Programy kompozytorskie, authoring, strony web Edward Sielicki Logic i wtyczki, Metasynth 4-6 listopada 2011
Część I 1. Co to jest Logic i skąd się wziął? 2. Krótka historia elektronicznych instrumentów muzycznych 3. MIDI 4. Krótka historia sekwencerów, samplerów i komputerów osobistych 5. Omówienie Logica i jego głównych komponentów 6. Co może Logic? 7. Co to są wtyczki i gdzie się je wtyka czyli omówienie architektury otwartej programu 8. Kompozytorem może być każdy, czyli sami układamy własną kompozycję w Logicu poradnik dla początkujących i średnio zaawansowanych 9. Sterowanie z zewnątrz różnymi parametrami Logica 10. Wtyczki wewnętrzne Logica i wirtualne instrumenty 11. Logic a udźwiękowienie filmu 12. Pobawmy się! Część II 13. Co to za zwierzę ten Metasynth? Co to jest Logic i skąd się wziął? Logic Pro 9 jest najnowszą wersją programu, który pod różnymi nazwami i pod władzą różnych właścicieli istnieje od 1987 roku. Początkowa jego wersja Creator/Notator została stworzona przez kilku zapaleńców (w tym jednego doktora medycyny) spod Hamburga, którzy stworzyli firmę C-lab, produkującą oprogramowanie na modny wówczas komputer domowy Atari ST (rys. obok). Program miał bardzo jak na owe czasy zaawansowane możliwości, np. mógł tworzyć do 16 śladów MIDI niezależnie, obsługiwać kilka instrumentów zewnętrznych, korzystających z tego standardu i miał (w wersji Notator) dość zaawansowany edytor nutowy. W integracji z MIDI pozwalało to na odsłuchiwanie napisanych kompozycji oraz ich wydrukowanie. Sam komputer, przez niektórych określany jako klon Macintosha (miał taki sam procesor), był od swojego pierwowzoru o niebo tańszy, a poza tym interfejs MIDI miał już w sobie wbudowany, co zachęcało całe rzesze muzyków do korzystania z tego dobrodziejstwa. Z czasem na skutek niejasnego konfliktu, autorzy Notatora odeszli od C-Lab a i założyli własną firmę Emagic, produkującą oprócz oprogramowania także inne peryferia: dodatkowe interfejsy MIDI na wypadek konieczności podłączenia kilku instrumentów więcej, urządzenia z kodem czasowym, synchronizujące nagranie na taśmie wielośladowej, karty dźwiękowe i inne w miarę rozwoju technologii. Tam też pojawił się pierwszy Logic (pierwotna nazwa: 1
Notator-Logic), który tylko częściowo wziął się ze starego Notatora, bo reprezentował całkowicie zmienioną ideologię, opartą raczej na wizualizacji magnetofonu wielośladowego niż klockowej strukturze automatu perkusyjnego swojego poprzednika. W międzyczasie rozpoczęła się rewolucja komputerowa i pomimo prób unowocześnienia swoich produktów firma Atari zbankrutowała. Autorzy Logica nie załamali się i z miejsca przenieśli swój sztandarowy produkt na komputery PC i Macintosh, odnosząc oszałamiający sukces. Pojawiały się nowe wersje Logica, np. Logic Audio, wzbogacone o rosnące możliwości nagrywania śladów dźwiękowych (nie tylko MIDI o różnicach będzie nieco dalej) bezpośrednio na dysku twardym komputera. Kolejną rewolucją było otwarcie architektury przez wprowadzenie możliwości stosowania tzw. wtyczek, które, jeżeli tylko zachowywały odpowiedni, upubliczniony zresztą standard, mogły być produkowane przez firmy trzecie. W 2007 po wyprodukowaniu przez Emagic wersji 6 Logica firma została wykupiona przez największego gracza na rynku: Apple Corp. To był cios dla wszystkich windowsowców, bo od następnego roku zaprzestano produkcji Logica na ten system operacyjny. Za to w krótkim czasie pojawiła się wersja 7 całkowicie pod względem graficznym odmieniona. Od tej pory rewolucja goni kolejną rewolucję: wersja 8 rezygnuje z klucza programowego, dodaje ogromną ilość darmowych próbek dźwiękowych oraz instrumentów, powiększa cały pakiet o inne pożyteczne programy, niegdyś sprzedawane oddzielnie, a do tego obniża cenę o połowę. Wersja najnowsza 9-tka została poszerzona o wiele elementów, m.in możliwość pracy w 64 bitowym trybie oraz tryb pracy Flexible Audio i VariSpeed. Krótka historia elektronicznych instrumentów muzycznych Elektroniczne instrumenty muzyczne mają już swoją ponad stuletnią historię. Nie miejsce tutaj na jej przytoczenie (odwołam się do literatury zawartej w przypisach na końcu). Warto jednak wiedzieć, że ich ogromny rozwój wiąże się z czterema faktami: przejściem z platformy analogowej na cyfrową, spadającymi cenami mikroprocesorów w latach 80-tych XX wieku, a w konsekwencji cenami instrumentów klawiszowych, zwiększoną popularnością estradowego i domowego muzykowania ( sam jestem solistą i zespołem ) oraz ustanowienia standardu MIDI w 1983 roku. Jednym z pierwszych instrumentów dostępnych za stosunkowo niską cenę był DX7 firmy Yamaha. Oparty na opatentowanej w USA na uniwersytecie Stanforda metodzie syntezy modulacji częstotliwości (Frequency Modulation) stał się prawdziwym szlagierem na rynku muzycznym. Brzmienie zawartych w nim instrumentów dawało się stosunkowo łatwo kształtować dzięki stosowanym tam algorytmom oraz zapisywać w podręcznej pamięci, która nie wymazywała się z chwilą wyłączenia z prądu urządzenia, co było często regułą w instrumentach poprzedniej generacji. Dodatkowo Yamaha DX7 nie miała pokręteł tylko przyciski, była lekka, miała dobrze działającą, miękką 5-oktawową klawiaturę i... z łatwością mieściła się w bagażniku samochodu. Wow! Jej konkurentem stał się szybko D50 firmy Roland oraz instrumenty wielu innych firm takich jak Korg, Akai, Sequential Cirquits, Kurzweil, E-mu, Oberheim, Alesis itp. Dość szybko zorientowano się że, z uwagi na fakt, że MIDI pozwala połączyć z sobą szeregowo wszystkie instrumenty, nie ma konieczności posiadania tak wielu klawiatur. Zaczęto więc produkować instrumenty w modułach, zwanych wtedy czasem ekspanderami (od nazwy pierwszego takiego urządzenia). Jednak wszystkie syntezatory na początku miały pewną wadę: każdy z nich mógł na raz grać tylko jedną barwą instrumentem. Pojawiła się więc konieczność zbudowania takiego instrumentu, który, sterowany przez sekwencer, mógłby grać wieloma barwami niezależnie, podobnie jak czyni to orkiestra. Został nim D10 oraz jego wersja modułowa D110. Grał 2
ośmioma barwami niezależnie. Kolejną modyfikację wyzwolił opisany poniżej standard General MIDI, który jeszcze powiększył te, wymuszone wymaganiami użytkowników, możliwości. Ostatnimi czasy instrumenty, bądź to w postaci klawiatur, bądź sporej wielkości modułów zostały wyparte przez instrumenty wirtualne, istniejące wewnątrz komputera, a posiadające często wygląd łudząco podobny do swoich hardware owych pierwowzorów. Nagrywanie tego, co wyprodukują (z pomocą kompozytora, oczywiście) jest teraz dużo łatwiejsze, bo nic nie wychodzi na zewnątrz i wszystko ma postać cyfrową. Wystarczy tylko ją zapisać a następnie wypalić na płytce CD i do producenta... Prawda, jakie to łatwe? MIDI Ta mistyczna nazwa nie nic wspólnego z czymś średniej wielkości ani długości. To akronim: Musical Instrument Digital Interface (Cyfrowe Złącze Instrumentu Muzycznego). Jest przykładem swoistego ewenementu. W czasach, kiedy każdy lansuje swój własny standard i latami odbiorca nie wie co ma kupić: Blu-ray czy Super Audio, taki lub inny standard karty pamięci, a jeszcze nie tak dawno DVDR plus czy minus, VHS czy Betamax, udało się wszystkim producentom (Roland trochę grymasił, bo miał własny pomysł) ustalić jednogłośnie w 1983 roku jeden standard dla porozumiewania się ze sobą sprzężonych instrumentów zaproponowany przez nieistniejącą już dziś firmę Sequential Cirquits. A więc co to jest MIDI? Wyobraźmy sobie, że jeden instrument (dla ułatwienia niech to będzie klawiatura) pyta drugi: czy mam zagrać dźwięk? Jaki? Jak długo mam go trzymać? Z jaką szybkością ma zostać uderzony? I otrzymuje odpowiedź: tak, dźwięk nr. 60, trzymaj tak długo, aż nie wyślę komunikatu puść, szybkość 64. Koniec transmisji. Brzmi zabawnie? Ale to są przecież