Nowiny Lekarskie 2013, 82, 2, 176 180 MARTYNA GOLA, MAGDALENA OWECKA CHOROBY WYSTĘPUJĄCE U TECHNIKÓW DENTYSTYCZNYCH DISEASES OCCURRING IN DENTAL TECHNICIANS Pracownia Radiologii Stomatologicznej Katedra Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej Zakład Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry: dr hab. Beata Czarnecka, prof. UM Streszczenie W pracy przedstawiono choroby, które mogą wystąpić u techników dentystycznych na skutek długotrwałego narażenia na szkodliwe czynniki w pracy zawodowej. Zaburzenia najczęściej występują w układzie oddechowym, nerwowym oraz układzie ruchu. Zmiany chorobowe przyjmują także charakter alergii skórnych na skutek działania szkodliwych czynników chemicznych. W pracy opisano także sposoby jak chronić poszczególne narządy przed szkodliwym działaniem czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych. SŁOWA KLUCZOWE: technik dentystyczny, astma, pylica. Abstract Diseases that occur in dental technicians as a consequence of prolonged exposure to harmful factors in their job were discussed in this paper. Those disorders affect most frequently the respiratory, nervous and locomotor systems. Also, skin allergic lesions caused by harmful chemical agents were presented here. Furthermore, in the article the means of protection against harmful action of physical, chemical and biological factors were described. KEY WORDS: dental technician, asthma, pneumoconiosis. Praca technika dentystycznego wiąże się z wieloma zagrożeniami zdrowotnymi. To, co uważa się za niewielki problem lub małą niedogodność może z czasem prowadzić do powstania procesu chorobowego. Mając szerszą wiedzę i cierpliwość do zabezpieczania się przez negatywnymi wpływami czynników biologicznych, chemicznych i fizycznych w codziennej pracy można wystrzec się wielu schorzeń. Ze względu na występowanie wielu szkodliwych czynników w pracy przedstawiono ich oddziaływanie na poszczególne części lub układy ciała. Jedną z najbardziej narażonych części ciała na zmiany chorobowe u techników dentystycznych są dłonie, będące narządem pracy. Codzienny kontakt z mikrosilnikiem protetycznym oznacza stałe zagrożenie dla dłoni i nadgarstka wywołane działaniem wibracji. Przy ocenie narażenia zawodowego na szkodliwy wpływ drgań bierze się pod uwagę: intensywność przyspieszenia wibracji i jej zmienność w czasie, zawartość drgań o różnych częstotliwościach i czas ich oddziaływania w trakcie dnia pracy. Należy zwrócić uwagę, iż reakcja organizmu ludzkiego na działanie drgań jest zależna od wielu czynników, takich jak: częstotliwość, kierunek, rodzaj drgań, pozycja ciała czy czas ekspozycji. Krótkotrwały wpływ może wywołać mierzalne reakcje fizjologiczne i subiektywne odczucia. Długotrwały, przekraczający określone normy, o powtarzających się wysokich intensywnościach przyspieszeń rozwój zmian chorobowych obejmuje układ nerwowy, naczyniowy, mięśniowy i kostno-stawowy. Jeśli mikrosilnik protetyczny nie działa sprawnie i używa się go przez długi czas, technik dentystyczny może narażać się na chorobę wibracyjną, którą w Polsce od 1968 r. uważa się za chorobę zawodową, związaną z napadowym skurczem tętnic w obrębie rąk. Objaw Raynauda przedstawił już w roku 1911 włoski lekarz Lorgia, a w roku 1918 Hamilton w USA opisał zmiany w obrębie dłoni u operatorów wiertarek i młotów udarowych [1]. W klasyfikacji sztokholmskiej określono skalę zaawansowania objawów: od niewielkiego sporadycznego blednięcia w obrębie jednego lub kilku opuszków palców (stopień pierwszy) do bardzo częstego blednięcia wszystkich paliczków większości palców z troficznymi zmianami skóry paliczków paznokciowych (stopień czwarty) [2]. Klasyfikacja sztokholmska