FLORA NASYPU NIEUŻYTKOWANEJ LINII KOLEJOWEJ W OKOLICACH SOKOŁOWA PODLASKIEGO

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2010: t. 10 z. 3 (31) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 85 94 www.itep.edu.pl Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2010 FLORA NASYPU NIEUŻYTKOWANEJ LINII KOLEJOWEJ W OKOLICACH SOKOŁOWA PODLASKIEGO Beata FORNAL-PIENIAK, Czesław WYSOCKI Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Ochrony Środowiska Słowa kluczowe: flora, nasyp kolejowy, nieużytkowane tory kolejowe, Sokołów Podlaski S t r e s z c z e n i e Celem pracy jest charakterystyka flory nasypu nieużytkowanej linii kolejowej w okolicach Sokołowa Podlaskiego. Badania przeprowadzono w latach 2005 2006 i 2007 2008. Wykonano 180 zdjęć fitosocjologicznych metodą Brauna-Blanqueta na trzech odcinkach badawczych. Określono przynależność fitosocjologiczną występujących gatunków roślin wg MATUSZKIEWICZA [2001]. Rozpoznane gatunki pogrupowano wg form życiowych RAUNKIAERA [1934]. Dominują gatunki synantropijne z klasy Artemisietea vulgaris. Rozpoznano pięć form życiowych roślin, tj. hemikryptofity, geofity, chamefity, terofity i fanerofity. Ekosystemy przyległe do terenu badań mają wpływ na skład gatunkowy roślin nieczynnych torów kolejowych, co potwierdzają uzyskane wyniki badań. WSTĘP Linie kolejowe stanowią dogodne miejsca do rozprzestrzeniania się pewnych gatunków roślin w wyniku rozsiewania się diaspor z okolicznych ekosystemów lub na skutek przypadkowego ich zawlekania z odległych ekosystemów podczas transportu kolejowego. Zróżnicowana mozaika siedlisk na terenach kolejowych sprzyja zadomawianiu się roślin z różnych grup ekologicznych. Największą szansą na zadomowienie się na tych siedliskach mają jednak rośliny o szerokiej amplitudzie ekologicznej, a szczególnie siedlisk nasłonecznionych, suchych, o dużej sile rozmnażania się wegetatywnego i generatywnego, odpornych na skażenia i zaśmiecanie siedlisk [KRYSZAK i in., 2006; ŚWIĘS, MAJKUT, 2006]. Adres do korespondencji: dr inż. B. Fornal-Pieniak, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Ochrony Środowiska, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa; tel. +48 (22) 593-20-60 (66), e-mail: fornalb@op.pl

86 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 10 z. 3 (31) Głównym celem pracy jest charakterystyka flory, porastającej wyłączony z użytkowania nasyp kolejowy w okolicach Sokołowa Podlaskiego. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Wyłączony z użytkowania nasyp kolejowy znajduje się w okolicach Sokołowa Podlaskiego, który jest położony we wschodniej części Polski, w województwie mazowieckim (rys. 1). Teren ten należy do Działu Mazowiecko-Poleskiego [MA- TUSZKIEWICZ, 1993]. Nieczynne tory kolejowe biegną z Siedlec przez Sokołów Podlaski, w kierunku Małkini. Linia ta jest wyłączona z użytkowania od 1984 r. Badania przeprowadzono na nasypie kolejowym na wybranym odcinku linii Sokołów Podlaski Małkinia (rys. 1). Po obu stronach nasypu znajdują się pola uprawne, łąki, nieużytki a także las. Wyznaczono trzy odcinki badawcze wzdłuż nieczynnych torów. Każdy odcinek badawczy ma 6 km długości i 6 m szerokości. Pierwszy z nich znajduje się Sokołów Podlaski Rys. 1. Lokalizacja terenu badań Fig. 1. Location of the study area

