mieliny Some children with attention and/or social difficulties have less myelin - Niektóre dzieci, które nadmiernie oglądają telewizję posiadają mniej mieliny Some children who have excessive screen time have less myelin

Koordynacja ruchowa Mowa Funkcje mózgu Brain Functions Bruzda Rolanda Smak Dotyk i nacisk Świadomość położenia części ciała Język Czytanie Powonienie Wzrok Słuch Rozpoznawanie twarzy

Wnioski z bieżących badań nad mózgiem Current Brain Research Implications Mózg jest gotowy do nauki! Brain is ready to learn! 1. Dostarczaj bogatych wrażeń sensorycznych Provide rich sensory experiences 2. Dostarczaj odpowiednich okazji do nauki konceptów, np. uczenie się poprzez pytania Provide appropriate conceptual learning experiences, for example inquiry based learning 3. Zakładaj plastyczność (zmienny charakter) mózgu małego dziecka Recognize plasticity (changing nature) of young child s brain 4. Zachęcaj do powtarzania: powtarzane doświadczenie pobódza mózg; odpowiednie ćwiczenia podczas uczenia w rzeczywistości wzmacniają mózg Encourage repetition: repeated experiences wire the brain; appropriate learning activities actually build strong brains

Opóźnienia w rozwoju kognitywnym Cognitive Delays Przyczyny Causes Genetyczne (Syndrom Downa): 5% Genetic (Down syndrome): 5% Urazy w późnym okresie ciąży i przy porodzie: 10% Traumas in later pregnancy and at birth: 10% Braki w pożywieniu (alkoholowy zespół płodowy): 15%-20% Lack of nurturing (fetal alcohol syndrome): 15% - 20% Zmiany we wczesnej fazie embrionalnej (wodogłowie): 30% Early embryonic alterations (hydrocephaly): 30% Niezdiagnozowane (30%-40%) Undiagnosed (30% 40%)

Najlepsze praktyki dla wszystkich z trudnościami Best Practices for all children with exceptionalities 1. Zrozum wyjściowy poziom zdolności Understand present levels of performance ( p.l.o.p. ) 2. Z rodzicami i specjalistami określ cele Develop goals with parents and service providers 3. Ustal strategie pracy w klasie Agree on classroom strategies 4. Dokumentuj postępy Document progress 5. Regularnie rozmawiaj ze specjalistami i terapeutami Communicate regularly with service providers and therapists 6. Regularnie spotykaj się z rodzicami, aby sprawdzić postęp i potwierdzić lub zmodyfikować cele Meet regularly with parents to review progress and confirm (or modify) goals

Strategie dla dzieci z małymi i średnimi opóźnieniami w rozwoju kognitywnym Strategies for Children with Mild Moderate Cognitive Delays 1. Zachęcaj do osiągnięcia sukcesu oferując dziecku odpowiednie opcje wyboru Encourage success by offering child appropriate choices Z każdego obszaru wybierz możliwe prace Select possible works in each area 2. Równoważ odkrywanie metodą nakierowanych pytań Balance exploration with guided inquiry Dziecko: rozkłada układ słoneczny, Nauczyciel: pyta ile jest planet, gdzie jest ziemia? Dziecko: zaczyna zadanie artystyczne, Nauczyciel: nazywa każdy krok Ch: lays out solar system, T: asks how many planets, where is earth? Ch: begins art activity, T: verbalizes steps

Strategie dla dzieci z małymi i średnimi opóźnieniami w rozwoju kognitywnym Strategies for Children with Mild Moderate Cognitive Delays (dotyczy wielu dzieci z trudnościami) (applies to many children with exceptionalities) Stwórz krąg przyjaciół Develop Circle of Friends Informuj rówieśników o szczególnych potrzebach danego dziecka Inform peers of child s special need Opisz zachowanie dziecka Describe behaviors Podkreśl silne strony Emphasize strengths Wymień i nakreśl specyfikę pomocnych postaw Specify and model helpful behaviors Chwal dzieci za ich pomoc i przyjazne podejście Praise children for being helpful and friendly

