Wpływ koloru kompozytu stomatologicznego typu flow na efekty termiczne generowane podczas reakcji fotopolimeryzacji

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2015, 52, 2, 159 166 ISSN 1644-387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Sebastian Pryliński 1, A D, Kinga Bociong 2, C, E, Joanna Kleczewska 3, E, Agnieszka Pacyk 1, E 1, A, E, F, Jerzy Sokołowski Wpływ koloru kompozytu stomatologicznego typu flow na efekty termiczne generowane podczas reakcji fotopolimeryzacji The Influence of Various Shades of Flowable Dental Composite Material on Thermal Effects During Photopolymerization Process Reaction 1 Zakład Stomatologii Ogólnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź, Polska 2 Uczelniane Laboratorium Badań Materiałowych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź, Polska 3 Instytut Technologii Polimerów i Barwników, Politechnika Łódzka, Łódź, Polska A koncepcja i projekt badania, B gromadzenie i/lub zestawianie danych, C analiza i interpretacja danych, D napisanie artykułu, E krytyczne zrecenzowanie artykułu, F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu Streszczenie Wprowadzenie. Wiedza z zakresu fotometrii i kolorometrii zwiększa poziom pracy lekarza oraz ułatwia współpracę na różnych płaszczyznach komunikacji. W związku z tym, że pojęcie koloru i jego postrzeganie są związane ze światłem (energią), rodzi się pytanie, czy i w jaki sposób barwa kompozytu stomatologicznego ma wpływ na reakcję polimeryzacji. Utwardzanie kompozytów następuje podczas egzotermicznej reakcji fotopolimeryzacj z użyciem źródła światła. Efekt cieplny reakcji polimeryzacji jest sumaryczną pochodną kinetyki samej reakcji i energii dostarczonej przez użytą lampę. Ze względu na potencjalne ryzyko termicznego uszkodzenia miazgi należy podjąć próbę zbadania i wyjaśnienia wpływu wzrostu temperatury na tkanki zęba. Cel pracy. Ocena efektów termicznych generowanych podczas procesu sieciowania materiału kompozytowego typu flow o różnych odcieniach w zależności od rodzaju użytego źródła światła. Materiał i metody. Do badań użyto płynnego materiału kompozytowego X-Flow (Dentsply), w 3 kolorach (TL, A2, A4), w formie wypełnień. Próbki przygotowano w otwartej silikonowej matrycy i naświetlano za pomocą różnych lamp, z wykorzystaniem polimeryzacji ciągłej. Efekty termiczne rejestrowano w postaci termogramów kamerą termowizyjną VigoCam v50 (VigoSystem, Polska). Zarejestrowane dane pomiarowe analizowano z użyciem oprogramowania komputerowego Therm (VigoSystem, Polska) oraz Excel (Microsoft), co pozwoliło na dokonanie kompleksowej oceny zmian temperatury materiałów w czasie utwardzania. Wyniki. Największy przyrost temperatury podczas polimeryzacji materiału kompozytowego X-flow metodą ciągłą odnotowano dla diodowej lampy polimeryzacyjnej DemiUltra, koloru A4 i wynosił on 71 C. Najmniejsze efekty cieplne zarejestrowano dla diodowej lampy polimeryzacyjnej FlashMax, koloru A4 i kształtowały się na poziomie 52 C. Najszybszy przyrost temperatury zaobserwowano dla lampy FlashMax i SapphirePlus, a najwolniejszy dla Megalux, niezależnie od barwy zastosowanego materiału. Wnioski. Kolor zastosowanego materiału oraz powierzchniowa gęstość mocy lampy mają wpływ na efekty termiczne powstające w czasie polimeryzacji kompozytu stomatologicznego. Najwyższą temperaturę zaobserwowano dla materiału najciemniejszego A4, najniższą dla przeziernego materiału TL. Zarejestrowana T maks. utrzymuje się najdłużej w przypadku materiału A4, następnie A2, a najkrócej w przypadku materiału TL (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 2, 159 166). Słowa kluczowe: materiały kompozytowe flow, kolor kompozytów, lampy polimeryzacyjne, efekty termiczne. Grant Uniwersytetu Medycznego w Łodzi o nr: 502-03/2-148-04/502-24-011.