rozmowy pianisty, jego mózgu z fortepianem podczas koncertu. Tylko oczywiście bez liczb i trochę nie w ten sposób. A więc MIDI to rodzaj języka, kodu, komunikatu, systemu przekazu informacji, danych potrzebnych do wyzwolenia konkretnego dźwięku z określaną szybkością/dynamiką. Pierwszy komunikat MIDI będzie zawierał: NOTE ON, NOTE NUMBER, VELOCITY, NOTE OFF (lub LENGHT). MIDI to też standard, bo instrumenty muszą się porozumieć. Do tego służy także 16 kanałów (Channel). Dowolna informacja jest przekazywana na określonym kanale, co pozwala wysyłać je do wielu niezależnych odbiorników, każdy przyporządkowany może być do innego kanału. Obok widać przykładowy zapis komunikatów MIDI. Najpierw pozycja, potem status (note oznacza dźwięk), Program zmianę instrumentu (barwy, w tym przypadku Grand piano zmienia się na Harpsichord), PitchBd tzw pitch bender, umieszczone obok klawiatury kółko, pozwalające na małe glissanda, C-Press i P-Press rodzaj dociśnięcia klawisza już po jego zaatakowaniu, SysEx System Exclusive zostanie omówiony dalej (występujący tu komunikat Meta nie należy do MIDI). Istnieje także komunikat Control z całym swoim bagażem, ale także zostanie omówiony później). To wszystko z perspektywy użytkownika. W MIDI można jednak zagłębić się dalej. Komunikaty (bo taką nazwę przyjmiemy) dzielą się na 2 rodzaje: kanałowe odnoszące się do konkretnego kanału (channel messages) i systemowe odnoszące się do wszystkich 16 kanałów jednocześnie (system messages). Te drugie dzielą się na wspólne (common messages), komunikaty czasu rzeczywistego, a więc np. do sterowania sekwencerem (Real time messages) oraz komunikatu System Exclusive, czyli do tego wszystkiego, co dotyczy indywidualnych ustawień odnoszących się do konkretnej firmy, typu i modelu instrumentu. Informacje kanałowe zostały już w zasadzie wymienione. Teraz pora na ich objaśnienie. Aby system zadziałał, każdy komunikat musi zawierać odpowiedni kod. Jest on wyrażany w bajtach, dla wygody urządzeń i użytkownika w kodzie szesnastkowym. Ten kod pozwala 3
zapisać liczby od 0 do 255 za pomocą dwóch znaków: cyfr i liter. Dla przykładu liczba 128 przybierze postać 80h (h lub hex dla oznaczenia hexadecimal), 208 to D0h, a 255 to F7h. Wygląda to tak, że najpierw wysyłany jest bajt sterujący (Status Byte), a następnie jeden lub dwa bajty danych. Przykład: bajt sterujący informuje, że nadchodzi komunikat Note ON, pierwszy bajt danych określa wysokość oznaczoną numerem, drugi bajt oznacza szybkość uderzenia klawisza, co przekłada się na głośność (dla układu elektronicznego klawiatury oznacza to szybkość pomiędzy naciśnięciem a zwolnieniem klawisza). Czyli przykładowo: Program Change 1 program/instrument nr 1 (fortepian) Note ON włączenie dźwięku Channel 01 kanał 1 Note Number 48 dźwięk 48 (c małe) Velocity 100 prędkość uderzenia (przekładająca się na dynamikę) Note OFF wyłączenie dźwięku MIDI rozpoznaje 128 różnych wysokości. To oczywiście więcej niż mają tradycyjne instrumenty. Dla przykładu 12 to C subkontra, 24 C kontra, 36 C wielkie, 48 c małe, 60 c razkreślne, itd. Czyli co półton to numer. Drugi bajt określa dynamikę za pomocą skali logarytmicznej, więc 0 oznacza nie ma dźwięku, 1 najcichsze ppp, 64 mf, 127 fff. Ta dynamika jest oczywiście orientacyjna i różnie odbierana przez instrumenty. Kolejne dwa komunikaty to Channel Pressure i Polyphonic Pressure zwane potocznie Aftertouch i Poly Aftertouch. Ten pierwszy ma tylko jeden bajt danych i dotyczy w równym stopniu wszystkich klawiszy, ten drugi ma dodatkowo drugi bajt danych, określający numer klawisza, którego docisk dotyczy. Oba przekładają się na wibrato, częstotliwość odcięcia filtra, lub inny przyporządkowany do danej barwy parametr, przy czym Poly Aftertouch jest zdecydowanie rzadziej używany (musi być do tego specjalnie zbudowana klawiatura). Komunikat Pitch Wheel inaczej zwany Pitch Bender, który odnosi się do płynnej zmiany wysokości dźwięku ma 2 bajty danych, tym razem po to, żeby dokładniej opisać tę zmianę w górę i w dół w stosunku do kółeczka umieszczonego pośrodku. Komunikat Program Change, to jeden z najważniejszych komunikatów, określa on bowiem co ma w danej chwili grać: klarnet czy fortepian, czy nawet gwizd, harmonijka ustna albo niezidentyfikowany obiekt latający jeśli zachcesz. Określa go jeden bajt danych, ale istnieje też możliwość połączenia go z innym komunikatem Control Change 0 lub 32 (o tym za chwilę), w celu zwiększenia możliwości wyboru. Zasadniczo MIDI rozpoznaje 128 instrumentów (0 do 127). W omówionym poniżej standardzie General MIDI (w skrócie GM), ustanowionym ok. 1986 roku, są one ściśle pogrupowane. Ich dokładne numery znajdziesz na stronie International Midi Association, warto jednak wiedzieć, że numery 1-8 to instrumenty klawiszowe, 9-16 chromatyczna perkusja, 17-24 organy, 25-32 gitary, 33-40 kontrabasy i gitary basowe, 41-48 smyczki, 49-56 zespoły, 57-64 dęte blaszane, 65-72 dęte stroikowe, 73-80 piszczałkowe (w tym flety, a nawet gwizd i japońskie shakuhachi), 80-88 syntezatory typu lead, czyli melodyczne, 89-96 syntezatory typu pad, czyli o barwach podkładowych, 97-104 efekty syntetyczne, np. deszcz, crystal, atmosphere, itp., 105-112 etniczne, np. sitar, banjo czy kalimba, 113-120 perkusyjne, np. dzwonek, agogo, woodblock, bęben taiko, itp., 121-128 efekty dźwiękowe, a wśród nich telefon, helikopter, oddech, czy szum morza. Dodatkowo do kanału nr 10 (przypominam, że wszystkich jest 16) przyporządkowanych jest kilkadziesiąt instrumentów perkusyjnych, po jednym na każdy klawisz od 35 do 81 (niekiedy trochę inaczej). Skoro więc wspomniałem standard General MIDI, to podniósł on znacznie wymagania, ale i ustandaryzował wszystkie syntezatory, które go przyjęły, co ułatwiło nieco życie aranżerom, hamując niestety rozwój osobom bardziej kreatywnym. Polifonia, czyli ilość dźwięków, które można na raz zagrać ograniczona na początku była do 4
możliwości wytwórcy (zwykle 8 lub 16), jednak standard GM podniósł ich minimalną liczbę do 24. Warto przy okazji wspomnieć dynamiczne ich przyporządkowanie (Dynamic Voice Allocation), tzn. jeżeli w danej chwili fortepianowi wystarczała 4-głosowa polifonia, to 20 głosów instrument rozdysponowywał na pozostałe, biorące udział w utworze instrumenty tak, aby się cały syntezator nie zatykał. O kontrolerach (control change albo w skrócie CC) jeszcze nie było mowy, ale warto wiedzieć, że numer 0 lub 32, w zależności od specyfikacji producenta, umożliwiał uruchomienie kliku banków kolejnych 128 instrumentów, co oczywiście zwiększało możliwości naszego syntezatora. Komunikat Control Change (CC) to bardzo ważna funkcja o praktycznie nieograniczonych możliwościach. Zawiera on aż 128 różnych typów sterowania (wiele z nich pozostało do tej pory niezdefiniowanych, niektóre są otwarte dla wyobraźni użytkownika). Pierwsze 64 (od 0 do 63) mają typ ciągły, pozostałe typ włączająco-wyłączający. Oto niektóre z nich: 1 Modulation wheel (kółko modulacyjne, zwykle umieszczone obok klawiatury w pobliżu Pitch bendu, 2 Breath Controller (sterownik oddechowy lub dęty jego znaczenie poznamy później podczas omawiania syntezatora Sculpture), 4- Foot Controller pedał, 7 MIDI Volume (bardzo ważny parametr, pozwalający na płynną zmianę głośności, np. długich dźwięków, 10 Pan, czyli panorama umiejscowienie instrumentu w przestrzeni, 11 Expression pedał ekspresyjny, 64 Damper (sustain) pedal, czyli inaczej lewy pedał fortepianowy, 65 Portamento, czyli rodzaj glissanda, 66 Sostenuto (środkowy pedał w koncertowym fortepianie). W podanym przykładzie mamy opis funkcji kontrolerów. Ch oznacza kanał, Num numer kontrolera, Val jego wartość (przy kontrolerach 64-127 mogą być tylko 2 wartości: minimalna, czyli wyłączony i maksymalna, czyli włączony), info nazwa kontrolera. Często