Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Piekary Śląskie

R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Piekary Śląskie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013

Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a 40 053 Katowice tel. 32 253 04 25 www.silesiametropolia.eu Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90 248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl 2

Spis treści SPIS TREŚCI... 3 SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP... 5 1. ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W PIEKARACH ŚLĄSKICH... 7 2. ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI PIEKAR ŚLĄSKICH... 12 2.1. RYNEK PRACY... 12 2.2. DOCHODY LUDNOŚCI... 15 2.3. PODMIOTY GOSPODARCZE... 18 2.4. RYNEK NIERUCHOMOŚCI... 20 3. ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY PIEKARY ŚLĄSKIE... 22 PODSUMOWANIE... 25 BIBLIOGRAFIA... 26 ŹRÓDŁA DANYCH... 27 Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Piekarach Śląskich w latach 2002 2012... 7 Tabela 2. Procesy migracyjne w Piekarach Śl. w latach 2002 2012... 8 Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Piekarach Śl. (w tys. zł) w latach 2004 2011. 17 Tabela 4. Największa firma w Piekarach Śl. w 2011 r.... 18 Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010... 21 Tabela 6. Rynek nieruchomości w Piekarach Śl. w latach 2008 2012... 21 Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Piekarach Śl. w latach 2002 2012... 8 Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Piekarach Śl. i GZM (w promilach) w latach 2002 2012.. 9 Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Piekary Śl.) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 5. Struktura ludności Piekar Śl. według wieku w 2012 r.... 10 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Piekarach Śl. za rok 2002 i 2011... 11 Wykres 7. Liczba pracujących w Piekarach Śl. (w tys. osób) w latach 2005 2012... 12 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Piekary Śl.) za rok 2007, 2010, 2012... 13 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, 2012... 13 3

Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Piekarach Śl. i GZM według sekcji PKD w 2012 r.... 14 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Piekarach Śl. (w tys. osób) w latach 2003 2012... 14 Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Piekarach Śl., woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012... 15 Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Piekar Śl. PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011... 16 Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Piekar Śl. i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011... 16 Wykres 15. Struktura dochodów ludności Piekar Śl. według źródła dochodów za rok 2004, 2008, 2011... 17 Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2007 2011... 18 Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2002 2012... 19 Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Piekarach Śl. w latach 2010 2012... 20 Wykres 19. Cena za 1 m 2 mieszkania w Piekarach Śl. i GZM w latach 2008 2010... 21 Wykres 20. Dochody i wydatki Piekar Śl. ogółem (ceny bieżące) w latach 2002 2012... 22 Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Piekarach Śl. i GZM w latach 2002 2012... 22 Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Piekarach Śl., w latach 2006 2012... 23 Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2006 2012... 23 Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Piekar Śl. i GZM w latach 2002 2012... 24 4

Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach 2012 2014 tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe (http://statystyka.gzm.org.pl/) stanowiące bazę danych społecznoekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

PIEKARY ŚLĄSKIE liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) 57 502 osób powierzchnia miasta 39,98 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Bytom 2. Chorzów 3. Siemianowice Śl. 4. gminy spoza GZM Rysunek 1. Piekary Śląskie na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

1. Analiza potencjału ludzkiego w Piekarach Śląskich W latach 2002 2012 liczba ludności miasta zmniejszyła się z 60 649 do 57 502 osób (tj. o 5,19%). Liczba zgonów utrzymywała się w przedziale od 608 do 686, a wahania wynosiły średnio 4,91% w skali roku. Liczba urodzeń wzrosła z 486 w 2002 r. do 571 w 2012 r. Spadki odnotowano jedynie w latach: 2004, 2007, 2010 i 2011. Przy czym największy wystąpił w 2010 r., kiedy liczba urodzeń wyniosła 570 i była o 6,86% niższa niż w roku poprzednim. Należy jednak podkreślić, że w każdym z analizowanych lat liczba urodzeń była niższa niż liczba zgonów, czego efektem był ujemny przyrost naturalny. Najniższe wartości wskaźnika przyrostu naturalnego, poniżej -2,5, były charakterystyczne dla okresu 2002 2005, przy czym minimalny poziom (-3,2 ) odnotowano w 2003 r. Najwyższy wskaźnik, choć ciągle ujemny (-0,7 ), zaobserwowano w 2010 r. Liczba ludności* Tabela 1. Procesy demograficzne w Piekarach Śląskich w latach 2002 2012 Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski 2002 60649 486 644-158 -2,6-2,04-0,15 2003 60334 488 683-195 -3,2-2,10-0,37 2004 59984 470 655-185 -3,1-1,97-0,19 2005 59675 505 652-147 -2,5-2,09-0,10 2006 59338 523 611-88 -1,5-1,70 0,12 2007 59061 517 651-134 -2,3-1,64 0,28 2008 58832 568 672-104 -1,8-1,01 0,92 2009 58519 612 670-58 -1,0-1,05 0,86 2010 58022 570 608-38 -0,7-0,88 0,90 2011 57745 565 683-118 -2,0-1,88 0,34 2012 57502 571 686-115 -2,0-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania Należy zauważyć, że wartości wskaźnika przyrostu naturalnego są w przypadku Piekar Śląskich niższe, średnio o 0,4 pkt. proc., niż dla GZM i o 2,3 pkt. proc. niż wartości odnotowane w skali całego kraju. Utrzymujący się ujemny przyrost naturalny będzie pogłębiał negatywne procesy demograficzne, wywołując jednocześnie konieczność restrukturyzacji edukacji i opieki zdrowotnej. 7