160 S. Pryliński et al. Abstract Background. The basic knowledge of photometry and colorimetry possessed by dentists can increase their professional work standards and facilitate co-operation on different communicative levels. The thermal effect of such reaction is the summary derivative of the kinetics of the reaction itself as well as the energy delivered by the light source used in the process. Due to the potential risk of thermal damage of tooth pulp, attempts of examining and explaining how temperature rise impacts tooth tissues need to be taken. Objectives. The aim of the study was to evaluate thermal effects accompanying the cross-linking process of flow composite material of various shades, according to the kind of light source used. Material and Methods. For conducting this research liquid X-flow composite material (Dentsply) in the form of dental fillings in 3 different shades (TL, A2, A4) was used. The thermal results were registered as thermograms by the thermographic camera VigoCam v50 (VigoSystem Polska). The above measurements were subject to analysis with the use of Therm (VigoSystem Polska) and Excel (Microsoft) software. Results. The highest temperature growth during continuous polymerization of X-flow composite material was recorded for the diode lamp DemiUltra with color A4 and it amounted to 71 C. The least thermal effect was recorded for the diode lamp FlashMax with color A4 and it amounted up to 52 C. The fastest temperature growth was noticed for FlashMax and SapphirePlus lamps while the slowest one for Megalux, regardless of the color of the composite material used. Conclusions. The color of composite material as well as the surface density of the lamp s power obviously exert influence on thermal effects occurring during the polymerization of dental composite materials. The highest level of temperature was noticed for the A4 material, and the lowest for the TL material. The recorded Tmax is maintained for the longest time with A4, then A2 and the shortest time record applies to TL material (Dent. Med. Probl. 2015, 52, 2, 159 166). Key words: flowable composites, dental composite shade, light curing units, thermal effects. Kolor to sposób postrzegania widma elektromagnetycznego przez ludzkie oko. Jest swoistą kombinacją, fizycznym połączeniem światła i procesów fizjologicznych, zachodzącym w narządzie wzroku, a w rezultacie reakcją na bodźce w naszym mózgu. Już Empedokles w V wieku p.n.e. twierdził, że postrzeganie jest możliwe jedynie w sytuacji bezpośredniego zetknięcia narządu zmysłu z przedmiotem [1]. Percepcja koloru wymaga obecności trzech czynników: źródła światła (iluminantu), obiektu oraz detektora (oka lub narzędzia) [2]. Do liczbowego określenia koloru służą pojęcia: barwy, jasności i nasycenia. Barwa (hue) oznacza odcień koloru, np.: żółty, niebieski itd. Na jasność (value) wpływa dodatek bieli lub czerni. Nasycenie (chroma) za jego intensywność odpowiada ilość cząstek barwnika. Na jakość optyczną mają ponadto wpływ również inne efekty, takie jak: opakerowość, transparencja i przezierność (translucencja), opisujące przepuszczalność przedmiotu dla światła [3]. W dobie intensywnego rozwoju stomatologii estetycznej niezwykle ważna dla lekarza okazuje się wiedza z zakresu fotometrii i kolorymetrii. Jej zgłębianie pomaga uzyskiwać lepsze efekty podczas leczenia, a także usprawnia komunikację między lekarzem, pacjentem i technikiem dentystycznym. W związku