określa także stopnie zmian neurologicznych o charakterze czuciowym powodowanych zespołem wibracyjnym: od stopnia pierwszego obejmującego okresowe drętwienie z ewentualnym mrowieniem do stałego drętwienia, obniżenia czucia dyskryminacyjnego i/lub manualnej zręczności. Z drgań miejscowych największy wpływ mają drgania o niskiej częstotliwości. Przyjmuje się, że miejscowe drgania niekorzystne dla organizmu mają częstotliwość od 5 do 1400 Hz [1]. Jako profilaktykę negatywnego wpływu wibracji miejscowych można zalecić dbałość o odpowiednie serwisowanie mikrosilników protetycznych i ścisłe przestrzeganie instrukcji producenta.
Choroby występujące u techników dentystycznych 177 Kolejną chorobą z jaką w swojej pracy zmagają się technicy dentystyczni są uczulenia. Oceniając narażenie zawodowe w środowisku pracy pod kątem wpływu alergenów na pracownika, bazuje się jedynie na określeniu rodzaju czynnika i potwierdzeniu kontaktu z nim w czasie pracy, niezależnie od jego stężenia [3]. Rustemeyer i Frosch przebadali 173 techników dentystycznych: u 29% badanych stwierdzili występowanie zmian skórnych związanych z wykonywaną pracą, z czego 63,6% tych zmian było o charakterze alergicznym [4]. Udowodniono również, że występowanie wyprysków z podrażnienia może być także spowodowane przez samo niekorzystne działanie temperatury, tarcie mechaniczne i wilgoć w środowisku pracy, bez kontaktu z substancją alergizującą [5]. Jednymi z najbardziej alergizujących tworzyw sztucznych są żywice akrylowe i epoksydowe, wywołujące uczulenia kontaktowe o charakterze zawodowym [6]. Polimery utworzone z monomerów nie są tak aktywne, a więc tak drażniące, jak ich składowe. Środki wspomagające proces polimeryzacji wchodzące w skład mieszanin, takie jak: katalizatory, utwardzacze oraz same monomery wykazują natomiast wysoki potencjał alergizujący. Mimo ciągłego udoskonalania składu akrylanów ocenia się, że wciąż posiadają one silne właściwości uczulające [7]. U osób uczulonych obserwuje się: ciężkie zmiany wypryskowe skóry rąk (powierzchnie grzbietowe i opuszki palców), czasem zmiany troficzne paznokci, zaburzenia czucia oraz stany zapalne, nadmierne rogowacenie i głębokie pęknięcia. Silny wpływ alergizujący akrylanów obrazuje przykład badań przeprowadzonych w jednej ze szkół kształcących techników dentystycznych w Kopenhadze. Częstość występowania zmian skórnych u uczniów rozpoczynających kształcenie była taka jak w populacji ogólnej. Po 8 miesiącach zaobserwowano wzrost występowania zmian skórnych o 23% w porównaniu do populacji ogólnej. Co więcej, badania te wykazały, że uczniowie już po niedługim czasie od rozpoczęcia edukacji w tej szkole mieli te same zaawansowane zmiany skórne, co technicy dentystyczni pracujący zawodowo [8]. Możliwości ochrony przed wystąpieniem zmian skórnych to przede wszystkim noszenie polietylenowych rękawiczek ochronnych bez talku, który mógłby wejść w reakcje z zarabianym akrylem dając mu mleczne przebarwienia [9]. Udowodniono również, że stosowanie rękawiczek lateksowych nie gwarantuje odpowiedniego zabezpieczenia skóry, ponieważ składowe polimeru przenikają przez warstwę lateksu [10]. Alergie kontaktowe występują także przy pracy z metalami, takimi jak m.in.: nikiel, chrom czy kobalt. Nikiel jest metalem uczulającym najczęściej w populacji ogólnej częstość występowania alergii szacuje się od 10,8 17,6%, a nawet 20% [11]. Obraz kliniczny uczulenia na nikiel jest typowy dla wyprysku kontaktowego, choć zdarzają się przypadki zmian wypryskowych uogólnionych, zwłaszcza w przypadku dostania się alergenu drogą doustną u osób uczulonych, a także w wyniku kontaktu drobin niklu unoszących się w powietrzu [12]. Z obróbką metali związany