tys. osób promile Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Piekarach Śląskich w latach 2002 2012 70 0,3 60 50 0,2 0,1 40 30 20 10 0,0-0,1-0,2-0,3 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-0,4 Liczba ludności Przyrost naturalny W latach 2002 2012 Piekary Śląskie opuściło na stałe 7715 osób, a zameldowano zaledwie 5665 osób. W całym analizowanym okresie wartości wskaźnika salda migracji pozostawały ujemne i wahały się w przedziale od -2,46 w 2007 r. do -3,84 w 2012 r. Należy zauważyć, że względny roczny ubytek migracyjny Piekar Śląskich był niższy, średnio o ok. 0,53 pkt. proc., od analogicznego wskaźnika dla GZM. Wykazywał on natomiast większe wahania roczne (por. wykres 2.). Tabela 2. Procesy migracyjne w Piekarach Śl. w latach 2002 2012 Wskaźnik Wskaźnik Napływ ludności Odpływ ludności Saldo salda salda (zameldowania (wymeldowania) migracji migracji dla migracji GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego 2002 453 651-198 -3,26-3,71-6,49 2003 519 670-151 -2,50-3,63-5,22 2004 466 662-196 -3,27-3,65-5,83 2005 494 670-176 -2,95-3,72-5,18 2006 479 696-217 -3,66-4,63-5,68 2007 609 754-145 -2,46-4,61-4,69 2008 510 670-160 -2,72-3,36-3,89 2009 542 766-224 -3,83-3,26-5,35 2010 550 763-213 -3,67-3,38-8,57 2011 539 698-159 -2,75-3,33-4,80 2012 494 715-221 -3,84-3,41-4,23 8

promile Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Piekarach Śl. i GZM (w promilach) w latach 2002 2012 0,00-0,50-1,00-1,50-2,00-2,50-3,00-3,50-4,00-4,50-5,00 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie GZM Efektem ujemnego salda migracji oraz ujemnego przyrostu naturalnego był postępujący proces wyludniania się Piekar Śląskich. Wskaźnik przyrostu rzeczywistego w analizowanym okresie utrzymywał się w przedziale od -3,89 do -8,57. Dane wskazują, że najwyższy ubytek ludności miasta (na poziomie -8,57 ) odnotowano w 2010 r. Tak niski wskaźnik był jednak efektem wykorzystania przez GUS danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego, co spowodowało jednorazową korektę liczby ludności miasta. Struktura ludności miasta wskazuje (wykres 3.), że w 2002 r. w Piekarach Śląskich było 69% mieszkańców w wieku produkcyjnym. Odsetek ten był o 1 pkt. proc. niższy niż w GZM. Udział procentowy mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym na początku okresu badawczego wynosił 16% i był wyższy od średniej dla GZM o 1 pkt. proc. Do 2012 r. liczebność obu grup wiekowych obniżyła się o 2 pkt. proc. Były to zmiany porównywalne z obserwowanymi dla całego GZM, gdzie udziały spadły odpowiednio o 2,6 i 2 pkt. proc. Zarówno w Piekarach Śląskich, jak i w GZM odsetek mieszkańców w wieku poprodukcyjnym wzrósł (odpowiednio o 2 i 2,5 pkt. proc.). Tego rodzaju zmiana struktury wieku jest wynikiem procesów starzenia się populacji, obserwowanym w skali całego kraju. Wpływ na nią z jednej strony mają niski ujemny przyrost naturalny i migracyjny, a z drugiej strony wydłużenie średniej długości życia. 9

lata Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Piekary Śl.) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012 15,5% 17,3% 19,0% 15,0% 17,0% 19,5% 69,0% 69,2% 67,4% 70,0% 69,9% 67,4% 15,5% 13,5% 13,6% 2002 2007 2012 ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% 2002 2007 2012 ludność w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym ludność w wieku produkcyjnym Wykres 5. Struktura ludności Piekar Śl. według wieku w 2012 r. 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3 2 1 0 1 2 3 mężczyźni kobiety tys. osób 10