stosowany jest też kontroler 122 Local Control (off lub on), odłączający klawiaturę syntezatora od wewnętrznego modułu dźwiękowego (kiedy przyciśniemy klawisz, to po prostu syntezator gra, ale w rzeczywistości klawiatura i moduł wewnętrzny, są to dwa niezależne urządzenia). Takie odłączenie usuwa pętlę klawiatura-moduł-komputer-moduł, dzięki czemu sygnały nie są zdublowane. Ważnymi kontrolerami są 121 Reset all controllers i 123 All notes off. Nazywane są niekiedy Panic Button (w klawiaturach rzeczywiście często występują pod postacią guzika), bo w razie zawieszenia dźwięku lub kontrolerów (a może być to spowodowane np. nagłym wypięciem kabla MIDI z urządzenia, co skutkuje brakiem komendy NOTE OFF) resetuje je wszystkie i przywraca do stanu początkowego. M.in. dlatego oba zostały obowiązkowo włączone do standardu General MIDI. Wielką zaletą MIDI jest to, że dane zajmują niewiele miejsca, stąd łatwo je było zapisać na dowolnym nośniku, a z chwilą pojawienia się Internetu, wysyłać do innych użytkowników. Dwie firmy: Roland i Yamaha rozszerzyły nieco powyższą specyfikację jako GS (General Standard) i XGM (Extended General MIDI) szczególnie w zakresie tworzenia większej ilości instrumentów niż 128 poprzez dodanie kontrolera 0 i 32 (Bank select), dzięki czemu można zwiększyć ilość instrumentów do kilku tysięcy. Obie specyfikacje powiększyły także możliwość ekspresji stosując tzw. rejestrowane (RPN) i nierejestrowane (NRPN) parametry (CC98-101), dzięki czemu zwykłe kontrolery otrzymały dodatkowe możliwości sterowania niuansami dźwięku, takimi jak obwiednia ataku, czy wybrzmienia, vibrato, odcięcie filtra, rezonans, itd. i to w bardzo subtelnym zakresie. Ciekawe efekty daje stosowanie kontrolerów od 70 do 78. Są one odpowiedzialne za efekty brzmieniowe i obwiednie. I tak CC70 steruje generatorem fali dźwiękowej, CC71 steruje filtrem sterowanym napięciem (czyli intensywnością brzmienia), CC72 steruje zwolnieniem obwiedni wzmacniacza sterowanego napięciem (czyli długością wybrzmienia), CC73 steruje atakiem obwiedni (czyli narastaniem), CC74 steruje odcięciem filtra, (czyli rozjaśnieniem 5
brzmienia instrumentu), CC75 steruje opadaniem dźwięku, CC76-79 sterują częstotliwością, głębokością i opóźnieniem wibrata. Innym sposobem na delikatne zmiany ekspresyjne jest stosowanie zdublowanych kontrolerów. Okazuje się, że każdy z głównych kontrolerów z przedziału 0-31 ma swoich dublerów w przedziale 32-63, precyzujących ich działanie. Przez zastosowanie ich w parach system z 7-bitowego kodowania, dającego liczby 0-127, staje się 14-bitowy z liczbami 16383 (2 14 = 16383). To znacznie zwiększa możliwości ekspresyjne. Jednak należy pamiętać, że nie wszystkie instrumenty MIDI reagują na takie ustawienia. Synchronizacja MIDI związana jest z jednobajtowymi komunikatami czasu rzeczywistego (Real Time Messages) Jest to np. Clock podstawowy komunikat, który pełni rolę metronomu. Wysyła go na ogół sekwencer. Standard MIDI zakłada, że będzie to minimum 24 takie komunikaty na ćwierćnutę, ale dziś stosuje się o wiele precyzyjniejsze taktowanie. Nadawać go może rzecz jasna tylko jedno urządzenie, ale odbierać muszą wszystkie. Start powoduje rozpoczęcie, Continue wznowienie odtwarzania po otrzymaniu najbliższego komunikatu Clock, Stop przerwanie odtwarzania i wyzerowanie licznika, Active Sensing komunikat zapobiegający przewie w transmisji oraz System Reset ustawienie standardowe wszystkich parametrów. MIDI może także wysyłać komunikaty synchronizujące z magnetofonem wielośladowym (coraz rzadziej spotykane urządzenie, ale w czasach początków MIDI było ono powszechne) oraz z taśmą filmową za pomocą kodu SMPTE. Służą do tego omawiane wyżej komunikaty typu Real Time lub MIDI Time Code (MTC) oraz specjalny kod SMPTE. Logic oczywiście je wysyła, jednak musi mieć do tego specjalne urządzenie zewnętrzne generujące. Termin MIDI oznacza także rodzaj złącza, które umieszczone jest zwykle z tyłu instrumentu klawiszowego lub modułu i ma postać odwróconego pięciostykowego gniazda DIN. Standardowo są 3 gniazda: IN, OUT i THRU. Oczywiście do połączenia potrzeba kabli z analogiczną wtyczką. Niektóre komunikaty wymagają połączenia IN z OUT i OUT z IN. Jest to tzw. Handshake, chociaż w zasadzie MIDI jest przekazem jednostronnym (z OUT do IN) i nie wymaga potwierdzenia ze strony urządzenia odbierającego. Handshake przydaje się w przypadku Systemu Exclusive (SysEx), bowiem pozwala na tzw. Bulk Dump, czyli zapisanie w sekwencerze (np. Logicu) specyficznych ustawień syntezatora, które mogą zostać najpierw przesłane do tegoż sekwencera, a następnie odesłane z powrotem. SysEx ma naturalnie odpowiednią składnię i niektóre komunikaty mają charakter uniwersalny, np. początek przekazu F0h, producent (Manufacture s ID pod postacią określonego, przypisanego przez MMA numeru), numer urządzenia (Device s ID) i koniec przekazu (End of System Exclusive, w skrócie EOX) F7h. Ostatnio opracowano system przekazu (obustronnego także) za pomocą kabla USB, co wydaje się być bardzo wygodnym rozwiązaniem. Dzięki współpracy różnych producentów z organizacją MMA (MIDI Manufacturers Association), do której dołączyli ostatnio producenci telefonów komórkowych (sic!) zmienia się sam standard. Zdefiniowane zostały różne kontrolery, np. CC91 jest teraz odpowiedzialny za wysyłkę pogłosu, a CC93 za efekt chorus. Ostatnio, w 2009 roku zostały ustanowione np. standardy sterowania dźwiękiem przestrzennym za pomocą RPN. Pracuje się nad standaryzacją sterowania wizją przez MIDI. Były także próby bezprzewodowego przesyłania danych MIDI, jednak nie znalazły zbyt wielkiego odzewu ze strony rynku (Cena?). Interfejsy MIDI to kolejne klocki, które dość dobrze się zadomowiły (na zdjęciu zaawansowany interfejs MIDI z ośmioma wejściami i wyjściami, choć bez możliwości 6
generowania kodu czasowego, firmy Emagic). Ostatnio jednak widać ich regres, spowodowany spadkiem produkcji urządzeń zewnętrznych (modułów) oraz wypieraniem tradycyjnego kabla MIDI przez USB, którego złącze jest od razu wbudowane w komputer. Rolę wirtualnego interfejsu pełni specjalny programik (w Macintoshu jest to Konfigurator MIDI i Audio), który wszystko ustawia wewnątrz komputera. Ostatnio rynek zaoferował dużą ilość zewnętrznych sterowników, które mogą wpływać na różne parametry MIDI i nie tylko. Ich odbiorcami są miłośnicy hip-hopu, didżeje oraz wielu twórców, w tym także multimedialnych, chcących cych występować na żywo. Na uwagę zasługują urządzenia firmy Novation, Akai i Korg. Standard Midi File, to z kolei znany sposób zapisywania danych cyfrowych gotowych do odtworzenia na każdym syntezatorze z General MIDI. Istnieją dwa typy SMF 0 zawierający wszystkie dane na jednym śladzie, pomimo istnienia wielu kanałów, SMF 1 rozdzielony na wiele śladów w partyturze lub w sekwencerze. Kilka standardów nie przyjęło się, np. Sample Dump Standard czyli przesyłanie plików dźwiękowych za pomocą MIDI, z uwagi na zbyt wolny przekaz. Nawet wtedy stosowano inne sposoby (np. Interfejs SCSI). Dzisiejsze wielkie próbki musiałyby iść tygodniami do celu. Na koniec jedna ważna uwaga. MIDI nie jest dźwiękiem, tylko komunikatem opisującym jego wyzwalanie. Jeżeli eli to zapamiętamy, to już będzie doskonale 1. Krótka historia sekwencerów, samplerów i komputerów osobistych Po pierwsze co to jest sekwencer? To urządzenie zdolne przechować w pamięci ciąg cyfr. Kropka! Oczywiście dla muzyka cyfry przekładają się na dźwięki. Pierwsze sekwencery pojawiły się daleko przed MIDI i zdolne były zapamiętać do 100 dźwięków, jednak ich rozwój związany zany jest z MIDI, ponieważ raz zapisane dane można było z łatwością odtworzyć na dowolnym innym instrumencie. Sekwencery stosował EMS w swoim Synthi, Fairlight CMI, a także New England Digital w stacji roboczej Synclavier. Z chwilą nastania ery MIDI jednym z kultowych samplerów był MC-500 firmy Roland. Jego zaletą było to, że e był zdolny zapisać ogromną ilość danych (100 tys. nut), przyporządkować do kilku śladów niezależnie, skwantyzować, zmienić tempo oraz zapamiętać kilka utworów do sekwencyjnego wykonania. Słowem, przygotowujesz wszystko w domu, przynosisz swój syntezator i MC-500 do studia lub na estradę, jeden klawisz start i gotowe. Wszystko to (czyli dane MIDI, nie dźwięki!) można było zapisać na dyskietce 3.5. Jego konkurentem był Pro24 firmy Steinberg działający na komputerze Atari ST, następca innego sekwencera Pro16, z 8-bitowego komputera Commodore 64. Był rok 1988. I właśnie komputery wyparły poczciwe sekwencery hardware owe dzięki możliwości wizualizacji na monitorze wszystkich procesów. Dwa lata wcześniej pojawił się Performer i Composer, 1 Wszystkie specyfikacje i wiele ciekawych informacji można znaleźć na ich stronie: http://www.midi.org/ 7