z tym, że pojęcie koloru i jego postrzeganie są związane ze światłem (energią), rodzi się pytanie, czy i w jaki sposób kolor kompozytu stomatologicznego ma wpływ na reakcję polimeryzacji. Niewiele jest doniesień, które uwzględniałyby analizę efektów termicznych podczas reakcji sieciowania kompozytów. W związku z tym wydaje się zasadne zbadanie wpływu różnic koloru materiału kompozytowego na efekty termiczne generowane podczas reakcji fotopolimeryzacji. Do niedawna najczęściej spotykanymi w praktyce stomatologicznej źródłami światła były lampy halogenowe. Obecnie coraz częściej są one wypierane przez lampy diodowe, emitujące światło z zakresu widzialnego niebieskiego, o długości fali 460 480 nm (maksimum absorpcji kamforochinonu). Jak donoszą producenci, lampy te charakteryzuje zmniejszona emisja ciepła w porównaniu z halogenowymi źródłami światła [4]. Funkcje pierwszych lamp diodowych były ograniczone [5, 6], jednak najnowsze urządzenia charakteryzują się już bardzo dobrymi parametrami użytkowymi, jak chociażby gęstością mocy na poziomie 1200 mw/cm 2. Emisja zwiększonej ilości fotonów w określonej jednostce czasu powoduje wprowadzenie w stan wzbudzenia większej liczby cząsteczek kamforochinonu (CQ), a dzięki tworzeniu wielu wolnych rodników przyczynia się do szybkiej inicjacji reakcji polimeryzacji. Pozytywnym aspektem tego zjawiska może być wysoki stopień konwersji warunkujący optymalne parametry wytrzymałościowe materiału [7]. Jednym z negatywnych zjawisk towarzyszących temu procesowi jest znaczne zwiększenie temperatury kompozytu. Jest ono wypadkową egzotermicznego charakteru reakcji polimeryzacji oraz ciepła generowanego przez źródło światła i absorbowanego przez kompozyt w trakcie naświetlania [7 9]. Stąd też jest ważne, by efekty termiczne generowane podczas utwardzania wypełnienia kompozytowego rozpatrywać zarówno w odniesieniu do czynników materiałowych (skład chemiczny materiału, kolor, grubość polimeryzowanej warstwy),

Wpływ koloru kompozytu na efekty termiczne 161 jak i związanych ze sposobem prowadzenia fotopolimeryzacji (rodzaj lampy, technika naświetlania, natężenie światła, czas naświetlania). Z przeglądu piśmiennictwa wynika, że ciepło generowane w obrębie sieciowanego materiału może prowadzić do urazu termicznego miazgi zębów. Mechanizm uszkodzenia miazgi obejmuje koagulację protoplazmy oraz wnikanie toksycznego monomeru przez otwarte kanaliki zębinowe, co może spowodować uszkodzenie naczyń oraz martwicę tkanek. Temperatura krytyczna, skutkująca martwicą miazgi, wynosi 41,5 42 C [2]. Raab [10] wykazał, że zwiększenie przepływu krwi w miazdze zachodzi w przypadku przekroczenia temperatury 43 C. Po przekroczeniu 49 C uszkodzenia w mikrokrążeniu stają się nieodwracalne. Zach i Cohen [11] stwierdzili wzrost temperatury wewnątrz miazgi o 5,5 C, a według innych badań o 10 C [2, 12] i może wówczas wiązać się z nieodwracalnym jej uszkodzeniem. Według Stanleya [13] ekspozycja zdrowych zębów na źródło ciepła i zwiększenie temperatury wewnątrz miazgi o 5,6 C powoduje w 15% utratę żywotności miazgi, o 11,2 C w 60%, a o 16,8 C powoduje nieodwracalne zmiany w miazdze zęba w 100% przypadków [12, 14, 15]. Istnieje wiele metod służących do oceny wzrostu temperatury podczas polimeryzacji kompozytów. W piśmiennictwie można znaleźć informacje na temat pomiarów z użyciem termistora, termoogniwa, kalorymetrii i różnych typów termicznych analiz. Wyniki te wskazują na zwiększenie temperatury