B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki: Flora nasypu nieużytkowanej linii kolejowej 87 w sąsiedztwie pól uprawnych, łąk i nieużytków, drugi terenów rolniczych i obszarów leśnych, natomiast trzeci lasu (rys. 2). POLA/NIEUŻYTKI/ŁĄKI/LAS FIELD/BARREN LANDS/MEADOW/FOREST LAS FOREST LAS/POLA/NIEUŻYTKI/ŁĄKI FOREST/FIELD/BARREN LANDS/MEADOW TORY RAILWAY LINE SOKOŁÓW PODLASKI MAŁKINIA ODCINEK 1 ODCINEK 2 ODCINEK 3 1 SECTION 2 SECTION 3 SECTION Rys. 2. Schemat odcinków badawczych Fig. 2. Scheme of the study sections N Badania wykonano w latach 2005 2006 i 2007 2008. Wykonano zdjęcia fitosocjologiczne metodą BRAUNA-BLANQUETA [1951] na powierzchniach próbnych, obejmujących 25 m 2 każda. Przynależność fitosocjologiczną gatunków określono wg MATUSZKIEWICZA [2001]. Wykonano 180 zdjęć fitosocjologicznych (w każdym odcinku badawczym po 60). Obliczono udział procentowy gatunków z poszczególnych klas syntaksonomicznych oraz dokonano podziału gatunków wg form życiowych RAUNKIAERA [1934]. Nazewnictwo gatunków roślin przyjęto za MIRKIEM i in. [2002]. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Rozpoznane gatunki roślin zaklasyfikowano do 10 klas syntaksonomicznych, tj. zbiorowisk eutroficznych lasów liściastych (Querco-Fagetea), zbiorowisk krzewiastych okrajków leśnych (Rhamno-Prunetea), półnaturalnych zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych na mezotroficznych i eutroficznych siedliskach o różnym stopniu wilgotności (Molinio-Arrhenatheretea), nitrofilnych zbiorowisk zrębowych (Epilobietea angustifolii), muraw napiaskowych (Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis), zbiorowisk drobnych terofitów na wilgotnych i mokrych podłożach mineralnych dostępnych dla roślinności tylko przez krótki czas w ciągu roku (Isoëto-Nanojuncetea), półruderalnych kserotermicznych zbiorowisk pionierskich

88 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 10 z. 3 (31) (Agropyretea intermedio-repentis), muraw bliźniczkowych (Nardo-Callunetea), nitrofilnych zbiorowisk okazałych bylin i pnączy na siedliskach ruderalnych i nad brzegami zbiorników wodnych (Artemisietea vulgaris) oraz zbiorowisk segetalnych (Stellarietea mediae). Wyróżniono również gatunki towarzyszące 1). Przeważają gatunki roślin zbiorowisk ruderalnych z klasy Artemisietea vulgaris (35,0), tj. nostrzyk biały (Melilotus alba Med.), nostrzyk żółty (Melilotus officinalis Med.), wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.), wiesiołek dwuletni (Oenothera biennia L.) i lnica pospolita (Linaria vulgare L.). Duży udział mają gatunki łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea (16,0), np. krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), mniszek lekarski (Taraxacum officinale F.H. Wigg.) i koniczyna biała (Trifolium repens L.). Mniej liczną grupę stanowią gatunki lasów liściastych (z klasy Querco-Fagetea) 9,3, a także ze zbiorowisk zrębowych (Epilobietea angustifolii) 7,0 oraz rośliny z klas Stellarietea mediae i Agropyretea intermedio-repentis (4,8) (rys. 3). Nardo-Callunetea Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Isoeto-Nonojuncetea Rhamno-Prunetea 2,3 2,3 2,3 2,3 Stellarietea mediae Agropyretea intermedio-repentis 4,8 4,8 Querco-Fagetea 9,3 Epilobietea angustifolii 7 Gatunki towarzyszące Companion species Molinio-Arrhenateretea 13,9 16 Artemisietea vulgaris 35 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Rys. 3. Udział () gatunków z różnych jednostek syntaksonomicznych we florze badanego nasypu Fig. 3. Percentage of plant species of different syntaxonomic units on embankment Na badanym obszarze odnotowano 38 gatunków roślin. Na odcinku pierwszym wyróżniono 29 gatunków, drugim 34, trzecim 31 (tab. 1). W pierwszym odcinku badawczym gatunki roślin należą do 9 klas syntaksonomicznych. Wyodrębniono również gatunki towarzyszące. Przeważają rośliny synantropijne (11 gatunków) z klasy Artermisieta vulgaris (38,0) rysunek 4a. 1) Gatunki bez przynależności fitosocjologicznej.