programy na Macintosha, a w 1986 wspomniany już Creator/Notator. Warto też wspomnieć pełniące role sekwencerów maszyny perkusyjne (Roland TR 707, Lynn LM-1, Simmons). Od sekwencerów różniło ich to, że miały w pamięci próbki instrumentów perkusyjnych i możliwości programowania rytmów. Oczywiście wysyłały też komunikaty typu Real Time lub MIDI Time Code (MTC). Komputer Atari ST z powodów wyjaśnionych powyżej stał się głównym komputeremsekwencerem. Z dostawką ą o nazwie Unitor był zdolny wysyłać SMPTE. Budowano do niego wiele urządzeń peryferyjnych, choć nie zawierał twardego dysku (jego późniejsza wersja Atari Mega miał taką opcję). Pamięć 1 MB (chałupniczo rozszerzana nawet do 4 MB) w zupełności wystarczała. Z programów sekwencerowych największą ą popularność zdobył Cubase firmy Steinberg, główny konkurent Notatora (zastąpionego później przez Logica). IBM PC szczycił się swoim programem Cakewalk. Upadek Atari spowodował konieczność przejścia na inne platformy: Windows i Macintosh. Zarówno Logic jak i Cubase z tej okazji skorzystały. Na Macintoshu (patrz obok) trzecie miejsce zajmował Digital Performer. Popularny w świecie gier komputer Commodore Amiga nie znalazł sobie miejsca na rynku muzycznym. Stopniowo rosły możliwości komputerów i taniały twarde dyski. Rozpoczęła się więc era nagrań muzycznych na ten nośnik. Istniały przenośne ne magnetofony wielośladowe, których zapisane dane można było edytować oraz w razie konieczności zgrać na komputer (który często miał gorsze wówczas możliwości patrz zaawansowane wielośladowe ladowe urządzenie firmy Roland). Sekwencer komputerowy z urządzenia sterującego zewnętrznymi instrumentami MIDI stał się stacją roboczą zdolną je łączyć i synchronizować z wielośladowymi nagraniami audio. Kolejnym etapem było pojawienie się ę wirtualnych instrumentów. Ich zalety zostały opisane powyżej. Rozmnażały się z ogromną prędkością, symulując głównie znane instrumenty, takie jak DX7, Korg Wavestation oraz wiele instrumentów tzw. analogowych (Moog, Buchla, Theremin i in), z dużą ilością pokręteł i guzików, których w realnych instrumentach było coraz mniej. 2 W komputerze można było zmieścić ich całą, nawet powiększoną pamięć (w oryginałach zwykle uzupełnianą przez dodatkowe dyskietki lub kartridże). Oprócz instrumentów pojawia się wiele symulowanych urządzeń studyjnych takich firm jak Lexicon czy TC Electronics, które tworzą specjalne, oparte o własne algorytmy wersje programowe. Tu właśnie zwiększa się rola wtyczek, ale o tym później. Samplery. Trudno dziś orzec, co NIE jest samplerem. Zasadniczo jest to instrument, którego źródłem dźwięku są zawarte w pamięci próbki. Ale już instrumenty oparte na syntezie zwanej tablicową korzystały z nagranych uprzednio próbek dźwięków, a pierwsze próby w tej dziedzinie sięgały lat 40-tych. Motorem tych przedsięwzięć było głównie imitowanie dźwięków instrumentów akustycznych, marzenie każdego kompozytora, żeby mieć orkiestrę na własność. Jednak prawdziwe samplery miały możliwość wgrywania próbek przez samego użytkownika. Wspomniane już Fairlight CMI oraz Synclavier też miały taką możliwość. W produkcji samplerów wyspecjalizowały się w latach 80-tych i 90-tych firmy Ensoniq (Prophet), Akai (stworzyło własny standard, stosowany do dziś na zdjęciu legendarny S1000 z 1988 r.), E-mu, 2 Ta tendencja ulega dziś odwróceniu, pojawiają się rozliczne kontrolery i syntezatory z wieloma suwakami i pokrętłami, bo ludzka natura dąży do wykorzystywania 10 palców, a kręcenie pokrętłami ma też wymiar wizualny. 8
Yamaha i Roland. Jedyną barierą była pamięć, ale ta taniała. Próbki (inaczej sample) magazynowano na dyskietkach komputerowych, płytach CD, a w końcu na dyskach twardych. W ostatnich latach samplery zostają wypierane przez (zgadnij?) programowe samplery komputerowe oraz specjalne urządzenia o wielu funkcjach skierowane do hiphopowców i didżejów. Na czym polega sampling? W skrócie jest to analiza fali dźwiękowej, która po przeniesieniu na domenę cyfrową zostaje umieszczona w pamięci komputera/samplera, a następnie wyzwalana za pomocą klawiatury lub innego urządzenia. A więc powstawanie dźwięku polega na procesie konwersji analogowo-cyfrowej przy nagrywaniu i cyfrowo-analogowej przy odtwarzaniu. Początkowo samplery miały 8 bitową rozdzielczość próbkowania, następnie 12 i 16 bitową i większą. Istotna dla jakości dźwięku jest też częstotliwość lub gęstość próbkowania: dziś minimalny standard wynosi 44.1 tys. próbek na sekundę (zwany jakością CD). Samplery miały tę wyższość nad innymi syntezatorami, że można było dźwięk pobrać niejako z życia, stąd często pojawiające się efekty akustyczne (np. pianie koguta, samochód, wrzask, itd.) uzyskiwane dzięki temu wprost z klawiatury. (Na zdjęciu obok szczytowy model samplera Akai S6000 z odłączanym panelem). Dylemat, który stawał przed użytkownikiem tworzącym taki zestaw próbek polegał głównie na tym, czy wziąć dłuższe próbki czy większą ich ilość. General Midi, które operowało samplingiem wewnątrz swoich instrumentów, jednak bez możliwości ich edycji, korzystało z jednej próbki do zapisu kilku instrumentów poprzez transpozycję, filtrowanie i zmianę jej charakterystyki, np. z próbki trąbki można było zrobić także puzon, z rogu tubę, a z oboju rożek angielski. Standaryzacja, o której pisano powyżej zmniejszyła możliwości kreatywne użytkownika. Co mógł sampler? Nagrać próbkę, skrócić, zapętlić, przyporządkować ją do klawisza, umieścić w panoramie, nadać jej dynamikę, nałożyć na inne próbki. Dobre zapętlenie jest sztuką, ponieważ istotą dobrej pętli jest spowodowanie, że miejsce sklejenia będzie niezauważalne, a tym samym dźwięk będzie ciągły. Niektóre samplery mogły to zrobić automatycznie. Z czasem zwiększała się liczba próbek w samplerze. Miało to istotne znaczenie podczas imitowania instrumentów akustycznych. Jedna próbka, umieszczona pod kolejnymi klawiszami zmieniała swój pierwotny charakter, nie tylko podlegała transpozycji, ale i wydłużeniu, gdy znajdowała się poniżej, lub skróceniu, gdy znajdowała się powyżej miejsca próbkowania. Efekt nazywany był czasami Darth Vader (tak, ten zwolniony głos z Wojen Gwiezdnych) lub chipmunk effect (chodzi o wiewiórki z filmów Disneya), co wyraźnie symbolizowało rodzaj zniekształcenia. A zatem im więcej próbek (minimum jedna na klawisz), tym lepiej odwzorowywany był oryginał. W nowoczesnych samplerach, gdzie z uwagi na niską cenę pamięci i nośnika wielkość i ilość próbek nie ma znaczenia, można już układać kilka próbek, jedna pod drugą na jeden klawisz, co umożliwia zmianę barwy np. fortepianu w zależności od siły uderzenia. Taka możliwość istnieje dzięki funkcji tzw. crossfading, to znaczy płynnego przechodzenia od próbki do próbki. Oczywiście to wszystko stawia przed producentami ogromne wymagania oraz konieczność poświęcenia dużej ilości czasu i pieniędzy na nagranie odpowiedniej jakości próbek (co odbija się niestety na ich cenie). 9