jest także elektrolit służący do chemicznego polerowania. Jest on mieszaniną kwasów, najczęściej siarkowego i fosforowego. Kontakt z nim może również powodować reakcje uczuleniowe. Zmiany skórne wywołują także środki odkażające, których jednym ze składników jest formaldehyd. Badania wykazały, że aż 14% osób stanowiących personel medyczny zgłaszający zmiany skórne jest nadwrażliwa na formaldehyd [6]. Chloramina, będąca silnym utleniaczem, wywołuje kontaktowe zapalenie skóry oraz pokrzywkę kontaktową. Chlorheksydyna, używana m.in. do dezynfekcji skóry, błon śluzowych, czyszczenia powierzchni, przenika przez skórę z zachowaną ciągłością. Wywołuje zmiany alergiczne w postaci kontaktowego zapalenia skóry, plam rumieniowych, pokrzywki kontaktowej. Kontaktowe zapalenia skóry wywołują także czwartorzędowe związki amoniowe, które są składnikami preparatów odkażających [3]. Dość powszechna jest alergia na lateks i przyjmuje się, że może ona dotyczyć nawet 30% personelu medycznego [5]. Objawy tego uczulenia są różne. W badaniach przeprowadzonych przez Turjanmaa u pracowników służby zdrowia cierpiących na alergię na lateks, u 42% badanych występował wyprysk kontaktowy, u 28% pacjentów stwierdzono zapalenie spojówek, obrzęk naczynioruchowy posiadało 14% badanych, 9% skarżyło się na uogólnioną pokrzywkę, a 7% na pokrzywkę kontaktową, anafilaksję stwierdzono u 7% badanych, astmę oskrzelową w 2% przypadków [13]. Wrażliwość na lateks można zwiększyć przez częste mycie rąk, które prowadzi do przesuszenia i niszczenia powierzchniowej warstwy lipidowej skóry, ułatwiając wnikanie cząsteczkom lateksu, które wywołują reakcje alergiczne [5]. Wykazano także, że wśród pracowników służby zdrowia nasilenie objawów wzrasta wraz z czasem ekspozycji na lateks, stażem pracy i ilością używanych rękawiczek [14]. W przypadku uczulenia na lateks gumy naturalnej objawy najczęściej występują 30 minut po nałożeniu rękawiczek z tego materiału i obejmują tylko powierzchnię, z którą się on kontaktuje; ustępują najpóźniej po 24 godzinach [15]. Niemalże niemożliwe do uniknięcia w pracy techników dentystycznych są skaleczenia o charakterze ukłuć, rozcięć, otarć czy oparzeń. Przerwana ciągłość powłok skórnych jest łatwą drogą wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych. Choć liczba zachorowań na choroby zakaźne, takie jak wirusowe zapalenie wątroby, w pracy maleje z roku na rok, warto pamiętać o sterylizacji, dezynfekcji i profilaktyce ochronnej [16]. Dochodzące do tego częste przesuszenia skóry (mycie, używanie detergentów, kontakt z pumeksem, gipsem), braki okresowej sterylizacji narzędzi i urządzeń oraz szybka, niedokładna sterylizacja wycisków stanowią przyczyny łatwości pojawiania się zakażeń w obrębie skóry.
178 Martyna Gola, Magdalena Owecka Zawód technika dentystycznego wiąże się z przebywaniem w wymuszonych pozycjach, w większości jest to praca w pozycji siedzącej. Wymaga wielu ruchów roboczych o określonej liczbie powtórzeń, trwania w bezruchu dla uzyskania stabilizacji ręki, skupieniu się na wielu precyzyjnych, krótkich ruchach nadgarstka, dłoni [17]. Każda dłużej utrzymywana, wymuszona pozycja wiąże się z napięciem mięśni, co prowadzi do ich skurczów, bólu lub dyskomfortu. Podczas zbyt długiego siedzenia, w nieodpowiedniej pozycji, na niedopasowanym krześle, przy źle zaprojektowanym stanowisku pojawiają się bóle kręgosłupa. Bardzo istotne są strefy podparcia ciała technika w czasie wykonywania pracy na stanowisku jak np.: podparcie palców o wykonywaną pracę lub model, dłoni i nadgarstków o blat, łokci o krzesło oraz pleców, miednicy i ud o krzesło oraz stóp o posadzkę. Zwracanie uwagi na tę kwestię ułatwia utrzymanie stabilizacji oraz