B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki: Flora nasypu nieużytkowanej linii kolejowej 89 Tabela 1. Gatunki roślin rozpoznane na badanym terenie Table 1. Plant species found in the study area Nazwa gatunku Name of species Klasa syntaksonomiczna Odcinek Section Syntaxonomic class 1. 2. 3. Convolvulus arvensis L. Agropyretea intermedio-repentis Equisetum arvense L. Agropyretea intermedio-repentis Arctium lappa L. Artemisietea vulgaris Artemisia absinthium L. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris L. Artemisietea vulgaris Ballota nigra L. Artemisietea vulgaris Cichorium intybus L. Artemisietea vulgaris Cirsium arvense L. Artemisietea vulgaris Echium vulgare L. Artemisietea vulgaris Linaria vulgaris Mill. Artemisietea vulgaris Melandrum album (Miller.) Garcke Artemisietea vulgaris Melilotus alba Med. Artemisietea vulgaris Melilotus officinalis Med. Artemisietea vulgaris Oenothera biennia L. Artemisietea vulgaris Rubus caesius L. Artemisietea vulgaris Tanacetum vulgare L. Artemisietea vulgaris Calamagrostis epigejos (L.) Roth Epilobietea angustifolii Fragaria vesca L. Epilobietea angustifolii Verbascum nigrum L. Epilobietea angustifolii Gypsophilla muralis L. Isoëto-Nanojuncetea Rumex acetosella L. Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Achillea millefolium L. Molinio-Arrhenateretea Dactylis glomerata L. Molinio-Arrhenateretea Daucus carota L. Molinio-Arrhenateretea Taraxacum officinale F.H. Wigg Molinio-Arrhenateretea Trifolium pratense L. Molinio-Arrhenateretea Trifolium regens L. Molinio-Arrhenateretea Hieracium pillosela L. Nardo-Callunetea Corylus avellana L. Querco-Fagetea Euphorbia helioscopia L. Querco-Fagetea Impatiens noli-tangere L. Querco-Fagetea Rosa canina L. Rhamno-Prunetea Silene vulgaris (Moench) Garcke Stellarietea mediae Vicia tetrasperma (L.) Schreb Stellarietea mediae Hypericum perforatum L. towarzyszący Medicago sativa L. towarzyszący Plantago major L. towarzyszący Thymus pulegioides L. towarzyszący Objaśnienia: stwierdzono występowanie danego gatunku. Explanations: occurrence of plant species.

90 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 10 z. 3 (31) a) Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Isoeto-Nanojuncetea Agropyretea intermedio-repentis Rhamno-Prunetea Stellarietea mediae Epilobietea angustifolii Gatunki towarzyszące Companion species Querco-Fagetea Molinio-Arrhenateretea Artemisietea vulgaris 3,0 3,0 3,0 4,0 5,8 8,8 10,6 10,8 15,0 36,0 b) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Nardo-Callunetea Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Isoeto-Nonojuncetea Stellarietea mediae Agropyretea intermedio-repentis Gatunki towarzyszące Companion species Querco-Fagetea Epilobietea angustifolii Molinio-Arrhenateretea Artemisietea vulgaris 7,0 7,0 7,0 7,0 20,0 38,0 c) 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Stellarietea mediae Rhamno-Prunetea Gatunki towarzyszące Companion species Agropyretea intermedio-repentis Epilobietea angustifolii Querco-Fagetea Molinio-Arrhenateretea Artemisietea vulgaris 12,0 6,0 7,0 14,5 19,0 31,0 0 5 10 15 20 25 30 35 Rys. 4. Udział () gatunków z różnych jednostek syntaksonomicznych we florze badanego nasypu: a) na 1. odcinku, b) na 2. odcinku, c) na 3. odcinku Fig. 4. Percentage share of plant species from different syntaxonomic units on embankment: a) in the 1 st section, b) in the 2 nd section, c) in the 3 rd section