Co należy wiedzieć przed przystąpieniem do pracy w Logicu Pro Na początku należy poznać trochę przydatnych terminów, tu ułożonych alfabetycznie: A Absynth wtyczka firmy Native Instruments stanowiąca wirtualny, bardzo rozbudowany syntezator aftertouch komunikat MIDI odnoszący się do docisku klawisza, określany miejscami jako Pressure. Istnieje Channel Aftertouch i Poly Aftertoch. alias wirtualna kopia nagranego pliku lub regionu. Można ją w dowolnym momencie zamienić na realną kopię. apple loops specjalny rodzaj plików dźwiękowych, umożliwiających zmianę wysokości bez zmiany długości, lub odwrotnie, wynaleziony przez Apple. Istnieją 2 rodzaje apple loops: niebieskie, będące plikami audio i zielone, zawierające dane wirtualnych instrumentów. arpeggiator urządzenie stosowane w klawiaturach sterujących i syntezatorach, a w Logicu funkcja automatycznego odtwarzania rozłożonych akordów. automatyka ma w Logicu dwa znaczenia: graficzny zapis działań poszczególnych parametrów na ścieżce pod postacią linii i krzywych (automatyka ścieżki) oraz urządzenia zewnętrzne, mogące kierować różnymi parametrami wirtualnych instrumentów i innych wtyczek niezależnie. automatyka ścieżki graficzny zapis działania niemal wszystkich parametrów, w tym głośności, panoramy oraz parametrów włączonych wtyczek, które mogą być indywidualnie edytowane w czasie rzeczywistym. B barwa, instrument pojęcie dotyczące syntezatora i instrumentu, który w danym momencie zabrzmi. Barwy, których w instrumencie jest od jednej do kilkunastu tysięcy można zmieniać za pomocą komendy MIDI Program Change (PC) oraz kontrolera 0 lub 32 (niekiedy 98 do 101). Czasami jednak ta komenda jest nieskuteczna z powodu zbyt długiego czasu ładowania próbek do pamięci samplera. breath controller MIDI CC#2, także urządzenie zewnętrzne przypominające instrument dęty lub ustnik, wygodne do sterowania symulacją instrumentów dętych w syntezatorze. bus inaczej szyna zewnętrzne wyprowadzenie sygnału z miksera C channel strip gotowe ustawienia wielu wtyczek oraz wirtualnych instrumentów do natychmiastowego uaktywnienia w mikserze wygodne dla leniwych chord memorizer funkcja zapamiętywania akordów, wyzwalanych potem przy użyciu jednego klawisza chorus efekt osiągnięty przez nałożenie dwóch identycznych sygnałów z delikatnym opóźnieniem i modulacją czasu opóźnienia przez jeden z tych sygnałów, co daje wrażenie wielu głosów (jak w chórze stąd nazwa) control change (CC#) zbiór sterowników, nazywanych kontrolerami, odpowiedzialnymi ze wiele funkcji w MIDI core audio/core MIDI wewnętrzny sterownik MIDI i audio w Macintoshu, stanowiący część systemu operacyjnego. crop usuwanie niepotrzebnej części próbki lub pliku dźwiękowego cykl (Cycling Mode) odtwarzanie w kółko zaznaczonego fragmentu. Może być pomocne dla komponowania powtarzającego się fragmentu utworu, ćwiczenia przed nagraniem, nagrywania pojedynczych śladów jeden po drugim, edycji, nagrywania kilku wersji w celu wybrania potem najlepszej, odsłuchu wybranego fragmentu kompozycji od danego momentu. Cykl zaznacza się przesuwając kursorem po górnym pasku wzdłuż numerów taktów. Wybrany cykl przybierze wygląd zielonego paska oraz uaktywni się przycisk Cycle w pasku transportu. 10
D DSP (Digital Sound Processor) odpowiedzialny za tworzenie takich efektów jak pogłos, flanger i in. Może być zewnętrzny lub komputerowy. E edycja destrukcyjna i niedestrukcyjna próbka lub dłuższy plik dźwiękowy może zostać zmieniony czasowo, np. w wyniku oddziaływania wtyczek lub destrukcyjnie w wyniku działań w edytorze próbek (sample editor). W tym pierwszym przypadku nic się fizycznie z tym plikiem nie dzieje, w drugim, jeśli oryginał nie został uprzednio zapisany (save), zmiany są nieodwracalne (z wyjątkiem działania funkcji Undo) efekty wszelkie wpływanie na plik dźwiękowy lub ślad poprzez dodanie pogłosu, opóźnienia, limitera, kompresora, odszumiacza, filtru, modulacji, itp. Na ogół działanie efektów jest niedestrukcyjne. Logic dysponuje kilkudziesięcioma wtyczkami służącymi do najrozmaitszych zadań przekształcających dźwięk. environment środowisko w Logicu odpowiadające za wszystkie operacje logiczne, umieszczone obiekty MIDI i audio i ich wzajemne relacje. Zawiera możliwość graficznego zaplanowania przepływu wszystkich komunikatów. (patrz obiekty w środowisku). F EOX (End of System Exclusive) komunikat zakończenia wysyłania Systemu Exclusive filtry istnieją dolnoprzepustowe (lowpass), górnoprzepustowe (highpass), pasmowe (bandbass), grzbieniowe (comb filter), wielopasmowy (multiband) i in. Korektory też należą do filtrów. feedback sprężenie zwrotne odpowiadające w urządzeniach opóźniających za ilość powtórzeń sygnału flex możliwość zmiany czasu trwania utworu lub pliku dźwiękowego bez zmiany wysokości (Logic) freeze funkcja zamrożenia pliku dokonywana na ścieżce w oknie aranżacyjnym przez przyciśnięcia przycisku, mającego postać śnieżynki. Ma to na celu zapamiętanie w specjalnym katalogu czasowym zrzuconej wersji ze wszystkimi przekształceniami, żeby zaoszczędzić moc procesora w przypadku użycia wielu wtyczek. Włączenie freeze blokuje wszelkie operacje na tej ścieżce (można ją tylko odtwarzać). Operację zamrożenia bardzo łatwo można wyłączyć i wtedy edycja pliku jest możliwa. G GM skrót od General Midi. Jest to uniwersalny standard, pozwalający na odtwarzanie takich samych instrumentów na różnych urządzeniach dźwiękowych. Standard ten oznacza także minimalną ilość głosów (24), określoną ilość instrumentów (128), ustawienie instrumentów perkusyjnych, specyfikację kontrolerów i szereg innych parametrów. GS (General Standard) zastosowane przez firmę Roland rozszerzenie standardu GM o działanie niektórych kontrolerów oraz System Exclusive. H hyper editor rodzaj edytora przypominającego programowalny automat perkusyjny, na którym można w sposób graficzny ustawiać wiele różnych parametrów MIDI i nie tylko. I Inspector pionowe pole po lewej stronie ekranu, informujące o wszystkim co dotyczy śladu lub pliku, np. nazwy, kwantyzacji, opóźnienia, kanału MIDI, opóźnienia, poziomu i in. W zależności od typu ścieżki lub pliku informacje te mogą się różnić. U dołu Inspektora znajdują się dwa tłumiki z miksera: aktualnie zaznaczona ścieżka i tłumik wyjściowy (output). Inspektora można zamknąć i w dowolnym momencie otworzyć za pomocą niebieskiej ikony I w górnym lewym rogu ekranu. Instrumenty (Software Instruments) w Logicu mają postać wtyczek. Są to: instrumenty naśladujące dawne syntezatory analogowe i wczesne cyfrowe: ES-M, ES-E, EX-P, ES1, ES2, syntezator FM EFM1, symulator organów Hammonda, EVB3, symulator Clavinetu EVD3, symulator fortepianów elektrycznych EVP88, Syntezator-Vocoder EVOC 20, sampler EXS24, synteza wirtualnej struny Sculpture, automat perkusyjny/sampler Ultrabeat, 11