Piramida wieku i płci ludności Piekar Śląskich (wykres 5.) również ukazuje cechy charakterystyczne dla Polski. Dotyczy to nieregularnego kształtu piramidy (wyraźnie zarysowane wyże i niże demograficzne będące efektem II wojny światowej) oraz wąskiej podstawy związanej z utrzymującym się spadkiem liczby urodzeń. Charakterystyczna dla kraju jest również przewaga kobiet, które w przypadku Piekar Śląskich stanowiły 52% ogółu ludności miasta. Należy jednak podkreślić, że przewaga ta pojawia się dopiero wśród ludności powyżej 45. roku życia i rośnie w kolejnych grupach wiekowych, co związane jest z przeciętnie krótszą długością życia mężczyzn. Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Piekarach Śl. za rok 2002 i 2011 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 7% 14% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji 20+ 35% 47% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji 20+ 35% 32% 2002 2011 Struktura ludności według wykształcenia (wykres 6.) ukazuje wzrost poziomu wykształcenia mieszkańców Piekar Śląskich. W 2011 r. w porównaniu z 2002 r. znacząco zwiększył się odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim (z 35 do 47%). Udział mieszkańców posiadających dyplom uczelni wyższej osiągnął natomiast 14%, co oznacza wzrost o 7 pkt. proc. W porównaniu ze średnią dla GZM, wykształcenie ludności Piekar Śląskich ciągle pozostaje na niższym poziomie. Odsetek osób z wykształceniem minimum średnim w GZM sięgał bowiem 55%, zaś z wykształceniem wyższym osiągnął w 2011 r. 19% populacji. 11

tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Piekar Śląskich 2.1. Rynek pracy Analiza zmian zachodzących na rynku pracy stanowi istotny element oceny konkurencyjności gospodarki. W latach 2005 2012 liczba pracujących w Piekarach Śląskich (w podmiotach gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób) zmniejszyła się z 10,1 tys. osób w 2005 r. do 6,9 tys. osób w 2012 r. Największą zmianę odnotowano w 2006 r., kiedy liczba pracujących w porównaniu do roku poprzedniego zmniejszyła się o 25%. Procesy te związane były z restrukturyzacją dominującego w mieście przemysłu wydobywczego (wykres 10.). W kolejnych latach wahania liczby pracujących oscylowały w przedziale 6,9 7,8 tys. osób, zaś udział pracujących (w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) w grupie osób w wieku produkcyjnym wynosił średni 18,5%. 12 10 8 6 4 2 0 Wykres 7. Liczba pracujących w Piekarach Śl. (w tys. osób) w latach 2005 2012 10,1 7,6 7,5 7,8 7,5 7,3 7,1 6,9 24,4% 18,5% 18,3% 19,2% 18,8% 18,5% 18,1% 17,9% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Dotyczy podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Zmiany restrukturyzacyjne wpływały na udział osób pracujących wśród ludności w wieku produkcyjnym oraz na strukturę zatrudnienia według płci. Od 2005 r. odsetek pracujących w grupie osób w wieku 15 64 lata spadł o 8 pkt. proc. W 2012 r. z 38 775 mieszkańców Piekar Śląskich w wieku produkcyjnym pracowało 17,9%. Wskaźnik ten był jednak zaniżony, ponieważ prezentowane dane GUS nie uwzględniają firm o liczbie pracujących poniżej 10 osób oraz samozatrudnionych. 12