komfortu i ogranicza przyczyny powstawania dolegliwości bólowych w obrębie układu mięśniowego i kostnego w trakcie pracy [18]. Z badań wynika, że dolegliwości bólowe w obrębie układu kostno-szkieletowego są bardziej związane z czasem trwania dziennej zmiany niż z długością stażu pracy [5]. Kolejnym układem narażonym na działanie szkodliwych czynników jest układ oddechowy. Nos i jama ustna są drogami wnikania różnego rodzaju pyłów i drobnoustrojów. Warto zabezpieczać je maseczkami, przyłbicami przed wnikaniem szkodliwych czynników. Zawodowy nieżyt nosa definiowany jest jako zapalenie błony śluzowej spowodowane działaniem specyficznych substancji obecnych w środowisku pracy. Ze względu na przyczynę jego powstania dzieli się go na: zawodowy nieżyt nosa z podrażnienia (przy ekspozycji na substancje drażniące, np. chlorkehsydynę, chloraminę, aldehyd glutarowy) oraz alergiczny nieżyt nosa o podłożu immunologicznym [19]. Technicy dentystyczni narażeni są także na zawodową astmę oskrzelową. Definiuje się ją jako chorobę charakteryzującą się zwężeniem i zapaleniem dolnych dróg oddechowych o różnym stopniu nasilenia i nadreaktywnością oskrzeli. Można wyróżnić dwa typy zawodowej astmy oskrzelowej: alergiczną wywołaną przez czynniki o dużej i małej masie cząsteczkowej oraz niealergiczną wywołaną działaniem silnie stężonych środków drażniących [3]. Organizm ludzki reaguje także astmatycznie na wziewną ekspozycję metali. W pracy technika dentystycznego są to m.in. nikiel, chrom i kobalt [20]. Kolejnym zagrożeniem w pracy technika dentystycznego jest narażenie na działanie berylu i kobaltu, które może prowadzić do występowania chorób o podłożu immunologicznym, tj. berylozy i kobaltozy [3, 21]. Beryloza jest ziarniniakową chorobą płuc wywołaną obecnością berylu, który po wniknięciu do organizmu nie jest z niego wydalany. Stała ekspozycja organizmu na beryl prowadzi do przewlekłego zapalenia ziarniniakowego i potencjalnego powstania zwłóknień [19]. Pierwszym przypadkiem udokumentowanej berylozy w zawodzie technika dentystycznego był mężczyzna narażony na sole berylu, którego chorobę zbadano i opisano w roku 1993 [22]. Technicy dentystyczni mają także styczność z kobaltem, w trakcie opracowywania metalowych części protez. Kobalt uznaje się za czynnik uczulający drogi oddechowe, mogący wywoływać zapalenie płuc ze śródmiąższowym naciekiem komórek olbrzymich i nagromadzeniem wielojądrowych komórek w pęcherzykach płucnych, mogącym prowadzić do śródmiąższowego włóknienia płuc [23]. Wittczak i współpracownicy opisali przypadek 36- letniej kobiety pracującej w zawodzie technika dentystycznego, która od 15 lat skarżyła się na objawy w postaci napadowego suchego kaszlu, narastającej duszności i pogarszanie się zdolności wykonywania wysiłku fizycznego. Nasilenie tych objawów zauważyła w trakcie obróbki protez, głównie tych, które zawierały metalowe części. Nie zaobserwowała zmian skórnych, nie skarżyła się na alergiczny nieżyt nosa czy spojówek. Po przeprowadzaniu wielu badań stwierdzono u niej zawodową astmę oskrzelową i śródmiąższową chorobę płuc o typie zawodowego płuca kobaltowego [23]. Kolejną chorobą dotyczącą układu oddechowego u techników dentystycznych jest pylica. Jest to choroba typowa dla wieloletnich pracowników laboratoriów techniki dentystycznej. Klinicznie objawia się dusznościami, zmniejszeniem wydolności oddechowej, czynnościowym zmniejszeniem pojemności dyfuzyjnej i spadkiem wskaźników wentylacyjnych. W biopsji płuc obecne są złogi krzemianów i metali, takich jak kobalt, chrom i molibden [24]. Jednym z objawów chorobowych związanych z układem oddechowym jest kaszel pojawiający się przy wdychaniu gipsu i pyłu powstającego