od 3,3 C do 40 C [16 18]. Powyższe metody wymagają kontaktu urządzeń z badaną powierzchnią, co nastręcza wiele trudności i może być przyczyną niedokładności uzyskanych wyników. Termografia cyfrowa jest natomiast metodą bezkontaktowego pomiaru zmian temperatury charakteryzującą się dużą dokładnością i czułością. Wykorzystując jej zalety, Hussey et al. [19] dokonali pomiaru in vivo wzrostu ciepła podczas polimeryzacji kompozytu. Efekty termiczne i ich wpływ na stan miazgi są bardzo ważne z punktu widzenia klinicznego, kiedy miazgę zęba od dna ubytku oddziela cienka warstwa zębiny. Najczęściej stosowanymi wówczas materiałami podkładowymi są płynne materiały kompozytowe poprawiające właściwości adaptacyjne do twardych tkanek zęba. Do tej grupy materiałów należy również badany materiał X-flow TM firmy Dentsply. Celem pracy było porównanie efektów termicznych generowanych podczas naświetlania materiału typu flow o różnych odcieniach. Addytywnym aspektem pracy była analiza zmian temperatury oraz szybkości przyrostu temperatury w zależności od rodzaju zastosowanej lampy polimeryzacyjnej. Materiały i metody Próbki do badań przygotowano w formie wypełnień kompozytowych o średnicy 5 mm i grubości 1 mm. Zamocowane w uchwycie formy z materiałem były naświetlane z jednej strony, natomiast od strony przeciwnej rejestrowano zmiany temperatury powierzchni próbek. Do badań wybrano płynny kompozyt X-flow TM firmy Dentsply charakteryzujący się zawartością wypełniacza rzędu 60% oraz skurczem objętościowym o wartości 5,9%. Występuje on w 3 kolorach (TL, A2, A4), które są związane ze swoistymi różnicami w składzie materiału. Fotoinicjatorem jest kamforochinon. Jest to związek, który pod wpływem niebieskiego światła widzialnego o długości fali λ = 470 nm rozpoczyna w obecności monomeru i koinicjatora reakcję polimeryzacji materiału [20]. Badany kompozyt był polimeryzowany w 1 warstwie metodą ciągłą z użyciem różnego rodzaju źródeł światła (tabela 1). Czasy naświetlenia uzależniono od zastosowanej metody prowadzenia polimeryzacji i urządzenia wykorzystanego do naświetlania próbek, zgodnie z zaleceniami producenta. Pomiary efektów termicznych wykonano z wykorzystaniem kamery termowizyjnej VigoCam v50 (VigoSystem, Polska), która umożliwia bezkontaktowe określanie powierzchniowego rozkładu temperatury materiałów. Kamera ta jest wyposażona w niechłodzony detektor podczerwieni o rozdzielczości matrycy 384 288 punktów obrazowych. Rozdzielczość termiczna podczas badań wynosiła < 0,08ºC. W trakcie pomiaru, w trybie sekwencji obrazów przy częstotliwości 20 ramek/sekundę zostały zarejestrowane 40-sekundowe termogramy zmiany temperatury obiektów w czasie, uwzględniające zarówno samowzbudzenie (czas naświetlania), jak i to, co dzieje się z materiałem po zakończeniu naświetlania (faza ciemna). Dane pomiarowe zostały poddane analizie z użyciem oprogramowania komputerowego Therm (VigoSystem, Polska) oraz Excel (Microsoft), co pozwoliło na dokonanie kompleksowej oceny zmian temperatury materiałów w czasie utwardzania. Na podstawie wyznaczonego współczynnika nachylenia prostej obrazującej początkowe sekundy pomiaru z funkcji liniowej (y = ax + b, gdzie a = tg α) oszacowano szybkość wzrostu temperatury podczas naświetlania w sposób ciągły materiału X-flow TM (ryc. 1). Większe wartości współczynnika nachylenia prostej wskazują na szybsze przyrosty temperatury i bardziej gwałtowną/szybszą reakcję wolnorodnikowej fotopolimeryzacji.