Strategie dla dzieci z małymi i średnimi opóźnieniami w rozwoju kognitywnym Strategies for Children with Mild Moderate Cognitive Delays Dostarczaj wielu okazji do powtarzania Provide many opportunities for repetition Zwiększaj poczucie przynależności do grupy Increase sense of belonging to community Stosuj analizę zadaniową, aby zapewnić sukces Use task analysis to ensure success Używaj prostych, krótkich zdań Use simple, short sentences

Przystosowanie w szkole Montessori Montessori Accommodations Skróć długość pracy: zmywanie naczyń, budowanie słów, zabawy z dodawaniem, linie czasu Reduce length of work: dishwashing, word building, stamp game addition, time lines Wykorzystuj nauczanie przez rówieśników Use peer teaching Podkreślaj silne strony: zdolności artystyczne i muzyczne, bycie pomocnym Emphasize strengths: art, helpful attitude, music Zachęcaj do uczenia się poprzez dotyk/działanie: ciastolina, litery z papieru ściernego, kalkowanie, tworzenie słów Encourage tactile/kinesthetic learning: play-dough, sand paper letters, tracing paper, word processing Pamiętaj o powtarzaniu! Remember Repetition!

Trudności w uczeniu się Learning Disabilities Trudność w uczeniu się to zaburzenie neurologiczne, które wpływa na zdolność mózgu do odbierania, przetwarzania i zachowywania informacji. A learning disability (LD) is a neurological disorder that affects the brain's ability to receive, process, store and respond to information. Przeciętna inteligencja Average intelligence Różnica pomiędzy oczekiwanym a faktycznym poziomem osiągnięć Gap between expected and actual achievement Obszary: słuchanie, czytanie, pisanie, matematyka Areas: listening, speaking, reading, writing, math Peaks & Valleys

Trudności w uczeniu się Learning Disabilities Przykłady: dysleksja, dyskalkulia, dyspraksja, zaburzenie przetwarzania słuchowego, zaburzenie przetwarzania wzrokowego Examples: dyslexia, dyscalculia, dyspraxia, auditory processing disorder, visual processing disorder 40% dzieci z trudnościami w uczeniu się ma również zespół deficytu uwagi z nadpobudliwością psychoruchową (ADHD) 40% of children who have LD also have attention deficit disorder with hyperactivity (ADHD)

Strategie dla dzieci z trudnościami w uczeniu się Strategies for Children with Learning Disabilities Understand specific area of need Emphasize strengths while building from p.l.o.p. Writing: use voice-to-text, provide story starters and transitions Reading: Whole word approach with my words ; associate consistent item with letter for initial sounds Math: associate consistent set with numeral; provide fact sheets, calculators Organization Simplify/reduce steps; maintain routine; provide pocket schedule

Strategies for Children with Learning Disabilities Encourage science, drama, sports, music, dance, and art; integrate reading, writing, math Use pneumonics Provide leadership opportunities Use humor!

Wyzwania związane z zachowaniem Behavioral Challenges Definicja ADD, ADHD Definition of ADD, ADHD Występowanie Incidence Charakterystyka Characteristics Najlepsze strategie Best Strategies

Definicje ADD i ADHD ADD and ADHD Definitions Deficyt uwagi (ADD) Attention Deficit Disorder (ADD) Brak uwagi Inattention Nie potrafi dokończyć zadania Can t finish a task Nie potrafi słuchać, zdaje się bujać w obłokach Can t listen, appears to daydream Jest roztrzepany, często zdezorientowany, gubi rzeczy Disorganized, often confused, loses things Powolny i ospały Lethargic or sluggish Odmawia zajęcia się czymś, co wymaga skupienia się Resists work that requires close attention Rozkojarzony, wygląda na odurzonego ; zapominalski Distracted, appears spacey, forgetful Łatwo staje się znudzony Gets bored easily

Definicje ADD i ADHD c.d. ADD and ADHD Definitions (continued) Impulsywność Impulsivity Niewyraźnie odpowiada Blurts out answers Nie może doczekać się swojej kolejki Can t wait for turn Przeszkadza Interrupts Z nadpobudliwością psychoruchową With Hyperactivity (ADHD) Wierci się Squirmy Nie potrafi usiedzieć Can t stay seated Nadmiernie biega, wspina się Runs, climbs excessively Ma trudności z bawieniem się w ciszy Difficulty playing quietly Za dużo mówi Talks too much