przy obróbce akrylu. Przy kontakcie z metakrylanem metylu Wittczak i współpracownicy udowodnili występowanie astmy oskrzelowej z zapaleniem błony śluzowej nosa [25]. Należy także wspomnieć, iż pojawienie się astmy oskrzelowej u techników dentystycznych może być spowodowane przez wdychanie oparów szkodliwych substancji chemicznych, takich jak chloramina czy tlenek etylenu [20]. Również wdychanie lateksu gumy naturalnej wywołuje astmę oskrzelową i objawy alergicznego nieżytu błony śluzowej nosa, który wraz z pokrzywką kontaktową są pierwszymi objawami uczulenia na lateks [15]. Kolejnym narządem narażonym na działanie szkodliwych czynników biologicznych, chemicznych i fizycznych są oczy. Często u techników dentystycznych dochodzi do zapalenia spojówek, które są częścią worka spojówkowego nad twardówką, pokrywającą także wewnętrzną powierzchnię powieki (spojówka powiekowa) [26].
Choroby występujące u techników dentystycznych 179 Zawodowe alergiczne zapalenie spojówek to schorzenie będące alergicznym procesem zapalnym w obrębie spojówek wywołane reakcją organizmu na wprowadzenie do ustroju czynnika alergizującego specyficznego dla danego miejsca pracy. Głównymi objawami tej choroby są łzawienie i świąd oczu (występujące u ok. 90% chorych), a także zaczerwienienie oka oraz obrzęk [19]. Alergiczny nieżyt spojówek może powodować chloramina oraz akrylany [3, 6]. Spojówki są jedną z dróg wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych, dlatego ich osłona jest szczególnie istotna na przykład przy oczyszczaniu, dezynfekcji, opracowywaniu protez pojawiających się w laboratorium do naprawy, polerowaniu ich pumeksem, ponieważ w takich przypadkach pojawiające się pyły i aerozole skażone bakteriami mogą dostawać się do oczu. Pyły, nie tylko skażone, są kolejnym zagrożeniem. Jednym z nich jest pył gipsowy, który podczas zarabiania, szlifowania i odkrawania elementów gipsowych unosi się w całej gipsowni. Kolejnym źródłem pyłów mogących uszkodzić lub drażnić oczy technika dentystycznego jest obrabiany akryl. Warto po raz kolejny przypomnieć o konieczności używania okularów ochronnych, przyłbic i włączaniu wyciągu. Warto zabezpieczać oczy także przy korzystaniu z piaskarki, ponieważ piasek w niej używany, a także resztki masy ogniotrwałej usuwanej z odlanych elementów metalowych, unoszą się w sporych ilościach. Warto także zadbać o dobre oświetlenie stanowiska, ma ono ogromny wpływ na jakość wykonywanych prac, a także na komfort pracy przy ich wykonywaniu. Kolejnym czynnikiem wpływającym niekorzystnie na układ wzroku jest hałas. Przy dźwiękach przekraczających 70 decybeli źrenice ludzkiego oka zwężają się. Reakcja ta jest spowodowana silnymi połączeniami przez pęczek podłużny przyśrodkowy pomiędzy narządami wzroku i słuchu. Ma ona zauważalny wpływ na zakres pola widzenia, które ulega zwężeniu oraz na ostrość i percepcję barw, co znacząco utrudnia pracę technika dentystycznego [27]. W pracy technika dentystycznego uszy chroni się rzadko, a niestety, tak jak w przypadku oczu, możliwości regeneracji prawidłowego działania narządu słuchu są niewielkie. Głównym problem jest oczywiście hałas. Najbardziej niekorzystny dla człowieka jest hałas impulsowy, zmienny, przerywany, o wysokich tonach, hałas na poziomie 85 db staje się drażniący i męczący [27]. Jednostajny hałas staje się uciążliwy przy poziomie 90 db. Anna Hyska podaje przykłady czynności, które wywołują hałas: polerowanie protezy 73 db, włączony wyciąg techniczny 76 db, obcinanie gipsowego modelu na obcinarce 77 db, obrabianie protezy akrylowej 81 db [27]. Najważniejszym faktem jest brak możliwości leczenia trwałych uszkodzeń słuchu, dlatego tak ważna jest profilaktyka i dbanie