B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki: Flora nasypu nieużytkowanej linii kolejowej 91 Należą do nich m.in. nostrzyk biały (Melilotus alba Med.), nostrzyk żółty (Melilotus officinalis Med.), żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare L.) i wiesiołek dwuletni (Oenothera biennia L.). Na tym odcinku zaobserwowano gatunki łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea (20,0), reprezentowanej przez kupkówkę pospolitą (Dactylis glomerata L.), koniczynę białą (Trifolium repens L.), koniczynę łąkową (Trifolium pratense L.). Występuje tu również wyka czteronasienna (Vicia tetrasperma (L.) Schreb), charakterystyczna dla terenów rolniczych. Odnotowano tutaj 2 gatunki leśne z klasy Querco-Fagetea, tj. niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere L.) i wilczomlecz obrotny (Euphorbia helioscopia L.). Pozostałe pojedyncze gatunki są reprezentowane przez 6 klas fitosocjologicznych, tj. Epilobietea angustifolii, Agropyretea intermedio-repentis, Stellarietea mediae, Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis, Nardo-Callunetea, Isoëto-Nanojuncetea i gatunki towarzyszące. Na drugim odcinku wyodrębniono gatunki roślin, należące do 9 klas syntaksonomicznych, oraz gatunki towarzyszące. Zaobserwowano nieco mniejszy niż na pierwszym odcinku udział gatunków z klasy Artemisietea vulgaris (36,0) rysunek 4b. Gatunki łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea zajmują 15,0, zaś z klasy Querco-Fagetea 10,8. Najmniej gatunków jest z klas syntaksonomicznych, tj. Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis, Isoëto-Nanojuncetea, Agropyretea intermedio-repentis i Rhamno-Prunetea (rys. 4b). Na trzecim odcinku badawczym, który jest otoczony lasem, wyróżniono rośliny należące do 8 klas syntaksonomicznych. Zaobserwowano najmniejszy udział gatunków roślin synantropijnych. Gatunki leśne są reprezentowane przez trzy klasy Querco-Fagetea (rys. 4c). Gatunki sklasyfikowano ze względu na formy życiowe roślin wg RAUNKIAERA [1934] (formy te stanowią sposób przystosowania roślin do różnych warunków środowiska, zwłaszcza klimatycznych). Na badanym terenie wyodrębniono następujące formy życiowe roślin: hemikryptofity (naziemnopączkowe), geofity (ziemnopączkowe), fanerofity (jawnopączkowe, o pędach zdrewniałych i półzdrewniałych), chamefity (niskopączkowe) i terofity (rośliny jednoroczne) rysunek 5a, b, c. Na wszystkich trzech odcinkach badawczych dominują hemikryptofity. Największy ich udział zaobserwowano na odcinku trzecim, w otoczeniu lasu, tj. 65,7. Wyróżniono następujące rośliny naziemnopączkowe: nostrzyk żółty (Melilotus officinalis Med.), żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare L.), wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.), babka zwyczajna (Plantago major L.) i jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pillosela L.). Rośliny o pędach zdrewniałych i półzdrewniałych, czyli fanerofity, nie występują na pierwszym odcinku badawczym, na drugim stanowią 11,0 wszystkich gatunków, zaś na trzecim 13,1. Należą do nich m.in. leszczyna pospolita (Corylus avellana L.), dzika róża (Rosa canina L.), jeżyna pospolita (Rubus caesius L.). Chamefity i terofity mają większy udział odpowiednio (14 i 20) w pokryciu na odcinku pierwszym niż drugim (8 i 13) i trzecim (5,3 i 10,5). Zaobserwowano następujące chamefity bylicę piołun (Artem-

92 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 10 z. 3 (31) a) Geofity Geophytes 4,0 Chamefity chamephytes 14,0 Terofity Therophytes 20,0 Hemikryptofity Hemicryptophytes 62,0 b) 0 10 20 30 40 50 60 70 Geofity Geophytes 4,0 Fanerofity Phanerophytes Chamefity Chamephytes Terofity Therophytes 8,0 11,0 13,0 Hemikryptofity Hemicryptophytes 64,0 c) Geofity Geophytes Chamefity Chamephytes Terofity Therophytes Fanerofity Phanerophytes Hemikryptofity Hemicryptophytes 0 10 20 30 40 50 60 70 5,2 5,3 10,5 13,1 65,7 0 10 20 30 40 50 60 70 Rys. 5. Formy życiowe roślin na nasypie kolejowym: a) na 1. odcinku, b) na 2. odcinku, c) na 3. odcinku Fig. 5. Plant life-forms on railway embankment: a) in the 1 st section, b) in the 2 nd section, c) in the 3 rd section sia absinthium L.) i macierzankę zwyczajną (Thymus pulegioides L.). Do terofitów należą: łyszczec polny (Gypsophilla murali L.), wyka czteronasienna (Vicia tetrasperma L.) i niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere L.). Geofity, tj. ostrożeń polny (Cirsium arvense L.) i skrzyp polny (Equisetum arvense L.), mają najmniejszy udział na wszystkich odcinkach badawczych (od 4,0 do 5,2).

