FUNDACJA AMICUS UNIVERSITATIS NICOLAI COPERNICI Ul. Gagarina 11 87-100 TORUŃ OPINIA w zakresie występowania zagrożeń chemicznych, epidemiologicznych, pożarowych oraz występowaniem przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych na terenie byłej wojskowej jednostki radzieckiej Toruń Jar opracował zespół pod kierownictwem: prof. dr hab. Bogusław Buszewski w składzie: 1. dr Małgorzata Gadzała-Kopciuch 2. dr Andrzej Chmarzyński 3. dr Maciej Walczak 4. inż. Piotr Bik 5. inż. Stanisław Czerwiński
TORUŃ GRUDZIEŃ 2008r. SPIS TREŚCI 1. Opinia w zakresie zagrożeń chemicznych 2. Opinia w zakresie zagrożeń epidemiologicznych 3. Opinia w zakresie zagrożeń pożarowych 4. Opinia w zakresie występowania przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego 5. Wnioski końcowe 6. Dokumentacja fotograficzna 7. Plany sytuacyjne
1. Opinia w zakresie zagrożeń chemicznych Ze względu na fakt, że wody podziemne z obszaru byłej bazy wojsk radzieckich Jar spływają na teren ujęcia wody pitnej Wrzosy II, niezmiernie istotnym zagadnieniem jest określenie poziomu skażeń środowiska wodnogruntowego na obszarze Jaru. Dotyczy to zarówno badań chemicznych, jak i mikrobiologicznych. Badania te należy skoncentrować głównie na terenach określonych w raporcie NFOŚ z 1991 r., tzn.: baza sprzętu transportowego i magazyny amunicji. Ponieważ istniejące wówczas piezometry zostały zasypane, należy w pierwszym etapie przeprowadzić sondażowe badania powierzchniowe i na ich podstawie ustalić lokalizację wierceń dla umiejscowienia piezometrów i otworów penetracyjnych. Ponadto należy zbadać osady ze studni rewizyjnych
oraz osady denne ze zbiornika powierzchniowego, a także jakość wody w tym zbiorniku. Zanieczyszczenia chemiczne można podzielić na organiczne i nieorganiczne. Do głównych zanieczyszczeń organicznych należy zaliczyć związki ropopochodne, a więc: benzyna - suma (węglowodory C6-C12); olej mineralny (węglowodory C12-C35); węglowodory aromatyczne (benzen, etylobenzen, toluen, ksylen, styren oraz suma ich węglowodorów aromatycznych); wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (naftalen, fenantren, antracen, fluoranten, chrysen, benzo(a)antracen, benzo(a) piren, benzo(a) fluoranten, benzo(ghi) perylen oraz suma wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Do głównych zanieczyszczeń nieorganicznych należy zaliczyć związki następujących metali: arsen, chrom, glin, kadm, mangan, miedź, nikiel, ołów, rtęć i cynk. Sądzimy, że ten zakres badań chemicznych jest wystarczający, a jeśli wyniki badań prowadzonych na terenie ujęcia Wrzosy II wykażą przekroczenia obowiązujących norm, można przeprowadzić badania dodatkowe. 2. Opinia w zakresie zagrożeń epidemiologicznych Potencjalne skażenie sanitarne mogło wystąpić tam, gdzie stale lub czasowo przebywali ludzie a gdzie nie istniała instalacja sanitarna podłączona do kanalizacji miejskiej oraz w budynkach pełniących funkcje szpitali i/lub sal chorych jak i przechowywania ewentualnej broni biologicznej przy czym ostatnia możliwość wydaje się mało prawdopodobna. Na tej podstawie, miejsca potencjalnego skażenia na obszarze objętym rozpoznaniem mogą znajdować się głównie na terenie magazynu amunicji:
1. szambo wg informacji zawartych w Protokole Zespołu Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, nigdy nie opróżniane co oznacza, że było nieszczelne 2. dół chłonny - kloaczy (wymieniony w Protokole ) 3. osady w studniach rewizyjnych instalacji ściekowej (wymienione w Protokole) 4. osady denne w zbiorniku powierzchniowym 5. woda z istniejących piezometrów Ze względu na znaczny upływ czasu od zamknięcia w/w obiektów jest mało prawdopodobne aby przetrwały bakterie chorobotwórcze z rodziny Enterobacteriaceae np. takie jak: Salmonella czy Shigella. Natomiast jest wielce prawdopodobne, że pozostały przetrwalniki zarówno bakterii tlenowych (Bacillus) jak i beztlenowych (Clostridium) w tym patogenów oraz zarodniki grzybów. We wszystkich wymienionych punktach należy oznaczyć: a) ogólną liczbę bakterii (ogólny poziom skażenia) b) liczbę bakterii z grupy coli (pozostałości skażenia kałowego) c) liczbę przetrwalników bakterii beztlenowych d) liczbę przetrwalników bakterii tlenowych e) ogólną liczbę grzybów i ich zarodników W przypadku szamba i dołu chłonnego próby do badań należy pobrać z warstwy powierzchniowej grunty (osadu, pozostałości) a następnie co 1 m głębokości aż do głębokości, na której nie zostanie stwierdzone skażenie. Pozwoli to na oznaczenie głębokości penetracji mikroorganizmów. W drugim etapie należy pobrać próby co 2 5 metrów od obiektu, w kierunku zgodnym z przepływem wód gruntowych. Ilość prób będzie uzależniona od wielkości i rozprzestrzenienia skażenia.
Próby osadów ze studni rewizyjnych należy pobrać z warstwy powierzchniowej jak i wgłębnej. Wynik oznaczenia pozwoli w tym przypadku na podjęcie decyzji o sposobie utylizacji. Osady denne w zbiorniku powierzchniowym należy zbadać w dwóch, trzech powtórzeniach w zależności od zróżnicowania fizyko-chemicznego tych osadów. Według danych zawartych w Protokole wada w stawie jest czysta, natomiast brak informacji na temat występowania i jakości osadów. Natomiast w wielu przypadkach pomimo czystej wody osady denne zbiornika stanowią swoisty magazyn tak substancji toksycznych jak i mikroorganizmów patogennych. Uzyskane informacje na temat jakości osadów dennych umożliwią podjęcie decyzji co do zagospodarowania stawu. Natomiast badania wody z piezometrów i ich wyniki mogą być cenną wskazówką pozwalającą na wykrycie innych źródeł skażenia trudnych do przewidzenia na chwilę obecną. Ponadto należy zbadać w istniejących budynkach czy powierzchnie ścian były kiedykolwiek wapnowane (poszczególne warstwy farb). Stwierdzenia wapnowania ścian może świadczyć o występowaniu w przeszłości mikroepidemii i potencjalnym ryzyku występowania w porach murów/tynków ciągle żywych mikroorganizmów patogennych. W przypadku znalezienia na tym obszarze ewentualnych mogił, należy zwrócić szczególną uwagę czy ciało było zasypane wapnem jeśli tak oznaczać to może śmierć w wyniku choroby zakaźnej a tym samym potencjalne skażenie sanitarne. Natomiast w przypadku znalezienia jakichkolwiek śladów przechowywania na tym terenie broni biologicznej należy podjąć odpowiednie działania zabezpieczające a badania zlecić odpowiednim służbom.