162 S. Pryliński et al. Tabela 1. Moc lamp zastosowanych do utwardzenia badanych materiałów, czas naświetlania kompozytów oraz wartość całkowitej dawki energii dostarczonej do materiału Table 1. Power of light curing units used for hardening the examined materials, time of composite light exposure, total value of energy dose delivered Lampa polimeryzacyjna Dental curing unit (DCU) Rodzaj lampy DCU type Moc lampy DCU power (mw/cm 2 ) Całkowita dawka dostarczonego do materiału światła The total value of energy dose delivered (J/cm 2 ) Megalux Softstart halogenowa 800 32 40 (Mega-Physik) MiniLED TM OEM diodowa 1250 25 20 (Acteon Satelec) ScanWave TM diodowa 1500 13,5 9 (Acteon Satelec) Dem TM Ultra diodowa 1250 12,5 10 (Kerr) FlashMax P3 460 4W diodowa 6000 18 3 (CMS Dental) Sapphire Plus (Denmat Holdings, LLC) plazmowa 1800 9 5 Całkowita dawka dostarczonego do materiału światła (J/cm 2 ) = moc lampy (mw/cm 2 ). * czas naświetlania (s). The total value of energy dose delivered equals (J/cm 2 ) = dental curing units power (mw/cm 2 ). * exposure time (s). Czas naświetlania Exposure time (s) Ryc. 1. Schemat analizy danych termograficznych (I graficzny przebieg zmian temperatury próbek; II funkcja liniowa opisująca zmiany temperatury w czasie pierwszych sekund pomiaru) Fig. 1. The scheme analyzing the thermographic data (I the graphical trajectory of temperature change in samples, II the linear function describing temperature changes during the first seconds of measurement) Wyniki Badania termowizyjne podczas naświetlania materiału X-flow TM o różnym kolorze lampami o zróżnicowanej mocy wykazały, iż największe efekty termiczne są generowane podczas naświetlania kompozytu w odcieniu A4, następnie A2 oraz przeziernego TL (tabela 2, ryc. 2 4). Największy przyrost temperatury (T maks. ) podczas polimeryzacji materiału kompozytowego X-flow TM metodą ciągłą odnotowano dla diodowej lampy polimeryzacyjnej Demi TM Ultra, koloru A4 i wynosił on 71 C, przy współczynniku nachylenia prostej a = 6. Najmniejsze efekty cieplne zarejestrowano dla diodowej lampy polimeryzacyjnej FlashMax, koloru A4 i kształtowały się na poziomie 52 C, przy współczynniku nachylenia prostej a = 7,5. Kompozyty o tym samym odcieniu TL, naświetlane różnymi lampami charakteryzowały się statystycznie różną T maks. osiągniętą podczas fotopolimeryzacji. Najwyższa wynosiła ~62 63 C, zaobserwowana dla lamp: ScanWave TM, Sapphire Plus oraz Demi TM Ultra, najniższa ~52 53 C w przypadku lamp: Megalux Softstart, FlashMax TM. Kompozyt X-flow TM o odcieniu A2 naświetlany lampą Sapphire Plus generował najwyższą temperaturę z tej grupy i wynosiła ona 68 C. Najszybszy przyrost temperatury, oszacowany na podstawie współczynnika nachylenia prostej, został zanotowany podczas naświetlania kompozytów, niezależnie od ich barwy, lampami Flash- Max i SapphirePlus. Lampy te charakteryzują się największą powierzchniową gęstością mocy wynoszącą odpowiednio 6000 oraz 1800 mw/cm 2

Wpływ koloru kompozytu na efekty termiczne 163 Tabela 2. Wpływ koloru kompozytu X-flow TM na temperaturę maksymalną oraz szybkość przyrostu temperatury (współczynnik nachylenia prostej) podczas polimeryzacji materiału z wykorzystaniem różnych lamp polimeryzacyjnych Table 2. The influence of X-Flow composite on the maximum temperature as well as the growth of temperature speed (straight line gradient rate) during polymerization with the use of various polymerization dental curing units Materiał Material Kolor Shade Lampa polimeryzacyjna DCU Współczynnik nachylenia prostej (a) The straight line gradient rate X-flow TM TL Megalux Softstart 3 52,7 