instrumenty samplerowe z programu Garage Band. Istnieje jeszcze niczym nie ograniczona możliwość włączenia instrumentów firm trzecich (AU Instruments). K komendy klawiszowe (Key Commands) zbiór skrótów klawiszowych ustawianych przez użytkownika (wiele z nich sugerowanych jest przez producenta) dla wygody i szybkości pracy. krokowe wprowadzenie nut (Step Time Input) wprowadzanie nut dźwięk po dźwięku, w odróżnieniu od nagrywania w czasie rzeczywistym. kwantyzacja wyrównanie nagranego materiału (głownie MIDI, choć w pewnym zakresie funkcja Flex umożliwia także kwantyzację audio), według określonej siatki lub wzorca rytmicznego. L linia pozycji (Playhead) cienka biała pionowa linia informująca, w którym momencie utworu się aktualnie znajdujemy. linia opóźniająca (Delay) Logic stosuje wiele rodzajów opóźnień: opóźnienie całego regionu na ścieżce (można uaktywnić w Inspektorze), opóźnienia dla kompensacji sygnału audio (przy stosowaniu niektórych wtyczek), efekty opóźniające (np. echo), opóźnienia dla osiągnięcia określonego efektu rytmicznego. Często stosuje się opóźnienie całego utworu, żeby przesłać jakieś określone dane do zewnętrznych instrumentów, lub dla ustanowienia synchronizacji. Opóźnienie można wyskalować w milisekundach lub jednostkach podziału całej nuty. lista zdarzeń (event list) lista zawierająca zestaw komunikatów, głownie MIDI oraz innych komunikatów programowych (są też inne listy: znaczników, tempa, zmian metrycznych). Otwiera się ją za pomocą ikony w górnym, prawym rogu okna aranżacyjnego). LFO (low frequency oscilator) generator niskich częstotliwości odpowiedzialny jest za efekt wibrato. loop pętla, nieskończone powtarzanie jednego fragmentu muzycznego (frazy). Patrz: apple loops LSB Least Signified Byte mniej znacząca część bajtu, MSB Most Signified Byte bardziej znacząca część bajtu. M masterowanie (mastering) tworzenie ostatecznej wersji utworu poprzez wyrównanie poziomów, zgranie wszystkich śladów, dodanie efektów, ustalenie formatu, itd. Jego wynikiem jest gotowy produkt muzyczny. menu główne i lokalne w Logicu występują w równym stopniu ważne menu główne, menu lokalne, stosowane do różnych oknach jak i ikony w górnej części ekranu mid końcówka nazwy plików MIDI typu Standard Midi File mikser mikser ma wiele funkcji, z których najważniejsze to ustawienie poziomów dla poszczególnych śladów oraz możliwość włączenia wtyczek modelowanie fizyczne (Physical Modelling) jeden z rodzajów syntezy, w której określone parametry powstawania dźwięku w akustycznym instrumencie (a nie samej próbki dźwiękowej) opisane są za pomocą wzoru matematycznego. Zwykle symulowane są właściwości fizyczne struny, piszczałki lub instrumentu perkusyjnego, rodzaj ataku, wybrzmienia, gęstość materiału, sprężystość, rozchodzenie się przestrzenne fali, odbicia, rezonans, itp. Pozwala to stworzyć nieistniejące hybrydy muzyczne, jak np. instrument strunowy z ustnikiem trąbki czy klarnetu, szklany pięciometrowy flet, gumowe struny, czy puzon o właściwościach rezonansowych kontrabasu. modulacja generalnie wpływanie jednym sygnałem na drugi. Ma wiele różnych zastosowań szczególnie w wirtualnych instrumentach. Inne znaczenie, to CC#1, modulacja uzyskiwana za pomocą np. kółka modulacyjnego 12
MP3 i inne formaty audio MP3 to format skomprymowany w celu osiągnięcia maksimum rezultatu brzmieniowego przy minimum wielkości pliku. Logic może go utworzyć, ale podczas importu zamienia jego kopię na pełny format audio (patrz wyżej) i zapisuje w specjalnym katalogu. multi-timbral instrument, który ma możliwość wysyłania różnych sygnałów MIDI, np. nutowych na 16 kanałach niezależnie. Tutaj (w Environment) nosi nazwę multi-instrument lub mapped-instrument (w odniesieniu do perkusji) N nagrywanie nagranie można zrobić poprzez podłączenie zewnętrznego mikrofonu lub innego urządzenia do wprowadzania sygnałów liniowych. Na ścieżce Audio należy włączyć czerwony przycisk Rec, w celu uaktywnienia śladu, a następnie odpowiednim klawiszem rozpocząć nagranie. Jeżeli uaktywnimy kilka śladów (włączymy kilka przycisków Rec, będzie można nagrywać na kilku śladach jednocześnie. normalizacja dostosowanie wszystkich poziomów do optymalnego. Zwykle dokonuje się tego przed ostatecznym zgraniem. narzędzie do ściszenia i zgłośnienia (fade tool) narzędzie o dwóch funkcjach: ściszanie i zgłośnienie początkowego lub końcowego fragmentu regionu audio (edycja samego pliku dźwiękowego odbywa się w oknie edytora próbek) oraz jego przyspieszanie i zwalnianie. narzędzie do zaznaczania (marquee tool) zaznacza dowolny fragment w oknie aranżacyjnym. Po nim możesz zaznaczony fragment wyciąć, skopiować lub zmienić w dowolny sposób. nowy projekt kiedy otwierasz nowy projekt masz możliwość wyboru jednego z zaprogramowanych uprzednio wzorców (Template). Dotyczą one: ilości i rodzaju śladów wraz z przyporządkowanymi do nich instrumentami oraz wtyczkami oraz wszystkich ustawień. To duże ułatwienie. Zawsze możesz wybrać też empty, czyli pusty projekt i zrobić wszystko sam od nowa. Jednak własne ustawienia też można zapamiętać pod postacią własnych wzorców. W ikonie Preferences możesz zdecydować też co zostanie otwarte na początku: nowy projekt, projekt nad którym ostatnio pracowałeś, projekt na którym właśnie pracujesz lub inne opcje. O obiekty w środowisku (Environment) m.in.: instrumenty, tłumiki, klawiatury, miksery, monitory i in. Ale najważniejsze są arpeggiator, transformer, delay line, voice limiter, channel splitter i chord memorizer. Za ich pomocą można zautomatyzować wiele procesów algorytmicznej kompozycji i innych. obwiednia (envelope) zbliżenie fali dźwiękowej do brzmienia akustycznego instrumentu poprzez nadanie jej ataku (Attack A), opadania (Decay D), podtrzymania (Sustain S) i wybrzmienia (Release R) razem ASDR. Sterowanie tymi parametrami wyraźnie wpływa na charakter próbki dźwiękowej. okna edycyjne wszystkie edycje mogą zostać wykonane w tych oknach. Mogą być wywołane z menu: Window lub poprzez skróty klawiszowe: okno aranżacyjne (Arrange) Cmnd 1, mikser Cmnd 2, partytura (Score) Cmnd 3, okno transformacyjne (Transform) Cmnd 4, hyper editor - Cmnd 5, edytor pianolowy (Piano Roll) Cmnd 6, transport Cmnd 7, środowisko (Environment) Cmnd 8, pojemnik audio (Audio Bin) Cmnd 9, lista zdarzeń (event list) Cmnd 0 oraz edytor próbek (audio editor). okno aranżacyne (Arrange) okno aranżacyjne to główne okno programu. Zawiera najważniejsze funkcje oraz umożliwia dostęp do wszelkich elementów programu. Omnisphere wtyczka firmy Spectrasonics zawierająca gigantyczny sampler z próbkami przypisanymi na stałe, jednak o sporychh możliwościach edycyjnych i automatyzacji oraz starowania urządzeniami zewnętrznymi `(poprzez kontrolery MIDI). oscillator generator, odpowiedzialny za emitowanie dźwięku w syntezatorze. P panorama (pan) umiejscowienie dźwięku w przestrzeni. W MIDI za panoramę odpowiada kontroler CC10. Wartość 0 to miejsce po lewej stronie, 64 w środku, a 127 po prawej stronie. W mikserze ma postać kółka. 13
pasek narzędzi (toolbar) górny pasek zawierający wiele funkcji pod postacią ikon. Można dodawać wiele innych przyciskając pasek prawym przyciskiem myszy i wybierając opcję: customize toolbar. pickup wkładka, przetwornik magneto-elektryczny wzmacniające sygnał (np. w Sculpture mamy 3 takie układy wzmacniające strunę. poziom nagrania (level) im wyższy tym lepszy, oczywiście granicą jest pojawianie się zniekształceń lub czerwonego prostokącika nad wskaźnikiem wysterowania w mikserze. Wtedy mamy przesterowanie niosące za sobą zniekształcenie dźwięku pętla (loop) plik dźwiękowy odtwarzany w kółko, np. 4, 8 lub 16-taktowa fraza perkusyjna. pitch bender (czasem w skrócie: bender) - sterownik, występujący na klawiaturach pod postacią kółka (najczęściej pierwszego od lewej), wysyłający specjalny komunikat MIDI (PitchBend), odnoszący się do glissanda na jednym dźwięku plik audio plik dźwiękowy, zwykle występujący w jednym z formatów z końcówką wav, aiff (lub aif), caf (Core Audio Format nowy format plików), SDII, lub skomprymowany MP3. Może być monofoniczny, stereofoniczny lub przestrzenny (surround). plik video plik gotowy do odczytu i ewentualnego udźwiękowienia (Logic odczytuje format QuickTime) pojemnik audio (Audio Bin) katalog, zawierający wszystkie pliki audio, użyte w aranżu, razem z ich wyciętymi fragmentami. Audio Bin może także zawierać inne pliki, które zaimportowałeś i zamierzasz w dalszym ciągu pracy użyć. poziom (wejściowy/wyjściowy) najwyższy możliwy poziom bez zniekształceń preset ustawienie fabryczne, np. instrumentów lub sterowników projekt całościowe zadanie, utwór w Logicu. Otwiera się go przez typową komendę Cmnd O, po czym