96 Leœne Prace Badawcze, 2004/2

96 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 Grzyby wyizolowane z zamieraj¹cych olszyn w Polsce Tomasz Oszako, Instytut Badawczy Leœnictwa, Sêkocin Las, 05 090 Raszyn Leszek B. Orlikowski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, 96 100 Skierniewice Wstêp W latach 80. i 90. XX wieku we Francji i w Wielkiej Brytanii pojawi³a siê nieznana wczeœniej w Europie choroba olszyn (Alnus glutinosa L.Gaertn.), objawiaj¹ca siê drobnieniem liœci zmieniaj¹cych zabarwienie na jasnozielone (fot. 1). Na pniach chorych drzew pojawia³y siê szarobrunatne lub czarne plamy (fot. 2), czêsto z atramentowymi wysiêkami. Pod i obok nich tkanki by³y martwe. Takie drzewa zamiera³y w ci¹gu kilku lat (Gibbs 1995, Streito i in. 2002). Choroba rozprzestrzeni³a siê szybko w Europie od W³och do Szwecji (De Gruyter i Man in t Veld 2000). Za g³ównego sprawcê choroby uznano oprócz niekorzystnych warunków œrodowiska, zwi¹zanych g³ównie z niedoborem lub okresowo zbyt wysokim poziomem wody dotychczas nieoznaczony gatunek okreœlany jako alder Phytophthora (Brasier i in. 1995). Zamieranie olszyn w wieku od 5 do 90 lat stwierdzono tak e przed oko³o 8 laty w Polsce (Orlikowski i in. 2003). Choroba atakuje drzewa rosn¹ce wzd³u rzek, strumieni, nad jeziorami i innymi ciekami wodnymi, a Fot. 1. Uszkodzenia (a urowoœæ) korony olszy w wyniku pora enia korzeni przez fytoftorozê: drobnienie i ó³kniêcie liœci, zamieranie pêdów i ga³êzi

Leœne Prace Badawcze, 2004/2 97 Fot. 2. Uszkodzenia pnia olszy: spêkania kory i wycieki soków szybko ciemniej¹ce na powietrzu ods³aniaj¹ce nekrozy tkanek podkorowych tak e w lasach. Symptomy choroby s¹ podobne do opisanych przez Gibbs (1995) i Streito i in. (2002). Badania Orlikowskiego i in. (2003) wykaza³y, e jedn¹ z przyczyn zamierania drzew jest wystêpowanie na nich alder Phytophthora. Jednak e w wielu olszynach z objawami chorobowymi podobnymi do fytoftorozy nie izolowano tego patogena. Zmiany klimatu (jego ocieplenie) umo liwiaj¹ patogenom cieplolubnym zasiedlanie nowych terenów. Do takich organizmów grzybopodobnych nale y np. Phytophthora cinnamomi *, wêdruj¹ca z po³udnia na pó³noc Europy. Gor¹ce lata i susze os³abiaj¹ roœliny gospodarzy, ale równie aktywizuj¹ patogeny glebowe z rodzaju Phytophthora. Obumieranie olszy, znane wczeœniej tylko we Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii, odnotowano równie na terenie Niemiec i Polski. Wypadanie drzew w okolicach Berlina w ubieg³ym roku przybra³o charakter masowy **. Celem podjêtych obecnie badañ by³o okreœlenie sk³adu rodzajowego i gatunkowego grzybów i ewentualnie organizmów grzybopodobnych zasiedlaj¹cych pnie chorych lub ju zamieraj¹cych olszyn na ró nych siedliskach w Polsce. * W Polsce by³a ona do maja br. umieszczona na liœcie kwarantannowej. ** Olszê czarn¹ uznano w Niemczech za drzewo roku 2003 i zorganizowano konferencjê robocz¹ poœwiêcon¹ jej zdrowotnoœci (pracownicy naszego Instytutu zaprezentowali na niej postery Prace Inst. Bad. Leœ., A, 2003/3: 90-93, 115-116). *** Badania prowadzone s¹ ze œrodków KBN grant nr 0635/PO6/2002/22.