X-flow TM A2 Megalux Softstart 5 65 X-flow TM A4 Megalux Softstart 5 67 X-flow TM TL MiniLED TM OEM 5 60,8 X-flow TM A2 MiniLED TM OEM 5 61,4 X-flow TM A4 MiniLED TM OEM 5 64,7 X-flow TM TL ScanWave TM 5 63,3 X-flow TM A2 ScanWave TM 4 61,2 X-flow TM A4 ScanWave TM 6 70,4 X-flow TM TL Demi TM Ultra 6 62,4 X-flow TM A2 Demi TM Ultra 6 63,6 X-flow TM A4 Demi TM Ultra 6 71,4 X-flow TM TL Flashmax 7 53,2 X-flow TM A2 Flashmax 10 61 X-flow TM A4 Flashmax 8 52 X-flow TM TL Sapphire Plus 7 62 X-flow TM A2 Sapphire Plus 9 68,2 X-flow TM A4 Sapphire Plus 8 68,8 T maks. ( C) Ryc. 2. Graficzny przebieg zmian temperatury kompozytu X-Flow TM w przeziernym odcieniu TL w zależności od zastosowanego źródła światła Fig. 2. The graphic trajectory of temperature change of X-Flow TM composite material in translucent TL shade, in correlation with the light source used Ryc. 3. Graficzny przebieg zmian temperatury kompozytu X-Flow TM A2 w zależności od zastosowanego źródła światła Fig. 3. The graphic trajectory of temperature change of X-Flow TM composite material in A2 shade, in correlation with the light source used

164 S. Pryliński et al. Ryc. 4. Graficzny przebieg zmian temperatury kompozytu X-Flow TM A4 w zależności od zastosowanego źródła światła Fig. 4. The graphic trajectory of temperature change of X-Flow TM composite material in A4 shade, in correlation with the light source used (tabela 1). Najwolniejszy przyrost temperatury mniej dynamiczna kinetyka reakcji fotopolimeryzacji, cechuje proces prowadzony halogenową lampą Megalux Softstart. Omówienie W stomatologii zachowawczej oprócz optymalnych właściwości uzupełnienia, które decydują w znacznym stopniu o czasie jego eksploatacji, niezwykle istotne są również walory estetyczne elementu rekonstruującego. Dlatego na rynku materiałów stomatologicznych jest dostępnych wiele odcieni tego samego materiału, co umożliwia jego najlepsze dopasowanie do naturalnego koloru zębów pacjenta. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że z kolorem uzupełnienia wiążą się pewne niekorzystne skutki, np. zmniejszenie stopnia konwersji, bowiem nasycenie, jasność i barwa wpływają na zróżnicowaną absorpcję mocy promieniowania lampy polimeryzacyjnej. Zmiana przezierności materiału kompozytowego, a więc zmiana koloru uzupełnienia może również wpływać na efekty termiczne generowane podczas jego naświetlania, dlatego celem niniejszej pracy była ocena wpływu koloru materiału typu flow na maksymalną temperaturę rejestrowaną podczas fotopolimeryzacji oraz na szybkość przyrostu rejestrowanej temperatury. Kompozyt TL jest przezierny, dopasowuje się do koloru tkanki zęba. Odcienie A2 oraz A4 charakteryzują się tą samą barwą, o różnym stopniu nasycenia. Kompozyt A4 jest najciemniejszy, tym samym najmniej transparentny. O barwie kompozytu oraz jej nasyceniu decyduje skład materiału, rodzaj i ilość tlenków (najczęściej stosuje się tlenek magnezu, wolframu lub tytanu), a to, jak wynika z badań własnych, wpływa na kinetykę reakcji fotopolimeryzacji oraz generowane efekty termiczne. Zgodnie z oczekiwaniami autorów w przypadku naświetlania przeziernego materiału X-flow TM TL niezależnie od wykorzystanej lampy, rejestrowana temperatura była najniższa w porównaniu z temperaturą generowaną podczas naświetlania materiału w odcieniu A2 lub A4 (tabela 2). Uzyskane wyniki badań własnych korelują z wynikami innych autorów [21]. Wyższa temperatura T maks. obserwowana w przypadku naświetlania kompozytów o ciemniejszych odcieniach wynika najprawdopodobniej z tego, że absorbują one większą ilość światła w przeciwieństwie do odcieni jaśniejszych lub