wybiera wzorzec, patrz Nowy projekt. próbka (sample) wycinek pliku dźwiękowego zapisany w pamięci komputera lub samplera próg (threshold) próg poziomu nagrania, powyżej którego występują zniekształcenia. Czasami jest to próg wysterowania próbki w samplerze lub poziom wejściowy w mikserze, który nie powoduje wejścia na pole czerwone, czyli przesterowanie. przybornik (toolbox) i narzędzia (tools) lokalne menu lub okienko, zawierające wszystkie narzędzia, dostępne w danym edytorze. To pokazane zawiera wskaźnik (Pointer Tool), ołówek (Pencil Tool) do wpisywania różnych danych: nut, komunikatów MIDI, tworzenia nowych pustych regionów, itd.), gumka (Eraser), narzędzie tekstowe (Text tool), nożyczki (Scissors) do dzielenia regionów i innych podobnych funkcji, tubka z klejem (Glue) do funkcji odwrotnych niż nożyczki, Solo do ustanawiania solo dla zaznaczonego fragmentu (region, a nawet poszczególne dźwięki), wyciszanie (Mute) wyciszanie dowolnego fragmentu lub zdarzenia, zoom do powiększania, ściszenie bądź zgłośnienie fragmentu (patrz powyżej), narzędzie do automatyki (Automation Select) rysuje automatykę ścieżki, wyznacznik krzywych automatyki (Automation Curve) wprowadza krzywizny do linii automatyki (patrz pod automatyka ścieżki), narzędzie do zaznaczania (Marquee tool) patrz poniżej, narzędzie do trybu Flex (patrz pod flex) punkty lokacyjne (locators) ustawione są automatycznie kiedy włączona jest funkcja Cycle w oknie aranżacyjnym lub zaznaczony feagment do przeskoczenia podczas odtwarzania. R ramka (frame) najmniejsza jednostka w kodzie SMPTE. Zwykle jest 25, 30 lub 29.7 ramek (klatek) na sekundę. ramka/sekunda (frame rate) ilość klatek na sekundę (patrz powyżej) random generator przypadku lub liczb przypadkowych, często przypadkowych dźwięków lub ustawień kontrolerów region pasek zawierający dane MIDI lub audio, umieszczony w oknie aranżacyjnym ring modulator jedno z najstarszych urządzeń przekształcających dźwięk, w którym częstotliwości dwóch wejściowych sygnałów są jednocześnie dodawane i odejmowane 14
S scalanie (merge) łączenie z sobą kilku plików lub regionów, zwykle za pomocą narzędzia: ołówek. sculpture wirtualny instrument (wtyczka) oparty na symulacji struny. Nie zawiera próbek, dźwięk powstaje na podstawie analizy algorytmu akustycznych właściwości materiału, sprężystości, długości, gęstości, zaatakowania, wybrzmienia w różnym otoczeniu. Możliwości sculpture przekraczają fizyczne właściwości materiału, ponieważ mogą się zmieniać w czasie (patrz modelowanie fizyczne). ścieżka (track) podstawowa warstwa utworu w sekwencerze, rozgrywająca się w czasie, imitująca ślad klasycznego magnetofonu wielośladowego. W Logicu istnieją ścieżki przeznaczone do materiału MIDI, audio oraz innych funkcji. Ich ilość jest ograniczona tylko mocą komputera. Umieszczone są jedna nad drugą. side chain system, w którym analizowany jest rytm, zaś jego cechy są przenoszone na działanie innych parametrów, np. filtra lub opóźnień. software instruments (patrz instrumenty) solo odtworzenie pojedynczego śladu (przycisk S ) lub regionu. surround system dźwięku dookólnego. Logic może wysyłać sygnał dźwiękowy w większości ze stosowanych standardów. synchronizacja istnieje kilka sposobów synchronizacji w Logicu. Najważniejsze to: SMPTE i MIDI Time Clock. Pierwszy synchronizuje sekwencer z kodem czasowym na taśmie filmowej. Drugi może synchronizować wszystkie urządzenia MIDI, zarówno zewnętrzne (takie jak automaty perkusyjne, lub inne urządzenia wysyłające kod synchronizacyjny) jak i inne programy sekwencerowe, rezydujące w naszym komputerze. Sam Logic synchronizuje wewnętrznie sygnały MIDI z odtwarzaniem plików audio. T tick najmniejsza jednostka czasu w Logicu jako sekwencerze MIDI, która wynosi 1/3840 część całej nuty. tłumik (fader) część miksera odpowiedzialna z poziom wysterowania sygnału. W tłumiku w odpowiednich miejscach włącza się wtyczki. time and pitch machine narzędzie edycji destrukcyjnej w edytorze próbek (Sample Editor), służące do zmiany wysokości i czasu trwania próbki i dostosowania jej precyzyjnie to tempa lub czasu trwania utworu. transform zaawansowany edytor o wręcz nieograniczonych możliwościach, służący do zmian jednych komunikatów na drugie oraz zamiany wszelkich komunikatów MIDI, Można w nim np. utworzyć stałą głośność lub przypadkowe wysokości wszystkich zaznaczonych dźwięków, odwrócić ich kierunek, zmienić wartości, stworzyć crescendo i diminuendo i wiele innych. transienty początkowe impulsy ataku perkusji lub innych instrumentów, pełniące rolę znaczników. Logic posiada funkcję rozpoznawania ich i dzielenia dźwięku na cząstki uznając transienty za punkty podziału próbki dźwiękowej. Tak podzielona próbka może być wydłużana i skracana bez zmiany jej wysokości. U Ultrabeat sampler/maszyna perkusyjna o dużych możliwościach (wtyczka Logica) V Vocoder skrót od Voice Encoder, urządzenie do analizy i syntezy mowy. voltage control(led) sterowanie napięciem w syntezatorach, lub sterowany napięciem, np. oscylator (VCO), filtr (VCF), wzmacniacz (VCA). W waveshaper kształtownik przebiegu (Sculpture) wersja nagrania (take) nagranie może mieć wiele wersji, z których w ostateczności wybiera się te najlepsze. Logic pozwala na automatyczne nagrywanie kolejnych wersji. wtyczka (plug-in) urządzenie wtykane w tor dźwiękowy służące do przekształcenia dźwięku. Może to też być wirtualny instrument. Standard używany w Logicu AudioUnits (AU). Istnieje wiele darmowych wtyczek w Internecie. Standard VST nie jest obsługiwany. 15
wyciszenie (mute) wyciszyć można praktycznie każdy obiekt (np. region), a nawet poszczególne dźwięki. Z zestaw ekranowy (screenset) Logic może operować 99 różnymi zestawami ekranowymi. Każdy może zawierać inne ustawienia wszystkich okien edycyjnych i innych funkcji, takich jak np. zoom. Zestawy można zablokować i przechodzić pomiędzy nimi w miarę odtwarzania utworu. Może to np. pomagać wykonawcy dokładającemu swoją partię poprzez podanie tekstu, czasu lub innych informacji. znacznik (marker) można ustawić nieskończoną ilość znaczników zawierających poszczególne odcinki utworu, nadać im kolor, nazwę i komentarz. Istnieje też funkcja odtwarzania od dowolnego znacznika. zoom powiększenie okna lub wszystkich zawartych w nim elementów oraz plików dźwiękowych w celu dokładniejszej edycji. Można go zrobić z każdego praktycznie okna za pomocą suwaków w dolnym, prawym rogu ekranu lub komend klawiszowych zrzut (bounce) funkcje zgrywania kilku śladów lub całego utworu do postaci jednego pliku. Zgrywana jest cała zawartość instrumentów (virtual instruments) wraz z ustawieniami wszystkich wtyczek oraz automatyką śladu. W specjalnym oknie (bounce) ustawia się początek i koniec pliku, wybiera format docelowy pliku, metodę kompresji, normalizację, itd. Zrzut może być wykonywany w czasie rzeczywistym (wtedy słychać końcowy rezultat) lub przyspieszonym. Omówienie Logica i jego głównych komponentów Logic Studio, główny program muzyczny należący dziś do firmy Apple składa się zasadniczo z całego pakietu programów. Najważniejszy to Logic Pro, określany jako DAW, czyli Digital Audio Workstation sekwencer, edytor MIDI, magnetofon wielośladowy o nieograniczonej ilości śladów, program edycyjny do zapisu audio, urządzenie do profesjonalnych przekształceń dźwięku, program do miksowania i masterowania muzyki, udźwiękowiania filmów, wydruku profesjonalnych partytur, miksowania wielośladowego w najnowszych standardach, sampler z 1700 instrumentami na pokładzie oraz 20000 próbek dźwiękowych oraz możliwością tworzenia i dodawania własnych, zestaw kilkunastu syntezatorów o najróżniejszych rodzajach syntezy, zmiany prędkości całego utworu. Drugim programem pakietu jest Main Stage, program przeznaczony dla muzyków grających na żywo na