o słuch w laboratoriach techniki dentystycznej, co umożliwia np. ustawianie przegród wewnętrznych między stanowiskami pracy, umieszczanie w pracowni elementów dźwiękochłonnych, także większej ilości roślin oraz ochrona indywidualna. W codziennej pracy techników dentystycznych na sprawność działania układu nerwowego wpływa kilka czynników. Pod wpływem długotrwałego działania monomeru metakrylanu metylu może dochodzić do obwodowej neuropatii czuciowo-ruchowej lub stałego uczucia drętwienia nóg [21]. W przypadku niestosowania rękawiczek podczas pracy z akrylem mogą wstępować także miejscowe zmiany, takie jak drętwienie, ból i zbielenie palców [28]. Tlenek etylenu, który stosowany jest do dezynfekcji i sterylizacji materiałów wrażliwych na podgrzewanie, ma udowodnione właściwości drażniące, neurotoksyczne, alergiczne i mutagenne. Jego działania neurotoksyczne to m.in. degeneracja włókien nerwowych, rozwój neuropatii obwodowej i encefalopatii [5]. Kolejnym istotnie wpływającym na układ nerwowy czynnikiem jest hałas. Pierwszym objawem niekorzystnego wpływu hałasu na nasz organizm (już przy dźwiękach o poziomie ponad 70 db) jest zwężenie źrenic. Najbardziej męczący dla układu nerwowego jest hałas działający długotrwale, o natężeniu od 35 do 70 db. Na układ nerwowy w zawodzie technika dentystycznego wpływa także stres, którego nie brak w codziennej praktyce. Stres może być spowodowany czynnikami obiektywnymi, odbieranymi przez techników dentystycznych we względnie podobny sposób lub subiektywnymi, wywołującymi reakcje w zależności od indywidualnego nastawienia, płci, wieku czy doświadczenia. Głównymi stresorami w pracy technika dentystycznego są: praca pod presją czasu, występowanie sytuacji trudnych do rozwiązania, konieczność podejmowania trudnych decyzji, konieczność stałej koncentracji i wzmożonej uwagi, poczucie odpowiedzialności za stan zdrowia pacjentówklientów, dyspozycyjność, praca zmianowa. Skutki działającego stresu uzależnione są m.in. od czasu jego trwania. Człowiek poddany długotrwałemu działaniu stresu skarży się na: stany depresyjne, apatię, odczucie przemęczenia, nerwowość, agresję, zaburzenia snu, zaburzenia neurologiczne, zaburzenia układu pokarmowego (jadłowstręt, nadmierne spożywanie pokarmów), zespół wypalenia się, zespół jelita drażliwego, nadciśnienie tętnicze krwi, wzmożone napięcie mięśni głowy, szyi i obręczy barkowej. Wyeliminowanie stresu z zawodu technika dentystycznego jest właściwie niemożliwe, można go jedynie ograniczyć. W pracy opisano choroby na jakie w swojej pracy narażeni są technicy dentystyczni. Wymieniono także sposoby, jak należy się chronić przed wieloma szkodliwymi czynnikami, takimi jak pył, drażniące związki chemiczne czy też hałas. W artykule najwięcej uwagi poświęcono tym narządom, które są najbardziej narażone podczas pracy techników dentystycznych. Skupiono się więc głównie na układzie oddechowym, skórze dłoni, układzie nerwowym oraz na narządach wzroku i słuchu.
180 Martyna Gola, Magdalena Owecka Piśmiennictwo 1. Harazin B. Drgania mechaniczne. Ocena narażenia i ryzyka zdrowotnego oraz zapobieganie uszkodzeniom zdrowia. Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego. Sosnowiec 1996, 19-32. 2. Bryla R. Ocena ryzyka zawodowego dla czynności wykonywanych przez technika dentystycznego. Nowoczesny Tech Dent. 2013; 1: 90-95. 3. Pałczyński C. Czynniki alergizujące w środowisku pracy, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 2011, 11. 4. Rustemeyer T., Frosch P.J. Occupation skin diseases in dental labolatory technicians. Clinical picture and causative factors., Contact Dermatitis. 1996; 34(2): 125-133. English. 