transparentnych. Natomiast w badaniach Consani et al. [22] wykazano, że w przypadku tego samego materiału różniącego się odcieniami nie ma istotnych statystycznie różnic w wartościach generowanej temperatury. Istotne statystycznie różnice zaobserwowane zostały w wielkości efektów termicznych generowanych przez różne kompozyty o tych samych odcieniach. W piśmiennictwie można znaleźć informacje, że im ciemniejszy, mniej przezierny materiał, tym mniejsza efektywność polimeryzacji i mniejsza głębokość sieciowania [23]. Odcień kompozytu wpływa również na przebieg zmian temperatury w czasie rejestracji procesu (ryc. 2 4). Na postawie analizy krzywych przedstawiających przebieg zmian temperatury podczas naświetlania kompozytu X-Flow TM można zaobserwować, że maksymalna temperatura generowana podczas naświetlania kompozytów utrzymuje się najdłużej (najdłuższy odcinek przy T maks. ) w przypadku zastosowania materiału A4. Materiał TL charakteryzuje się natomiast zdecydowanie krótszym plateau, w zakresie którego utrzymuje się maksymalna temperatura. Drugim aspektem badań był wpływ rodzaju źródła światła na efekty termiczne materiału podczas jego naświetlania. Z badań własnych wynika, że na wielkość T maks. ma wpływ raczej typ lampy (diodowa, halogenowa lub plazmowa) niż natężenie światła lub całkowita dawka światła dostarczona do materiału (tabela 1). Pozostaje to jednak w sprzeczności z doniesieniami w piśmiennictwie, w których stwierdzono, że decydującym czynnikiem wpływającym na efekty termiczne podczas polimeryzacji jest powierzchniowa gęstość mocy

Wpływ koloru kompozytu na efekty termiczne 165 lampy [24]. W badaniach własnych stwierdzono, że najmniejsza T maks. jest osiągana podczas naświetlania kompozytu flow, niezależnie od jego koloru, lampą FlashMax. Cykl pracy tej lampy jest krótki (3 s), ale intensywny (moc 6000 mw/cm 2 ). Powierzchniowa gęstość mocy lampy ma jednak determinujący wpływ na szybkość przyrostu temperatury. Im wyższa gęstość mocy lampy, tym wyższe wartości współczynnika szybkości przyrostu temperatury (a). Otrzymane wyniki pozwalają na stwierdzenie, że na efekty termiczne generowane podczas fotopolimeryzacji kompozytu stomatologicznego ma wpływ kolor zastosowanego materiału. Najwyższą temperaturę zaobserwowano dla materiału najciemniejszego A4, najniższą dla przeziernego materiału TL. Zarejestrowana T maks. utrzymuje się najdłużej w przypadku materiału A4, następnie A2, a najkrócej w przypadku materiału TL, co może mieć również kliniczne przełożenie. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono również, że powierzchniowa gęstość mocy lampy wpływa na szybkość przyrostu temperatury. Im wyższa gęstość mocy lampy, tym wyższe wartości współczynnika szybkości przyrostu temperatury. Piśmiennictwo [1] Kingsley P.: Ancient philosophy, mystery, and magic: Empedocles and Pythagorean Tradition. Oxford University Press, 1995. [2] Ahmad I.: Stomatologia estetyczna. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 2007. [3] Schmidseder J.: Stomatologia estetyczna. Wydanie II. Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2011. [4] Villat C., Pradelle-Plasse N., Picard B., Colon P.: Characterization method of photopolymerization kinetics of two dental composite resins using two types of lights sources. Materials Science & Engineering C-Biomimetic and Supramolecular Systems 2008, 28, 971 976. [5] Schneider L.F.J., Consani S., Sinhoreti M.A.C., Sobrinho L.C., Milan F.M.: Temperature changes and hardness with different resin composites and photo-activation methods. Oper. Dent. 2005, 30, 516 521. [6] Hubbezoglu I., Dogan A., Dogan O.M., Bolayir G., Bek B.: Effect of light curing modes and resin composites on temperature rise under human dentin: An in vitro study. Dent. Mater. 