Identyfikowanie i występowanie ADHD i ADD ADHD, ADD Identification and Incidence Identification Pojawienie się 6 lub więcej z w/w cech w przeciągu określonego czasu Display 6 or more of the above characteristics over a specific time period Lista kontrolna dla rodziców i nauczycieli Teacher and parent checklists Weryfikacja pediatry lub psychologa Verification by pediatrician or school psychologist Incidence 3-5% wszystkich uczniów w wieku szkolnym 3 to 5 % of overall school population Częściej u chłopców niż dziewcząt, 3/1 do 6/1 More boys than girls, from 3/1 to 6/1 Identyfikacja Występowanie

13 najlepszych strategii! Top Thirteen Best Strategies! 1. Różnorodność, różnorodność, różnorodność! Variety, Variety, Variety! 2. Jasność, zwięzłość Clarity, brevity 3. Struktura Structure 4. Dyscyplina pozytywna Positive Discipline 5. Więcej czasu/więcej miejsca More time/more space 6. Podkreślanie silnych stron ucznia Bring out student strengths 7. Dzielenie pracy na krótkie działy Chunk work into short units

12 najlepszych strategii! Top Twelve Best Strategies! 1. Przygotuj plan zajęć i sprawdzanie Provide schedule, check off 2. Często komentuj Review often 3. Konsekwentnie i często wspieraj Reinforce consistently and often 4. Utrzymuj kontakt wzrokowy Maintain eye contact 5. Zredukuj możliwość odwrócenia uwagi: przez otoczenie i przez grupę Minimize distractions: environmental and social 6. Próbuj zrozumieć komunikowane intencje Understand communicative intent

Dostosowanie w metodyce Montessori Montessori Accommodations Podkreślaj praktyczne życie, naukę i sztukę Emphasize Practical Life, Science, Art Kontroluj regularnie Check in regularly Stosuj szczegółową pochwałę Provide specific praise Skróć pracę, na przykład Shorten work, for example Różowa wieża, początkowe głoski, liczenie z pomijaniem Pink Tower, Initial Sounds, Skip Counting Pisanie wypracowań, kartoniki z gramatyką, tabliczka mnożenia Report Writing, Grammar Boxes, Multiplication Board Organizuj czas: kiedy lepiej siedzieć, przerwy Line time: preferred seating, breaks

Charakterystyka skutecznego nauczyciela Effective Teacher Characteristics Zorganizowany Organized Z poczuciem humoru Good sense of humor Dobrze współpracuje Good collaborator Wyrozumiały, współczujący, przejmujący się Understanding, compassionate, concerned Konsekwentne strategie kontroli zachowań Consistent behavior management strategies

Zaburzenia złożone: autyzm i zespół Aspergera Spectrum Disorders: Autism and Asperger Syndrome Asperger łagodna odmiana autyzmu Asperger: mild variant of autism Część szerszej kategorii określanej mianem całościowego zaburzenia rozwoju Part of larger category referred to as Pervasive Developmental Disorder Wpływa na kompetencje społeczne Affects social skills Wpływa na komunikację niewerbalną Affects non-verbal communication Często wpływa również na kontrolę motoryki ogólnej Often also affects gross motor control Często dzieci wykazują intensywne, szczegółowe zainteresowania Often children have intense, specific interests (http://www.aspergers.com)

Kryteria diagnozowania Aspergera Diagnostic Criteria for Asperger Trudności z zachowaniami niewerbalnymi (kontaktem wzrokowym, gestami, wyrazem twarzy) Difficulty with non-verbal behaviors (eye contact, gestures, facial expression) Problemy w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami Failure to develop peer relationships Małe zainteresowanie dopuszczeniem innych do swoich zadań Little interest in sharing activities with others Stereotypowe modele zachowań Stereotypical patterns of behavior