5. Lewczuk E., Affelska-Jercha A., Tomczyk J. Zawodowe zagrożenia zdrowotne w gabinetach stomatologicznych. Med Pracy. 2002; 53, 2: 161-165. 6. Kręcisz B., Kieć-Świerczyńska M. Reakcje o charakterze alergii kontaktowej u pracowników i pacjentów zakładów służby zdrowia. Zakażenia 2004; 4: 72-74. 7. Kanerva L., Estlander T., Jolanki R., Tarvainen K. Occupational allergic contact dermatitis caused by exposure to acrylates during work with dental prostheses. Contact Dermatitis 1993; 28: 268-275. English. 8. Murer A.J., Poulsen O.M., Tuchsen F., Roed-Petersen J. Rapid increase in skin problems among dental technician trainees working with acrylates. Contact Dermatitis, 1995; 33(2): 106-111. English. 9. Raszewski Z. Nowe spojrzenie na tworzywa akrylowe, Elamed, Katowice 2009, 17-21. 10. Andersson T., Bruze M., Björkner B. In vivo testing of the protection of gloves against acrylates in dentin-bonding system on patients with known contact allegry to acrylates, Contact Dermatitis 1999, 41, 254-259. English. 11. Jędrzejewska-Jurga K. Alergia kontaktowa na metale. Alergologia Info, 2008; 3, 2: 42-44. 12. Santos R., Goosens A. An update on airborne contact dermatitis: 2001-2006. Contact Dermatitis 2007; 57: 353-360. English. 13. Turjamaa K. Update on occupational natural rubber latex allergy. Dermatologic Clinics 1994; 12(3): 561-567. English. 14. Płus T. Alergologia współczesna, Medpress, Warszawa 2006, 166-191. 15. Pałczyński C. Alergia natychmiastowa o podłożu zawodowym, Oficyna wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2001, 19-21. 16. Budny D. Techniku uważaj na zakażenia, Nowoczesny technik dentystyczny, 2011, 4, 76. 17. Zgierska E. Nasze zdrowie a ergonomia. Nowoczesny Tech Dent. 2004; 2: 22. 18. Przybysz M. Zasady ergonomii w pracy technika dentystycznego. Nowoczesny Tech Dent. 2009; 4: 93-94. 19. Pałczyński C. Alergologia zawodowa, Oficyna wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2008, 171-187; 504-506. 20. Pałczyński C. Astma wywołana przez związki chemiczne o małej masie cząsteczkowej część II, Alergia, 2010, 1, 12-17. 21. Bilski B., Połczyńska M. Konsekwencje zdrowotne narażenia zawodowego techników dentystycznych. Med Pracy. 2005; 56(1): 49-54. 22. Kotloff R.M., Richman P.S., Greenacre J.K., Rossman M.D. Chronic beryllium disease in a dental labolatory technician. Am Rev Respir Dis. 1993;147, 1: 205-207. English. 23. Wittczak T., Walusiak J., Krakowiak A., Pałczyński C. Złożona postać kobaltozy (zmiany śródmiąższowe i astma oskrzelowa u technika dentystycznego opis przypadku klinicznego. Med Pracy. 2003; 54 (2): 159-164. 24. Selden A., Sahle W., Johansson L., Sorenson S., Person B. Three cases of dental technician`s pneumoconiosis related to cobalt-chromium-molybdenum dust exposure. Chest. 1996; 109: 837-842. English. 25. Wittczak T., Pałczyński C., Szulc B., Górski P. Astma oskrzelowa z zapaleniem błony śluzowej nosa w następstwie zawodowej ekspozycji na metakrylan metylu u technika dentystycznego. Med Pracy. 1996; 3: 259-266. 26. Ashwell K. Anatomia. Ilustrowany słownik i repetytorium dla studentów, Arkady Sp. z o.o, Warszawa 2013, 122. 27. Hyska A. Hałas w zawodzie technika dentystycznego. Nowoczesny Tech Dent. 2010; 2: 71-74. 28. Januszewska-Opalska A., Nowakowska D. Możliwości zmniejszenia toksycznego wpływu metakrylanu metylu na pacjentów użytkujących akrylowe protezy stomatologiczne oraz w ekspozycji zawodowej zespołu lekarz/asysta/technik. Dent Med Probl. 2008; 45, 1: 59-64. Adres do korespondencji: Martyna Gola Pracownia Radiologii Stomatologicznej Katedra Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej Zakład Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej ul. Bukowska 70 60-812 Poznań e-mail: martyna_gola@wp.pl