2008, 27, 581 589. [7] Yoshikawa T., Morigami M., Sadr A., Tagami J.: Acceleration of curing of resin composite at the bottom surface using slow-start method. Dent. Mater. 2013, 32, 999 1004. [8] Weerakoon A.T., Meyers I.A., Symons A.L.,Walsh LJ.: Pulpal heat changes with newly developed resin photopolymerization systems. Aust. Endod. J. 2002, 28, 108 111. [9] Al-Qudah A.A., Mitchell C.A., Biagioni P.A., Hussey D.L.: Effect of composite shade, increment thickness and curing light on temperature rise during photo curing. J. Dent. 2007, 35, 238 245. [10] Raab W.H.: Temperature related changes in pulpal microcirculation. Proc. Finn. Dent. Soc. 1992, 88, 469 479. [11] Zach L., Cohen G.: Pulp response to externally applied heat. Oral Surg. 1965, 19, 515 530. [12] Burns D.R., Beck D.A., Nelson S.K.: A review of selected dental literature on contemporary provisional fixed prosthodontic treatment: Report of the Committee on Reserch in Fixed Prosthodontics of the Academy of Fixed Prosthodontics. J. Prosthet. Dent. 2003, 90, 474 497. [13] Stanley H.: Pulpal consideration of adhesive materials. Oper. Dent. 1992, 5, 151 64. [14] Castelnuovo J., Tjan A.H.L.: Temperature rise in pulpal chambeer during fabrication of provisional resinous crowns. J. Prosth. Dent. 1997, 78, 441 446. [15] Lieu C., Nguyen T., Payant L.: In vitro comparison of peak polymerization temperatures of 5 provisional restoration resins. J. Can. Dent. Assoc. 2001, 67, 36 39. [16] Kleverlaan C.J., de Gee A.J.: Curing efficiency and heat generation of various resin composites cured with highintensity halogen lights. Eur. J. Oral Sci. 2004, 112, 84 88. [17] Vaidyanathan J., Vaidyanathan T.K.: Computer-controlled differential scanning calorimetry of dental composites. IEEE Trans. Biomed. Eng. 1991, 38, 319 325. [18] McCabe J.F.: Cure performance of light-activated composites by differential thermal analysis (DTA) Dent. Mater. 1985, 1, 231 234. [19] Hussey D.L., Biagioni P.A., Lamey P.J.: Thermographic measurement of temperature change during resin composite polymerization in vivo. J. Dent. 1995, 23, 267 271. [20] Pączkowski J.: Fotochemia polimerów teoria i zastosowanie. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. [21] Uhl A., Mills R.W., Jandt K.D.: Polymerization and light-induced heat of dental composites cured with LED and halogen technology. Biomat. 2003, 24, 1809 1820. [22] Consani S., Paez Fariña E.F., Guiraldo R.D., Alexandre M., Sinhoreti C., Correr-Sobrinho L.: Influence of shade and composition in the generation of heat during the dental composite photoactivation. Braz. J. Oral Sci. 2006, 19, 1213 1216. [23] Leloup G., Holvoet P.E., Bebelman S., Devaux J.: Raman scattering determination of the depth of cure of lightactivated composites: influence of different clinically relevant parameters. J. Oral Rehabil. 2002, 29, 10 15. [24] Briso A.L., Fedel T.M., Pereira S., de Mauro S.J., Sundfeld R.H., Sundefeld M.L.: Influence of light curing source on microhardness of composite resins of different shades. J. Appl. Oral Sci. 2006, 14, 10 15.

166 S. Pryliński et al. Adres do korespondencji: Sebastian Pryliński Zakład Stomatologii Ogólnej Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. Pomorska 251 92-213 Łódź e-mail: prylinski.sebastian@interia.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 24.11.2014 r. Po recenzji: 29.12.2014 r. Zaakceptowano do druku: 20.01.2015 r. Received: 24.11.2014 Revised: 29.12.2014 Accepted: 20.01.2015