B. Fornal-Pieniak, Cz. Wysocki: Flora nasypu nieużytkowanej linii kolejowej 93 Na badanym nasypie nieczynnej linii kolejowej zaobserwowano gatunki roślin, należące do różnych klas syntaksonomicznych. Siedlisko nasypów ma antropogeniczny charakter, o czym świadczy największy udział gatunków synantropijnych (46,8). We florze badanych czynnych nasypów kolejowych w części południowo-zachodniej kraju także stwierdzono dominację gatunków synantropijnych, tj. 93,1 [KRYSZAK i in., 2006]. Liczba gatunków na badanych odcinkach nasypu kolejowego w okolicach Sokołowa Podlaskiego wynosi od 29 do 34 i najwięcej ich (34) zaobserwowano na odcinku drugim, który znajduje się w sąsiedztwie lasu, pól uprawnych, łąk i nieużytków. Zróżnicowanie pokrycia terenu sąsiadującego ma znaczący wpływ na liczbę gatunków roślin. Uzyskane wyniki badań wskazują, że od pokrycia terenu zależy nie tylko liczba gatunków roślin, ale także skład gatunkowy wzdłuż nieużytkowanego nasypu kolejowego. Ekspansja gatunków z terenów przyległych jest widoczna na wszystkich trzech odcinkach badawczych, gdyż zwiększył się udział gatunków leśnych na odcinku numer dwa, zlokalizowanym w sąsiedztwie lasów i terenów rolniczych, oraz na odcinku numer trzy, przecinającym zbiorowiska leśne. Na tych dwóch odcinkach zmniejszył się natomiast udział gatunków synantropijnych, jak i trawiastych. Istotne są różnice w procentowym udziale poszczególnych form życiowych na badanych odcinkach. Zaobserwowano mniejszą liczbę gatunków należących do terofitów i chamefitów na odcinkach biegnących przez zbiorowiska leśne. Gatunki te są wypierane przez hemikryptofity, geofity oraz fanerofity. Te trzy formy życiowe są charakterystyczne dla zbiorowisk leśnych. Wyniki analizy form życiowych gatunków roślin potwierdzają stwierdzenie, że otoczenie ma wpływ na skład gatunkowy badanego obszaru. Nasypy kolejowe charakteryzują się znacznym przekształceniem siedliska pod wpływem działalności człowieka [KRYSZAK i in., 2006; ŚWIĘS, MAJKUT, 2006]. Mimo to, wyniki badań flory na nasypie kolejowym wyłączonym z użytkowania w okolicach Sokołowa Podlaskiego wskazują, że na tym terenie pojawiły się także gatunki ze zbiorowisk trawiastych i leśnych. Należy przypuszczać, że zwiększenie różnorodności gatunkowej na nasypie nieczynnych torów kolejowych będzie miało wpływ na wzmocnienie struktury ekologicznej lokalnego krajobrazu. WNIOSKI 1. Na badanym terenie przeważają gatunki synantropijne z klasy Artemisietea vulgaris, typowe m.in. dla terenów kolejowych. 2. Ekosystemy przyległe do terenu badań mają wpływ na skład gatunkowy roślin oraz formy życiowe roślin na nasypie nieczynnych torów kolejowych. 3. Nasyp nieczynnych torów kolejowych może pełnić funkcję korytarza ekologicznego o charakterze lokalnym.

94 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 10 z. 3 (31) LITERATURA BRAUN-BLANQUET J., 1951. Pflanzensoziologie. 2 Aufl. Wien: Springer Verl. ss. 865. KRYSZAK A., KRYSZAK J., CZEMKO M., KALBARCZYK M., 2006. Roślinność nasypów wybranych szlaków kolejowych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Rolnictwo 545 ss. 157 164. MATUSZKIEWICZ J.M., 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne. Prace Geograficzne 158 ss. 107. MATUSZKIEWICZ W., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: PWN ss. 537. MIREK Z., PIĘKOŚ-MIREK H., ZAJĄC A., ZAJĄC M., 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Różnorodność biologiczna Polski. T. 3. Kraków: Inst. Bot. PAN ss. 442. RAUNKIAER C., 1934. The life forms of plants and statistical plant geography. Oxford: Clarendon ss. 77. ŚWIĘS F., MAJKUT A., 2006. Rzadsze rośliny naczyniowe terenów kolejowych w określonych regionach Kotliny Sandomierskiej. Cz. 1. Nizina Nadwiślańska, część północna. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin 61 s. 19 43. Beata FORNAL-PIENIAK, Czesław WYSOCKI FLORA OF A NON-USED RAILWAY EMBANKMENT NEAR SOKOŁÓW PODLASKI Key words: embankment, flora, non-used railway line, Sokołów Podlaski region S u m m a r y The aim of this paper was to characterise the flora of a non-used railway embankment in Sokołów Podlaski region. The study was performed in 2005 2006 and 2007 2008. 180 phytosociological releves were made along three study sections. Lab studies included syntaxonomic and lifeform analysis. Plants of 12 syntaxonomic classes and accompanying species were found. Synanathropic plants from Artemisietea vulgaris class dominated in the study area. Five types of plant life-forms were distinguished: hemicryptophytes, geophytes, chamephytes, therophytes, and phanerophytes. Ecosystems adjacent to the study area were found to affect species composition on railway embankments. Recenzenci: prof. dr hab. Leszek Kucharski dr Monika Szewczyk Praca wpłynęła do Redakcji 17.12.2009 r.