98 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 Tabela 1. Grzyby wyizolowane z zamieraj¹cych drzew olszy w wieku od 7 do 90 lat; liczba zasiedlonych pni (a) i liczba uzyskanych izolatów (b). Izolacja: marzec 2002 paÿdziernik 2003 r. Rodzaj/gatunek 6 drzew 40-letnich z czarnymi Stanowisko I II III IV V VI VII VIII IX X 9 drzew 15-letnich z czarnymi i zamieraniem podstawy 6 drzew 40 50-letnich z 30-letnie z czarnymi 5 drzew 40-letnich zamieraj¹cych 8 drzew 25-letnich zamieraj¹cych 45-letnie z wyciekami na korze 2 drzewa 7-letnie z na pniu 25-letnie z zamieraj¹c¹ podstaw¹ pnia 5 drzew z czarnymi a b a b a b a b a b a b a b a b a b a b Alternaria alternata Nees 4 11 3 9 3 11 2 7 1 2 1 5 4 11 Armillaria spp. 2 5 4 11 4 7 3 11 2 4 5 8 1 3 2 5 2 8 Botrytis cinerea Pers. 7 13 1 3 2 5 2 5 Chaetomium spp. 2 5 2 7 1 3 3 7 Cladosporium herbarum (Pers.) Link. 3 7 1 1 2 3 1 2 Cryptosporiopsis sp. 2 5 2 7 3 6 2 5 Fusarium avenaceum (Fr.) Sacc. 3 7 3 8 4 13 1 2 Fusarium culmorum (W.G.Sm.) Sacc. 4 8 8 12 2 5 3 7 4 6 Fusarium equiseti (Cda) Sacc. 1 3 2 7 2 3 1 2 Fusarium solani (Mart.) Sny. et Hans 2 4 4 6 2 2 3 6 Gliocladium roseum (Link.) Thom 8 16 1 2 2 5 Mucor spp. 5 12 3 11 4 10 3 9 2 7 3 6 2 3 3 6 Penicillium spp. 6 19 4 23 5 11 3 14 6 11 5 11 1 4 Trichoderma spp. 2 7 2 6 4 17 2 6 1 2 5 18 1 3 2 6 2 11 Br¹zowe grzybnie, nieowocuj¹ce 2 6 1 3 1 2

Leœne Prace Badawcze, 2004/2 99 Materia³ i metody badawcze Badania *** przeprowadzono w latach 2002 2003 pobieraj¹c do badañ próbki z chorych drzew rosn¹cych g³ównie w dorzeczu œrodkowej Wis³y oraz ponadto 4 próby z olesów. Materia³ badawczy pobierano od kwietnia do paÿdziernika, zwykle jednokrotnie, z okreœlonego stanowiska olszyn. Drzewa objête badaniami mia³y od 5 do 90 lat. U najm³odszych drzew obserwowano zamieranie podstawy pnia. Na starszych drzewach, na pniach do wysokoœci oko³o 2 m nad ziemi¹, wystêpowa³y owalne lub nieregularne, szarobrunatne lub czarne plamy, nie przekraczaj¹ce wielkoœci 20 10 cm. By³y one w wiêkszoœci przypadków mokre, czêsto z wysiêkami atramentowej cieczy. Tkanki pod by³y martwe. Do badañ mikologicznych pobierano fragmenty kory i drewna na pograniczu zamieraj¹cej i zdrowej tkanki z co najmniej 4 miejsc na pniu. Próby wk³adano do sterylnych worków foliowych i przewo ono do laboratorium przechowuj¹c je przez noc w temperaturze oko³o 5 C. Zwykle po kilkunastu godzinach od pobrania fragmenty pora onych tkanek wyk³adano na po ywkê ziemniaczano-glukozow¹ (PDA) oraz do zielonych jab³ek (w celu izolacji Phytophthora spp.) stosuj¹c metody opisane przez Orlikowskiego i in. (2003). Fragmenty chorych tkanek z ka dego drzewa wyk³adano na co najmniej 6 szalek z po ywk¹. Ju po 2 3 dniach inkubacji i przez nastêpne 3 4 dni przeszczepiano wyrastaj¹ce kolonie grzybów na skosy z po- ywk¹ PDA. Po wstêpnej segregacji i podziale na grupy, wybrane reprezentacyjne izolaty oznaczano do rodzaju i gatunku pos³uguj¹c siê opracowaniami monograficznymi i kluczami. Wyniki badañ Z prób pobranych z chorych olszyn, pochodz¹cych z 10 stanowisk, wyizolowano 14 rodzajów i gatunków grzybów (tab. 1). Wœród nich najliczniejsz¹ grupê stanowi³y gatunki z rodzaju Fusarium. Na podstawie analizy uzyskanych danych nie mo na by³o stwierdziæ dominacji okreœlonego gatunku. Czêœciej izolowano F. avenaceum i F. culmorum ani eli F. equiseti i F. solani (tab. 1). Na uwagê zas³uguje fakt izolacji Armillaria spp. z 9 analizowanych stanowisk olszy. Wystêpowanie tego rodzaju stwierdzono ju w czasie pobierania prób, gdy pod kor¹ czêœci drzew widoczne by³y sznury grzybniowe. Gatunki z rodzaju Armillaria s¹ znanymi patogenami drzew leœnych, a wœród nich olszyn. Cech (2002) wymienia tego patogena obok szeregu innych gatunków grzybów izolowanych z pora onych tkanek olszyn, a Streito i in. (2002) wymieniaj¹ A. gallica jako gatunek wywo³uj¹cy zamieranie drzew. Z drzew pochodz¹cych z 4 stanowisk wyizolowano Cryptosporiopsis sp. (tab. 1). Grzyb ten stwierdzano wczeœniej w tkankach zamieraj¹cej olszy we Francji obok Armillaria spp. i Melanconium sp. (Streito i in. 2002) i uwa any on jest za jednego ze sprawców zamierania drzew. W grupie wyizolowanych grzybów (tab. 1) stwierdzono znane gatunki antagonistyczne dla szeregu patogenów roœlin, w tym Chaetomium spp. (Soytang 2000), Gliocladium roseum (Orlikowski 1995, Sutton 2000) i Trichoderma spp. (Denis and Webster 1971). Jest prawdopodobne, e grzyby te, ograniczaj¹c wzrost i rozwój alder Phytophthora, uniemo liwia³y izolacjê tego czynnika chorobotwórczego z chorych tkanek olszyn (Orlikowski 1995). Alder Phytophthora nie izolowano bowiem ani z materia³u wyhodowanego na po ywce PDA, ani stosuj¹c jab³ka. Stwierdzono go natomiast na 8 innych stanowiskach olszy (Orlikowski i Oszako, nie publik.). Sk³ad grzybów zasiedlaj¹cych chore tkanki olszy by³ zró nicowany. Jest prawdopodobne, e oprócz alder Phytophthora,pa-