3. Opinia w zakresie zagrożeń pożarowych Na terenie byłej bazy wojsk radzieckich Jar występuje szereg substancji i materiałów stwarzających zagrożenie pożarowe, a także mogących stworzyć zagrożenie wybuchem. Według wcześniejszych opracowań występują tam następujące materiały i substancje niebezpieczne: - benzyna, - oleje mineralne, - węglowodory aromatyczne, - siarka w stanie stałym, - smoła, - przedmioty i materiały wybuchowe pochodzenia wojskowego. Ewentualny pożar lub wybuch nie stwarza bezpośredniego zagrożenia pożarowego dla omawianego terenu, a stanowi zagrożenie dla otaczającego ten teren lasu, jak i dla ludzi i sprzętu będącego na tym terenie w czasie wykonywanych prac. W związku z powyższym należy opracować zgodnie z 32 i 33 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz. U. Nr 80 poz. 563 z dnia 11.05.2006 r.) ocenę zagrożenia pożarowego oraz ocenę zagrożenia wybuchem. Oceny te powinny między innymi zawierać: - określenie występujących zagrożeń, - ustalenie przedsięwzięć mających na celu niedopuszczenie do pożaru lub wybuchu, - określenie sił i środków do ewentualnej likwidacji zagrożeń, - sposoby zapoznania wszystkich uczestników prac z występującymi zagrożeniami i ich zapobieganiem.
4. Opinia w zakresie występowania przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego. Teren po byłej radzieckiej jednostce wojskowej w Toruniu podobnie jak inne tego typu obiekty w Polsce jest zagrożony występowaniem niewybuchów i niewypałów oraz amunicji porzuconej. Na podstawie wizji lokalnej w miesiącu listopadzie 2008r. oraz po analizie dostępnych materiałów ustalono co następuje: 1) Na terenie byłej radzieckiej jednostce wojskowej w Toruniu występują widoczne pozostałości po materiałach wybuchowych i amunicji artyleryjskiej: proch nitrocelulozowy i nitroglicerynowy w miejscach niszczenia ładunków miotających amunicji artyleryjskiej trotyl i kwas pikrynowy w dołach do niszczenia min i amunicji artyleryjskiej pozostałości po zapalnikach do min i zapłonnikach artyleryjskich w miejscach gdzie były spalane pozostałości po wypełniaczach amunicji szkolnej i ćwiczebnej (smoła i siarka) 2) na terenie porośniętym młodym lasem iglastym widoczne są doły po niszczeniu amunicji i ew. niewybuchów 3) w okolicy dołów do niszczenia amunicji znajdują się korpusy po wypalonych zapalnikach artyleryjskich 4) w marcu 2008r. podczas sprawdzania terenu na obecność niewybuchów i niewypałów pod kątem wykonywania 80 szt. piezometrów firma cywilna realizująca te roboty natrafiła na 17 szt. niewybuchów pocisków artyleryjskich oraz 406 szt. zapalników artyleryjskich 5) w 2007r. podczas wizyty dziennikarzy z Teraz Toruń zlokalizowano i przekazano wojsku 10 szt. zapalników artyleryjskich
6) w latach 1995-2008 z całego terenu po byłej jednostce radzieckiej przekazano wojskowym patrolom saperskim około 100 szt. różnych przedmiotów wybuchowych pochodzenia wojskowego.