Interweniowanie przy dzieciach z zespołem Aspergera Interventions for Children with Asperger Terapia indywidualna (żeby zająć się problemem izolacji społecznej) Individual therapy (to address social isolation) Szkolenie i edukacja rodziców Parent training and education Modyfikowanie zachowań Behavior modification Szkolenie z zakresu kompetencji społecznych Social skills training Dieta bezglutenowa i bezkazeinowa Gluten and casein free diets Białka mogą zwiększać lękliwość, zmniejszać uwagę i utrudnić kontakt wzrokowy proteins can increase anxiety, diminish attention, lessen eye contact Leczenie Medication Nadpobudliwość, brak uwagi Agresja Aggression Zaabsorbowanie i rytuały Lękliwość Anxiety Hyperactivity, inattention Preoccupations and rituals

Dostosowania w klasach Montessori Accommodations in Montessori Classrooms Życie praktyczne: kosz z balsamem, miękka szczotka, urządzenie do masażu dłoni Practical Life: basket with lotion, soft brush, hand massager Namiot lub obszar odcięty do pracy indywidualnej Tent or enclosed area for individual work Ciągłe modelowanie i stosowanie kompetencji społecznych: witanie się, zabawa, wspólna praca, wspólne jedzenie On-going modeling and social skills practice: greeting, playing, working together, eating together

Dostosowania w klasach Montessori Accommodations in Montessori Classrooms Czas w grupie i projekty w małych grupach Group time and small group projects Zacznij od krótszego czasu w kółku Begin with shorter circle times Stopniowo wydłużaj czas pracowania razem Gradually lengthen working together time Obserwuj symptomy zmęczenia i frustracji Watch for signs of fatigue and frustration Planuj na przód: alternatywne zajęcia podczas czasu w kółku, skróć zajęcia wymagające pracy razem Plan ahead: alternative activities during circle time, shorten working together activities

Dostosowania w klasach Montessori Accommodations in Montessori Classrooms Ukształtowane okazje do dzielenia się zainteresowaniami (z czasomierzem) Structured opportunities to share area of interest (with timer) Przeprowadzaj dziecko przez wszelkie zmiany w rutynie Guide child through any and all changes in routine Współpraca z rodzicami na bieżąco On-going collaboration with parents

Używanie zindywidualizowanych opowieści o sytuacjach społecznych Using Individualized Social Stories Wybierz często pojawiającą się sytuację z życia społecznego Select a frequently occurring social situation Przeanalizuj jej przebieg dzieląc na szczegółowe następujące po sobie kroki Task analyze into specific, sequential steps Odegraj ją wielokrotnie z dzieckiem Role play many times with child Wybierz zgodne dziecko do ćwiczenia Select an accepting child for practice Bezustannie przypominaj dziecku Continually remind child

Ważne jest, aby mieć czyste ręce. It s important to have clean hands. Kiedy mam katar, użyję chusteczki. When my nose is runny, I will use a tissue. Chusteczka wytrze z moich zarazki. The tissue keeps germs off my hands. Zarazki na rękach mogą spowodować u kogoś chorobę. Germs on my hands can make people sick. Wtedy ta osoba jest smutna. This makes them sad. Czyste ręce Clean Hands

Czyste ręce c.d. Clean Hands (continued) Będę się starać nie wkładać palców do buzi. I will try to keep my fingers out of my mouth. Kiedy jem, moje ręce muszą być czyste. When I eat, my hands need to be clean. Będę mył ręce przed i po jedzeniu. I will wash my hands before and after I eat. Moje ręce będą czyste i BEZ zarazków. My hands will be clean with NO germs. Dzięki temu ludzie będą szczęśliwi. This will make people happy.

Olimpiada Specjalna w Seattle Seattle Special Olympics Kilka lat temu na Olimpiadzie Specjalnej w Seattle dziewięcioro uczestników, każdy z upośledzeniem fizycznym lub psychicznym, zebrało się na linii startowej do biegu na 100 metrów. Po wystrzale wszyscy ruszyli z miejsca, nie do końca do biegu sprintem, ale rozkoszując się tym, że biegną w wyścigu, zakończą go i wygrają. A few years ago at the Seattle Special Olympics, nine contestants, all physically or mentally disabled, assembled at the starting line for the 100-yard dash. At the gun, they all started out, not exactly in a dash, but with a relish to run the race and to finish and win. Wszyscy oprócz jednego chłopca, który potknął się na bieżni, przewrócił kilka razy i zaczął płakać. All, that is, except one boy who stumbled on the asphalt, tumbled over a couple of times and began to cry.