instrumentach klawiszowych, perkusyjnych i gitarzystów z symulacją wielu urządzeń studyjnych, klawiatur i innych instrumentów. Trzeci program to Soundtrack Pro specjalne narzędzie do podkładania dźwięku w filmie z edycją toru audio, systemem korekcji i poprawy jakości nagranego materiału dźwiękowego i wieloma innymi funkcjami. Dalej mamy 4 różne programy do usprawnienia produkcji dźwiękowej: Impulse Responce Utility (program do tworzenia i edycji odpowiedzi impulsowej stosowanej w pogłosach), Apple Loops Utility (program do tworzenia specjalnego rodzaju próbek (patrz słowniczek) dających możliwość zmiany wysokości dźwięku i jego czasu trwania niezależnie), WaveBurner (program do tworzenia, masterowania i wypalania płyt CD) oraz Compresor (program do kodowania plików audio i video do różnych formatów, łącznie z profesjonalnym standardem Dolby Digital AC-3). Skromne ramy niniejszego studium uniemożliwiają nawet skrótowy opis wszystkich funkcji, odsyłam jednak wszystkich do ponad 2000 (to nie pomyłka!) stron instrukcji i dodatkowych dokumentów dostępnych na stronie producenta i wielu innych (patrz bibliografia). A więc co może Logic Pro? Po części to, co opisane powyżej. Okno główne zawiera wiele elementów, wśród których najważniejsza jest część centralna. Paski (w tym wypadku różnokolorowe), noszą nazwę regionów i zawierają materiał muzyczny (lub inny, np. dane MIDI, automatykę), blok po lewej 16
stronie zawiera ścieżki (tracks). Istnieją 3 główne rodzaje ścieżek: Audio, Software Instruments i External Midi (mogą być też inne). Nietrudno zgadnąć ich przeznaczenie. External Midi to sterowanie zewnętrznymi instrumentami (jest ich ostatnimi czasy coraz mniej), Audio obsługuje pliki dźwiękowe dowolnej długości, Software Instruments to są wewnętrzne, wtyczkowych instrumenty. Od razu wyjaśnienie: wtyczki (Plug-ins) to specjalnie zaprogramowane symulatory instrumentów realnie kiedyś istniejących bądź całkowicie na nowo zbudowane urządzenia grające, samplery, symulatory instrumentów analogowych i wczesnych cyfrowych (np. DX7), automaty perkusyjne i inne. Wtyczkami mogą być także urządzenia przekształcające dźwięk (włączanie są w tor dowolnego rodzaju ścieżki), procesory pogłosowe, opóźnieniowe, echa, kompresory, limitery, harmonizery, oraz inne, np. słynny modulator kołowy (Ring Modulator). Lewa strona okna jest informacyjna i zawiera u dołu część miksera, którego lewy tłumik pokazuje wszystkie ustawienia wtyczek. Prawa strona (która może być z łatwością, dla zyskania miejsca zamknięta) ukazuje instrumenty i próbki dźwiękowe, które mogą zostać błyskawicznie użyte albo, w zależności od wyboru dokonanego w lokalnym menu inne informacje, w tym komunikaty MIDI. Na górze ekranu znajdują się ikony dotyczące różnych funkcji, zaś na dole ekranu umieszczony jest blok transportu. Pomiędzy głównym polem a nim znajdują się przyciski otwierające edytory, czyli okna, na których można zobaczyć nasze dźwięki pod postacią nut, zapisu pianolowego (Piano roll), Hyper edytor lub też możemy włączyć mikser. W tym samym pasku znajduje się też edytor próbki lub pliku dźwiękowego (Sample Editor). Prima Aprilis, czyli jak odwrócić fortepian (funkcja transform) Otwieramy okno Environment i ustawiamy zakładkę Click& Ports oraz wybieramy z menu New > Transformer, a następnie wstawiamy go w tor sygnałowy MIDI pomiędzy Physical Input a Sequencer Input. Teraz otwieramy okno Transformer i ustawiamy jak na rysunku obok. Wszystkie dźwięki z zakresu (Inside) C-2 a G8 zostaną odwrócone (Reverse). A teraz zagrajmy Chopina 17
Różne odsłony transformacji dźwięku Logic posiada wiele wtyczek służących do transformacji dźwięku. wgrywamy plik audio (najlepiej ogólnie znany) włączamy różne wtyczki i próbujemy ustawień układamy na wielu śladach różne wycinki utworu oraz różne wersje przekształcone całość zrzucamy do jednego pliku (bouncing) Tworzenie krótkiego utworu z niczego Wersja 1 Otwieramy program Logic Pro i wybieramy ścieżkę typu Audio (stereo), otwieramy przygotowany katalog, wybieramy plik audio i przeciągamy go na ścieżkę lub otwieramy ikonę Media, zakładkę Browser, a następnie ładujemy odpowiedni plik, po czym zaznaczamy go, prawy przycisk uaktywnia menu, w którym wybieramy Convert to new sampler track, po chwili zaznaczamy otrzymany nowy region (będzie to Software Instrument EXS24) i z menu Functions wybieramy Random Pitch, zaznaczamy w środkowej części okienka zakres wysokości dźwięków oraz wybieramy Select and operate, w efekcie czego powstanie przypadkowa, ale inna kolejność komunikatów Note, zaznaczamy ten sam region EXS24 i prawym przyciskiem wybieramy Export as Audio file, nie zapominając o zaznaczeniu opcji Add resulting file to Audio bin. Otrzymamy nowy plik dźwiękowy. Podobną operację wykonujemy kilkakrotnie, także korzystając z audio loops. Mając tak sporządzony materiał układamy go na kolejnych ścieżkach Audio, dodajemy różne wtyczki (o tym dalej) i gotowe. Wersja 2 Podobnie jak we Wersji 1 umieszczamy plik audio na ścieżce, po czym zaznaczamy go, z przybornika wybieramy narzędzie Flex Tool Wersja 3 Tworzymy kilka śladów typu Audio i kilka typu Instrument. Wybieramy lub nagrywamy niezbyt skomplikowany region MIDI, stosując dowolny instrument, zamieniamy ten region na Apple Loop (Add to Apple loops library), umieszczamy na ścieżce i edytujemy stosując narzędzie Flex, następnie ten sam region MIDI zamieniamy na Audio (Export as Audio File) edytujemy w edytorze próbki (Audio Editor), np. poprzez odwracanie, wycinanie fragmentu, Flex i inne funkcje edytorskie, stosujemy menu: Factory -> Audio To MIDI i wybieramy jedną opcję, następnie przenosimy uzyskany w ten sposób region MIDI na ślad Instrumentu i wybieramy dla niego najlepsze brzmienie Umieszczamy wszystkie uzyskane ślady na ścieżkach i przesuwamy je nieznacznie. Tworzymy ścieżkę dźwiękową z przygotowanego materiału (horror, optymizm, oczekiwanie, błogość, itp.) Pobieramy z biblioteki odpowiednie próbki staramy się określić ich charakterystykę i użyć w określonym nastroju (posłuchajmy najpierw przykładów z muzyki filmowej). 18
Sterujemy funkcjami Logica za pomocą zewnętrznych kontrolerów z menu Preferences wybieramy Control Surfaces, podłączamy kontroler (np. Korg Nano Control) i uczymy go poprzez wybór funkcji Learn Przesuwamy suwakami w celu zmiany parametrów w czasie rzeczywistym Programujemy sampler EXS24 Włączamy EXS24 w tor jako wtyczkę Otwieramy ją podwójnym kliknięciem Naciskamy menu Edit (po prawej stronie) Pojawia się okienko edycyjne. Wybieramy w menu New Instrument Przenosimy próbki z przygotowanego katalogu do okna edytora i układamy je, przyporządkowując do klawiszy znajdującej się na dole klawiatury muzycznej, zamykamy okno i nagrywamy sekwencję. Jak zmienić samego siebie, czyli tworzymy vocoder i inne urządzenia zmieniające nasz głos na żywo Wersja 1 Nagrywamy swój głos na mikrofon (używamy do tego celu urządzenia nagrywającego ZOOM nagranie można zrobić podczas zarezerwowanej sesji 30 min, może to być kilka próbek śpiewanych lub mówionych, nie więcej niż 30 materiału, kilka wersji (3-4). Umieszczamy nagrany materiał w Audio Bin, następnie wybieramy fragmenty i umieszczamy na ścieżce manipulujemy wtyczką Vocal Transform Wersja 2 W preferencjach audio przełączamy na wbudowany mikrofon (jeśli go mamy) jako źródło, lub zewnętrzny mikrofon włączamy Software Instrument: EVOC20 i w Side chain ustawiamy Input 1 mając zaznaczoną ścieżkę z EVOC20 naciskamy wybrane dźwięki na klawiaturze i mówimy do mikrofonu. Budujemy prezentację multimedialną przy użyciu Screensets, znaczników, automatyki i filmów Uaktywniamy komendy META Events #49 Go to Screensets, #51 go to Marker i #52 - Stop Playback i umieszczamy je na jednym śladzie. Będą one odpowiedzialne za zmiany następujące na ekranie 19