Powyższe informacje sugerują, że obszar po byłej jednostce armii radzieckiej w Toruniu może być zagrożony występowaniem różnego typu przedmiotów wybuchowych pochodzenia wojskowego jak i materiałów wybuchowych w czystej postaci. Z dotychczasowych doświadczeń z rekultywacji terenów poradzieckich np. w Bornym Sulinowie, Przemkowie, Świętoszowie i Chocianowie wynika, że wyjeżdżające wojska radzieckie w bardzo beztroski sposób podchodziły do niszczenia zbędnych zapasów amunicji artyleryjskiej, min, granatów oraz bomb lotniczych. Zapasy nienadających się do dalszego użytkowania pocisków i bomb niszczono przez wysadzenie lub spalanie nie troszcząc się o dobrą jakość tych prac i nie kontrolując po zakończeniu stopnia zniszczenia tych przedmiotów. Skutkiem niestarannego niszczenia bomb i pocisków jest pozostawienie w dołach do niszczenia niezdetonowanej części pocisków i bomb oraz rozrzucenie ich na znaczną odległość poza obszar objęty niszczeniem. Inne doświadczenia z terenu byłych jednostek armii radzieckiej to zakopane znaczne ilości zbędnych lub przeterminowanych min, pocisków i bomb lotniczych, które są w stanie pełnej zdolności do detonacji pod wpływem bodźców mechanicznych lub termicznych. Na terenie po byłej jednostce wojskowej armii radzieckiej w Toruniu mogą się znajdować różne przedmioty pochodzenia wojskowego (miny, pociski, granaty różnych typów, bomby lotnicze itp.) o wypełnieniu w postaci materiałów wybuchowych (kruszących, inicjujących oraz miotających) jak i o wypełnieniu w postaci mieszanin pirotechnicznych takich jak substancje zapalające, dymne, oświetlające oraz sygnałowe. Każda z tych substancji stwarza inne zagrożenie i wymaga różnych metod usuwania i utylizacji. Przed przystąpieniem do oczyszczenia terenu z przedmiotów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego należy opracowań szczegółową dokumentację obejmującą miedzy innymi: 1. Technologia wykrywania przedmiotów metalowych w gruncie 2. Metody identyfikacji przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych
3. Sposoby usuwania wykrytych przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych 4. Metody likwidacji przedmiotów szczególnie groźnych (nienadających się do przewozu na poligon) w miejscu ich znalezienia 5. Technologia niszczenia na miejscu drobnych niewybuchów i niewypałów oraz spalania prochu i mieszanin pirotechnicznych 6. Technologia niszczenia pozostałych przedmiotów wybuchowych na poligonie CSUiA w Toruniu 7. Przewóz na poligon wydobytych przedmiotów wybuchowych (sprzęt, trasy i uzgodnienia) 8. Organizację bezpiecznego transportu szczególnie groźnych przedmiotów wybuchu na poligonie z uwzględnieniem ograniczeń w ruchu pojazdów, ewakuacje ludności itp. 9. Sposób zorganizowania akcji informacyjnej dla ludności w związku z prowadzonymi pracami saperskimi 10. Metody ochrony terenu gdzie będą wykonywane prace saperskie przed dostępem osób postronnych 11. Sposób rekultywacji gruntu po zakończeniu prac
5. Wnioski końcowe Na podstawie wstępnej analizy zagrożeń chemicznych, epidemiologicznych, pożarowych i występowania przedmiotów wybuchowych pochodzenia wojskowego można stwierdzić, że: a. stan terenu byłej jednostki wojskowej Toruń Jar jest podobny do stanu innych byłych wojskowych jednostek radzieckich na terenie Polski b. teren zanieczyszczony jest substancjami ropopochodnymi jak również substancjami chemicznymi używanymi w działalności wojskowej c. przypadkowe znaleziska przedmiotów wybuchowych tj. pocisków artyleryjskich, zapalników, materiałów wybuchowych potwierdzają zagrożenie występowania na tym terenie niewybuchów i amunicji porzuconej W obecnym stanie teren nie nadaje się do użytkowania w jakikolwiek sposób. Powinien zostać zabezpieczony przed obecnością osób postronnych do czasu przeprowadzenia rekultywacji tj. usunięcia przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych oraz innych substancji zagrażających zdrowiu i życiu ludzi.
6. Dokumentacja fotograficzna
Widok terenu po byłej radzieckiej jednostce wojskowej w Toruniu
Resztki trotylu i siarki znalezione w piasku Zanieczyszczona ziemia w miejscu wysadzania pocisków
Płytki prochowe znalezione w miejscu spalania materiałów miotających
Pozostałości po spalaniu zapalników różnych typów
Wypalone zapalniki artyleryjskie
Widoczne leje po wysadzaniu amunicji i niewypałów 7. Plany sytuacyjne