Olimpiada Specjalna w Seattle c.d. Seattle Special Olympics (continued) Inni zwolnili i obejrzeli się za siebie. Następnie wszyscy obrócili się i pobiegli z powrotem. Każdy. Jedna dziewczyna z zespołem Downa uklękła, pocałowała go i powiedziała: To ci pomoże. Następnie cała dziewiątka wzięła się pod ręce i poszła razem do linii mety. They slowed down and looked back. Then they all turned around and went back. Every one of them. One girl with Down s syndrome bent down and kissed him and said, This will make it better. Then all nine linked arms and walked together to the finish line. Wszyscy na stadionie powstali i dopingowali ich przez kilka minut. Ludzie, którzy tam byli, wciąż opowiadają tą historię. Dlaczego? Everyone in the stadium stood, and the cheering went on for several minutes. People who were there are still telling the story. Why?

Olimpiada Specjalna w Seattle c.d. Seattle Special Olympics (continued) Ponieważ w głębi serca wszyscy wiemy jedno: to, co jest ważne w tym życiu, to coś więcej niż wygrywanie dla siebie samych. Prawdziwie liczy się pomaganie innym wygrać, nawet jeśli oznacza to spowolnienie i zmianę naszego kursu. Because deep down we know this one thing: What matters in this life is more than winning for ourselves. What truly matters in this life is helping others win, even if it means slowing down and changing our course.

Źródła Resources Cook, R.E., Klein, M.D., Tessier, A. (2008). Adapting early childhood curricula for children with special needs. Upper River Saddle, NJ: Pearson Merrill Prentice Hall. Encarta Encyclopedia (2006), Online edition. Epstein, A. Learners with exceptionalities, in Seldin, T. & Epstein, P. (2003). The Montessori way, Sarasota, FLA: The Montessori Foundation. Fisher, D. & Frey, N. (2010). Enhancing RTI: How to assure success with effective classroom instruction & intervention. Alexandria, VA: ASCD. Frieberg, K. (2006) Annual Editions: Human Development 06/07, 34 th Edition. New York: McGraw Hill. Gould, P. & Sullivan, J. (2005). The inclusive early childhood classroom. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, Inc. Green, Ross W. (2001). The explosive child. NY, NY: Quill:HarperCollins Publishers. Junn, E. N. & Boyatzid, C. J. (2009). Annual Editions: Child Growth and Development 05/06, 12 th Edition. New York: McGraw Hill. Klass, P. & Costelllo, E. (2003). Quirky kids: Understanding and helping your child who doesn t fit in. NY, NY: Ballantine Books. Mastropieri, M. A. & Scruggs, T.E. (2007) The inclusive classroom: Strategies for Effective Instruction. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, Inc. McAfee, O. & Leong, D. (2002). Assessing and guiding young children s development and learning. Boston, MA: Allyn and Bacon. Santrock, J.W. (2007). Child Development, 11 th Edition. New York: McGraw Hill.

Źródła strony internetowe Resources: Websites - Amerykańskie Stowarzyszenie Mowy, Języka i Słuchu: American Speech, Language and Hearing Association: www.asha.org - Trudności w uczeniu się: Learning Disabilities: www.ncld.org; www.ldonline.org - Dzieci i dorośli z deficytem uwagi/nadpobudliwością: Children and Adults with Attention Deficit/Hyperactivity: www.chadd.org; www.add.org; www.nimh.nih.gov - Opóźnienie psychiczne: Narodowe Centrum Informacji dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych Mental Retardation: National Information Center for Children and Youth with Disabilities www.nichcy.org/ www.aamr.org - Zaburzenia integracji sensorycznej Sensory Integration Disorder: www.kid-power.org; www.sinetwork.org - Zdjęcia: Photos: microsoft clip art, microsoft office online, google images