100 Leœne Prace Badawcze, 2004/2 togena izolowanego tylko z czêœci badanych stanowisk olszy, przyczyn¹ zamierania olszy mog¹ byæ inne czynniki. Inokulacja jedno- i dwuletnich czêœci pêdów olszy czarnej przez Fusarium avenaceum, F. culmorum i F. solani wykaza³a, e grzyby te nie powodowa³y nekrozy zaka onych tkanek lub rozwija³a siê ona bardzo wolno. Z kolei Cryptosporiopsis sp. w ci¹gu doby zasiedla³ oko³o 6 mm tkanki (Orlikowski i Oszako, nie publik.). St¹d wniosek, e grzyb ten mo e powodowaæ zamieranie tkanek olszy. Wymaga to jednak dalszych badañ. Literatura Brasier C. M., Rose J., Gibbs J. N. 1995: An unusual Phytophthora associated with widespread alder mortality in Britain. Plant Pathology, 44: 999 1007. Cech Th., L. 2002; Alder decline in Austria. Proc. of a workshop of the working party Disease/Environment Interactions in Forest decline, Vienna, Austria, 2002.03.16 21: 15 21. Dennis C., Webster J. 1971: Antagonistic properties of species groups of Trichoderma. Trans Br. Mycol. Soc., 57: 363 369. De Gruyter J., Man in t Veld W. A. 2000: Phytophthora diseases of alder. Diagnostic Activities, Plant Prot. Service, Annual Report, Wageningen: 85 94. Gibbs J. N. 1995: Phytophthora root diseases of alder in Britain. Bull. OEPP/EPPO 25: 661 664. Orlikowski L. B. 1995: Studies on the biological control of Phytophthora cryptogea Pethybr. et Laff. II. Effectiveness of Trichoderma and Gliocladium spp. in the control of Phytophthora foot rot of gerbera. J. Phytopathol., 143: 341 343. Orlikowski L. B., Oszako T., Szkuta G. 2003: First record of alder Phytophthora in Poland. J. Plant Protect. Res., 43, 1: 33 39. Soytong K. 2000: Application of Chaetomium as broad spectrum biological fungicide for plant disease control. Proc. of Inter. Conference on Microbial antagonism against fungi, Uppsala, Sweden 2000.06.13 15: 31. Streito J. C., Legrand Ph.,Tabary F., Jarnouen de Villartay G. 2002: Phytophthora disease of alder (Alnus glutinosa) in France: investigation between 1995 and 1999. Forest Path., 32: 179 191. Sutton J. C. 2000: Biological control of Botrytis cinerea in conifer tree seedlings. Proc. Inter. Conference on Microbial antagonism against fungi. Uppsala, Sweden, 2000.06.13 15: 36.