III. DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? Małgorzata Wójcik, Cezary Wójcik INFORMACJE OGÓLNE. Dotychczas Polsce stwierdzono występowanie około 440 gatunków ptaków, z czego blisko 230 gatunków lęgowych. DuŜa część naszych ptaków związana jest ze środowiskiem wodnym. Ptaki wodne to termin bardzo ogólny, niesystematyczny, choć jednoznacznie określający środowisko, w którym Ŝyją te zwierzęta lub są w jakiś szczególny sposób z nim związane. Zwykle zalicza się do nich takie rzędy jak: pingwiny, nury, perkozy, rurkonose (np. albatrosy, burzyki, nawałniki), pełnopłetwce (np. pelikany, głuptaki, kormorany), brodzące (np. czaple, bociany), flamingi, blaszkodziobe (kaczki, gęsi, łabędzie), niektóre Ŝurawiowe (chruściele, Ŝurawie), siewkowe (np. siewki, alki, mewy i rybitwy). Nazwy ptaków wodnych odnoszą się często do ich wyglądu (płaskonos, gęś białoczelna), charakterystycznych cech ubarwienia (czernica, bielaczek), sposobu zachowania (łabędź niemy, łabędź krzykliwy, świstun), miejsca pochodzenia (bernikla kanadyjska, karolinka). W nazewnictwie łacińskim obowiązuje zawsze dwuczłonowa nazwa gatunku składająca się z: nazwy rodzaju np. Anas i nazwy charakteryzującej gatunek platyrhynchos, czyli Anas platyrhynchos. Podobnie jest w nazewnictwie polskim, choć u niektórych ptaków stosuje się pojedynczą nazwę, jeśli ta jednoznacznie określa gatunek np. ohar, krakwa, świstun, cyranka. Kojarzenie pochodzenia nazwy ptaka, pozwala łatwiej zapamiętać cechy charakterystyczne potrzebne do nauki ich rozpoznawania. U jednych ptaków wodnych obserwujemy wyraźny dymorfizm płciowy tak jak u kaczek, gdzie barwne upierzenie samców róŝni się od upierzenia samic. Szare lub brązowe samice kaczek skuteczniej chronią siebie i swoje młode przed drapieŝnikami i samotnie wodzą po wykluciu pisklęta. U innych np. u gęsi, łabędzi, czy perkozów trudno odróŝnić obie płcie na pierwszy rzut oka. U gatunków bez wyraźnego dymorfizmu pisklętami zwykle opiekują się oboje rodzice. Nieraz opieka ta związana jest takŝe z pilnowaniem rewiru wokół gniazda. Szczególnie agresywne staja się wtedy samce łabędzi. Większość ptaków wodnych w Polsce jest objęte prawną ochroną. Gatunki zagroŝone wpisane zostały do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, a pośród nich jest wiele gatunków związanych ze środowiskami wodnymi. Kilka gatunków ptaków wodnych znajduje się na liście ptaków łownych np. krzyŝówka, czernica, głowienka, gęś białoczelna i zboŝowa. Oznacza to, Ŝe moŝna na nie polować przestrzegając prawo łowieckie, które wyznacza okresy polowań. Ptasie gniazda mają rozmaite kształty i umieszczane są w róŝnych miejscach. Często znajdują się one na pływającej roślinności wodnej np. perkoz dwuczuby, łabędź niemy, mewa śmieszka, czernica, na piaszczystym lądzie w sąsiedztwie wody, rybitwa zwyczajna. Niektóre zakładają gniazda w dziuplach (gągoł, tracz nurogęś), w norach (ohar), na drzewach (kormoran, czaple, krzyŝówka), a nawet na budynkach (mewa srebrzysta, krzyŝówka). Wśród naszych ptaków wodnych większość to zagniazdowniki, które moŝna podzielić na 2 podgrupy: Zagniazdowniki niewłaściwe - po wykluciu się są takŝe pokryte gęstym puchem, mają otwarte oczy i dość sprawnie się poruszają, nie potrafią jednak samodzielnie zdobywać pokarmu. Przebywają one w gnieździe lub w jego pobliŝu karmione przez rodziców aŝ do uzyskania zdolności do lotu. Zalicza się do tej grupy m.in. mewy, rybitwy Zagniazdowniki właściwe - wykluwają się pokryte gęstym puchem, widzą i krótko po opuszczeniu jaja, zdolne są do samodzielnego poruszania się po ziemi jak i po wodzie oraz zdobywania pokarmu (prawie zawsze pod opieką ptaków dorosłych). Wkrótce po wykluciu się opuszczają gniazdo. Do grupy tej zalicza się min. perkozy, blaszkodziobe (kaczki, łabędzie, gęsi), chruściele (łyska, kokoszka wodna). Przykładem gniazdowników są: kormoran i czapla siwa. Ich pisklęta klują się pokryte puchem, widzą, jedzą pokarm przynoszony przez rodziców. POZIOM NAUCZANIA: szkoła podstawowa kl. IV-VI, gimnazjum. CZAS REALIZACJI: 45 minut CELE GŁÓWNE: Poznanie róŝnych gatunków ptaków wodnych występujących w Polsce.
DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? 2. CELE SZCZEGÓŁOWE Z zakresu wiadomości uczeń potrafi: Wymienić gatunki ptaków wodnych Ŝyjących Polsce Uzasadnić nazwy gatunkowe niektórych ptaków wodnych Z zakresu umiejętności - uczeń: Wyjaśnia potrzeby stosowania podwójnych nazw gatunków. Wskazuje cechy rozróŝniające pospolite ptaki wodne Korzysta z kluczy i przewodników do oznaczania ptaków Z zakresu postaw uczeń potrafi: Docenić róŝnorodność przyrody naszego kraju. Rozwijać zainteresowania przyrodnicze i ekologiczne. Kształtować wyobraźnię intelektualną. METODY: pogadanka, gra dydaktyczna, praca z atlasem, FORMY PRACY: indywidualna, zbiorowa. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: karta pracy, klucze i przewodniki do oznaczania ptaków, Internet PRZYGOTOWANIE DO LEKCJI: Foliogramy wykonane na podstawie rysunków, ew. prezentacja multimedialna, przygotowanie gry edukacyjnej na podstawie materiałów dla nauczyciela PRZEBIEG LEKCJI: Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji, jej celów. 2. Przypomnienie wiadomości na temat: Co to jest gatunek? (szkoła podstawowa) oraz Co to jest gatunek? i Co to jest systematyka i kto jest jej twórcą? (gimnazjum) 3. Nauczyciel zadaje pytanie: Jakie znacie ptaki wodne? Nazwy podawane przez uczniów wypisujemy na tablicy, zwracając uwagę na to by uczniowie podawali pełne nazwy gatunkowe. Faza realizacyjna: 1. Pogadanka na temat: Dlaczego, stosujemy podwójne nazewnictwo gatunków? (szkoła podstawowa i gimnazjum) 2. Nauczyciel rozdaje przewodniki i atlasy ptaków oraz tekst źródłowy z nazwami ptaków. Dzieli uczniów na grupy i rozdaje rozsypankę karta pracy 1. Uczniowie w oparciu o atlas ptaków lub tekst źródłowy łączą w pary wyrazy z rozsypanki tak, aby utworzyły właściwe nazwy gatunkowe ptaków (szkoła podstawowa) Nauczyciel rozdaje przewodniki i atlasy ptaków oraz tekst źródłowy z nazwami ptaków. Dzieli klase na grupy i rozdaje karty pracy 1 i zleca ich wykonanie (gimnazjum). 3. Nauczyciel rozdaje karty pracy 2 (szkoła podstawowa) Przedstawiciele grup głośno czytają proponowane uzasadnienia nazw gatunkowych. Nauczyciel koryguje błędy. Nauczyciel rozdaje karty pracy 3 i objaśnia zadanie (szkoła podstawowa) oraz karty pracy 2 i wyjaśnia termin dymorfizm płciowy (gimnazjum). 4. Uczniowie wykonują zadanie, a następnie prezentują rozwiązanie, głośno odczytując charakterystykę gniazda dla poszczególnych gatunków (szkoła podstawowa) oraz opis róŝnic pomiędzy dwoma gatunkami (gimnazjum). 5. Nauczyciel rozdaje karty pracy 3 i objaśnia zadanie (gimnazjum) Faza podsumowująca 1. Nauczyciel zadaje pytanie: Który gatunek ptaka wodnego poznany na lekcji uwaŝasz za najciekawszy i dlaczego? (szkoła podstawowa) Burza mózgów: Dlaczego u niektórych ptaków wodnych występuje dymorfizm płciowy? (gimnazjum). 2. UłóŜ prostą krzyŝówkę z hasłem PTAKI WODNE (szkoła podstawowa) oraz PTAKI BLASZKODZIOBE (gimnazjum).
DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? 3. LITERATURA: Jakubiec Z. 1985. Ptaki wodne w miastach. KAW; Wrocław. Jonsson L. 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Multico, Warszawa Strawiński S. 1971. O ptakach, ludziach i miastach. PWN Warszawa. Sokołowski J. 1972. Ptaki ziem polskich. PWN Warszawa. Meissner W., Cofta T. 1998. Ptaki Bałtyku. Gatunki nurkujące. GBPW Kuling, Wydawnictwo Gdańskie. Meissner W., Cofta T. 1999. Ptaki Bałtyku. Łabędzie, gęsi i kaczki właściwe. GBPW Kuling, Wydawnictwo Gdańskie. MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELA. Karta pracy 1*. Połącz wyrazy tak, aby utworzyły właściwe nazwy gatunkowe. *(pociąć wzdłuŝ linii) PERKOZ GĘŚ BERNIKLA KACZKA MEWA TRACZ ŁABĘDŹ CZAPLA RDZAWOSZYI ZBOśOWA KANADYJSKA KRZYZÓWKA SMIESZKA NUROGĘŚ NIEMY SIWA Karta pracy nr 2 Korzystając z przewodników do oznaczania ptaków lub Internetu wytłumacz krótko nazwę gatunkową przedstawicieli ptaków wodnych: Gęś białoczelna, bo Płaskonos, bo Łabędź krzykliwy, bo Tracz bielaczek, bo Mewa srebrzysta, bo Perkoz dwuczuby, bo
DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? 4. Karta pracy nr 3. Przeczytaj poniŝsze teksty dotyczące ptasich gniazd. Na ich podstawie przyporządkuj nazwy gatunkowe ptaków do gniazd. Perkoz dwuczuby - jego gniazdo jest płaskie, zwykle z trzciny, pływa bezpośrednio na wodzie lub na pływającej roślinności wodnej, zwykle w miejscu osłoniętym przez kępę roślin. Łyska buduje z suchych liści trzcin lub innych roślin, osadzone tuŝ nad powierzchnią wody na łodygach roślin wodnych, gałęziach łóz itp., najczęściej pod osłoną roślinności. Łabędź niemy buduje duŝe, wysokie gniazdo z suchej trzciny lub pałki wodnej na płytkiej wodzie, zwartej kępie roślinności lub nieopodal wody na brzegu. Gągoł gniazdo swoje zakłada w starych dziuplach drzew, nierzadko bardzo wysoko nad ziemia. Dziuple te powstały wskutek spróchnienia drzewa lub wykucia je i pozostawienia przez dzięcioły czarne. Ohar gniazdo zakłada w podziemnych norach, wykopanych przez siebie lub zostawionych często przez inne zwierzęta (lisy, króliki). Często nory znajdują się w nasypach nieopodal zbiorników wodnych. Kormoran gniazda swoje zakłada w koloniach wysoko na gałęziach drzew. Buduje go z gałęzi w środku wyścielając przeróŝną roślinnością, zarówno wodną jak i lądową. 1... 2... 3... 4... 5... 6...
DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? 5. Karta pracy nr 1 (dla gimnazjum) Korzystając z przewodnika lub atlasu ptaków, dopisz do łacińskiej nazwy rodzajowej drugi człon nazwy tak aby utworzyły właściwe łacińskie nazwy gatunkowe ptaków. Nazwa polska Łacińska nazwa rodzaju Łacińska nazwa gatunku perkoz dwuczuby łabędź niemy gęś białoczelna krakwa gągoł mewa srebrzysta tracz nurogęś kormoran Karta pracy nr 2 (dla gimnazjum) W oparciu o przewodniki ornitologiczne lub Internet, wypisz 3 cechy, którymi róŝnią się wymienione w tabeli gatunki ptaków. W przypadku barw pod uwagą weź upierzenie godowe samców. Nazwy gatunków Płaskonos i roŝeniec (przykład) Łabędź niemy i łabędź krzykliwy Cechy rozpoznawcze 1) Płaskonos ma długi wyraźnie spłaszczony dziób, a roŝeniec krótki niespłaszczony 2) Płaskonos ma krótki ogon, a roŝeniec długi 3) Płaskonos ma zielono granatową głowę, a roŝeniec brązowo - białą Łyska i kokoszka wodna Perkoz dwuczuby i perkoz rdzawoszyi Karta pracy nr 3 (dla gimnazjum) Podpisz właściwie nazwy gatunkowe pod sylwetkami ptaków w locie.
DLACZEGO ŁABĘDŹ JEST NIEMY, A PERKOZ DWUCZUBY? 6. Systematyka wybranych gatunków ptaków wodnych. Gatunki lęgowe w Polsce oznaczono literą (L). Rząd: Perkozy (Podicipediformes) Rodzina: Perkozy (Podicipedidae) Zausznik (Podiceps nigricollis) L Perkozek (Tachybaptus ruficollis) L Perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) L Perkoz rdzawoszyi (Podiceps grisegena) L Rząd: śurawiowe (Gruiformes) Rodzina: Chruściele (Rallidae) Łyska (Fulica atra) L Kokoszka wodna (Gallinula chloropus) L Wodnik (Rallus aquaticus) L Rząd: Brodzące (Ciconiiformes) Rodzina: Czaplowate (Ardeae) Czapla siwa (Ardea cinerea) L Rodzina: Bocianowate (Ciconiae) Bocian biały (Ciconia ciconia) L Bocian czarny (Ciconia nigra) L Rząd: Blaszkodziobe (Anseriformes) Rodzina: Kaczkowate (Anatidae) Łabędź niemy (Cygnus olor) L Łabędź czarnodzioby (Cygnus columbianus) Łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus) L Bernikla kanadyjska (Branta canadensis) L Bernikla białolica (Branta leucopsis) Gęś białoczelna (Anser albifrons) Gęś zboŝowa (Anser fabalis) Gęgawa (Anser anser) L Ohar (Tadorna tadorna) L Świstun (Anas penelope) L KrzyŜówka (Anas platyrhynchos) L Krakwa (Anas strepera) L Płaskonos (Anas clypeata) L RoŜeniec (Anas acuta) L Cyraneczka (Anas crecca) L Cyranka (Anas querquedula) L Karolinka (Aix sponsa) Mandarynka (Aix galericulata) L Hełmiatka (Netta rufina) L Głowienka (Aythya ferina) L Podgorzałka (Aythya nyroca) L Czernica (Aythya fuligula) L Gągoł (Bucephala clangula) L Lodówka (Clangula hyemalis) Uhla (Mellanitta fusca) Edredon (Somateria mollisssima) Nurogęś (Mergus merganser) L Szlachar (Mergus serrator) L Bielaczek (Mergus albellus) Rząd: Pełnopłetwe (Pelecaniformes) Rodzina: Kormorany (Phalacrocoracide) Kormoran (Phalacrocorax carbo) L Rząd: Siewkowe (Charadriiformes) Podrząd: Mewowce (Laridae) Mewa srebrzysta (Larus argentatus) L Mewa siodłata (Larus marinus) Mewa pospolita (Larus canus) L Śmieszka (Larus ridibundus) L Podrząd: Alki (Alcae) Alka (Alca torda) Nurzyk (Uria aalge)