W analizowanych latach w grupie pracujących systematycznie zmniejszał się odsetek mężczyzn. W 2005 r. stanowili oni 61,2% ogółu pracujących, a do 2012 r. ich udział spadł o 2 pkt. proc. Zmniejszający się udział mężczyzn wśród pracujących obserwowano również w całym GZM. Należy jednak podkreślić, że odsetek mężczyzn wśród pracujących w Piekarach Śląskich był w 2012 r. o 5 pkt. proc. wyższy niż średnio w GZM. Charakterystyczną cechą miasta pozostawał nadal niski wśród pracujących odsetek kobiet, sięgający w 2012 r. zaledwie 40,9%. Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Piekary Śl.) za rok 2007, 2010, 2012 100% Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok 2007, 2010, 2012 100% 75% 61,2% 59,9% 59,2% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 38,8% 40,1% 40,8% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% 2007 2010 2012 0% 2007 2010 2012 kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. W 2012 r. najliczniejszą grupę pracujących w Piekarach Śląskich (aż 28%) stanowiły osoby zatrudnione w górnictwie i wydobywaniu (sekcja B), co wyróżniało miasto na tle Metropolii Silesia (8% zatrudnionych w sekcji B). Istotną rolę w strukturze zatrudnienia w Piekarach Śląskich odgrywały również: przetwórstwo przemysłowe (sekcja C, 15% ogółu pracujących), handel hurtowy i detaliczny (sekcja G, 13%), opieka zdrowotna (sekcja Q, 11%) oraz edukacja (sekcja P, 9%). Przy czym największą różnicę (sięgającą 6 pkt. proc.) w porównaniu z GZM odnotowano w przetwórstwie przemysłowym. Udział zatrudnionych w pozostałych branżach nie przekraczał w Piekarach Śląskich 4%. Szczegółowe dane przedstawiono na wykresie 10. 13

tys. osób Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Piekarach Śl. i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 30% 28% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0,0% 0,1% 21% 15% 13% 12% 8% 6% 6% 6% 5% 4% 3% 2% 2% 3% 4% 2% 2% 1% 3% 4% 4% 1% 1% 1% 2% 2% 1% 10% 9% 11% 7% 2% 1% 0,3% 0,2% Piekary Śląskie GZM Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Piekarach Śl. (w tys. osób) w latach 2003 2012 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 4,7 4,4 3,9 3,2 2,6 2,9 2,7 2,7 2,4 1,7 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Analizując zjawisko bezrobocia w Piekarach Śląskich można zauważyć znaczący spadek liczby bezrobotnych (wykres 11.). W obserwowanym okresie zmniejszyła się ona z 4,7 tys. w 2003 r. do 1,7 tys. osób w 2004 r. Dynamiczny spadek liczby bezrobotnych następował do 2008 r., kiedy w rejestrze Urzędu Pracy pozostało jedynie 1,7 tys. osób. W kolejnych latach liczba bezrobotnych systematycznie rosła, osiągając w 2012 r. poziom 2,9 tys. osób. 1 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne. 14

Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Piekarach Śl., woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012 25% 21,9% 20% 15% 10% 5% 19,0% 16,9% 17,7% 17,1% 17,6% 15,5% 14,8% 12,7% 14,5% 11,2% 9,2% 9,8% 9,5% 6,9% 13,2% 14,5% 14,7% 12,1% 12,4% 12,5% 9,4% 10,0% 10,2% 16,1% 13,4% 11,1% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie województwo śląskie Polska Stopa bezrobocia w Piekarach Śląskich w całym okresie objętym badaniem była wyższa od średniej wartości tego wskaźnika zarówno dla GZM (średnio o 4,7 pkt. proc.), jak i dla Polski (średnio o 1,7 pkt. proc.). Tendencję spadkową, średnio o 3 pkt. proc. rocznie, obserwowano do 2008 r. Od 2009 r. wskaźnik systematycznie wzrastał, osiągając 16,1% w 2012 r. (tj. o 6,3 pkt. proc więcej niż w 2008 r.). W porównaniu z 2004 r. stopa bezrobocia w Piekarach Śląskich spadła jednak o 5,8 pkt. proc. 2.2. Dochody ludności Roczne dochody mieszkańców Piekar Śląskich w latach 2004 2011 wzrosły z 19,6 tys. zł do 28,9 tys. (tj. o 47,38%) w ujęciu nominalnym, oraz z 19,0 tys. zł do 23,3 tys. zł w ujęciu realnym. Średni roczny wzrost sięgnął 5,86%, a jego spowolnienie, obserwowane w 2009 i 2010 r., związane było z docierającymi do Polski efektami globalnego kryzysu gospodarczego. Podobną tendencję odnotowano wtedy we wszystkich miastach Metropolii Silesia. W porównaniu z całym GZM, sytuacja dochodowa mieszkańców Piekar Śląskich uległa jednak pogorszeniu. W 2004 r. średnie roczne dochody obu grup były porównywalne, jednak w kolejnych latach dochody mieszkańców Piekar Śląskich charakteryzowały się niższym tempem wzrostu niż w całym GZM. W rezultacie w 2011 r. dochody mieszkańców Piekar Śląskich były o 6,63% (tj. o 1,9 tys. zł) niższe niż średnie dochody mieszkańców GZM. 15

tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Piekar Śl. PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2009 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011 31 12% 28,908 29 27,235 26,506 10% 27 24,850 8% 25 22,613 22,787 23,324 23 6% 21,006 20,305 21 19,614 22,709 22,121 4% 19 20,914 19,006 19,346 19,856 2% 17 15 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 dochody nominalne dochody realne dynamika zmian - nominalnie dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Piekar Śl. i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011 35 30,8 28,4 29,1 28,9 30 26,7 26,5 27,2 24,1 24,9 25 22,2 22,6 19,6 20,3 20,7 21,0 19,6 20 15 10 5-2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Piekary Śląskie GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Tempo wzrostu dochodów mieszkańców Piekar Śląskich w latach 2004 2011 było zróżnicowane w zależności od źródła ich pozyskania (tabela 3.). Najwyższe średnie dochody, w przedziale od 44,3 do 75,0 tys. zł, były uzyskiwane przez pracujących na własny rachunek. W 2011 r. dochody te osiągnęły poziom 68,7 tys. zł. Dochody z pracy najemnej, w badanym okresie wzrosły z 22,1 do 32,6 tys. zł (tj. o 47,49%), przy czym najwyższy wzrost roczny (w wysokości 12,08%) zanotowano w 2008 r. Z rent i emerytur mieszkańcy Piekar Śląskich uzyskiwali średnio 19,2 tys. zł w 2004 r. i 28,8 tys. zł w 2011 r. Źródłem najniższych dochodów były umowy cywilnoprawne. W 2011 r. ich średnia wartość wynosiła 5,9 tys. zł i 16

była o 2,6 tys. zł wyższa niż w 2004 r. Dochody z zysków kapitałowych charakteryzowały się natomiast dużymi wahaniami (od 5,9 tys. zł do 43,3 tys. zł). Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Piekarach Śl. (w tys. zł) w latach 2004 2011 Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów zlecenie i o dzieło 2004 44,3 22,1 19,2 6,6 3,3 2005 51,3 22,8 19,9 6,5 3,5 2006 55,0 23,4 21,5 14,4 3,7 2007 73,5 24,4 22,3 27,2 4,1 2008 75,0 27,4 24,1 12,3 4,5 2009 64,3 29,5 26,0 8,5 5,4 2010 65,9 30,8 27,5 5,9 5,4 2011 68,7 32,6 28,8 43,3 5,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Struktura dochodów ludności (wykres 15.) zmieniała się pod wpływem koniunktury gospodarczej oraz procesów demograficznych. W latach 2004 2008 wzrósł udział dochodów uzyskiwanych z pracy najemnej (z 58,4% do 61,4%) oraz z pracy na własny rachunek (z 9,4% do 13,6%). Zwiększył się również odsetek dochodów uzyskiwanych z umów cywilnoprawnych (z 2,2% do 3,1%). W rezultacie zmniejszył się znacząco (o 8,1 pkt. proc) udział dochodów z rent i emerytur. Świadczy to o dobrej koniunkturze gospodarczej w latach 2004 2008. Wykres 15. Struktura dochodów ludności Piekar Śl. według źródła dochodów za rok 2004, 2008, 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2004 9,4% 58,4% 2,2% 29,8% 0,2% 2008 13,6% 61,4% 3,1% 21,7% 0,2% 2011 12,0% 60,5% 3,6% 22,8% 1,0% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. Z kolei w kolejnych latach nastąpiła pogorszenie sytuacji na rynku pracy co wpłynęło na zmianę struktury dochodów w postaci spadku udziału dochodów uzyskiwanych z pracy, 17

tys. zł zarówno najemnej jak i na rachunek własny, przez co zwiększył się udział pobieranych świadczeń. Odsetek dochodów uzyskiwanych z umów cywilnoprawnych wzrósł do 3,6%, co może świadczyć o próbie obniżenia kosztów związanych z daninami publicznymi (kosztów ubezpieczeń społecznych i podatków) oraz większej elastyczności rynku pracy. Udział dochodów z zysków kapitałowych w analizowanych latach zwiększył się z 0,2% do 1%. 2.3. Podmioty gospodarcze Piekary Śląskie zawdzięczają rozwój przemysłowi wydobywczemu. Na ich terenie działały dwie duże kopalnie węgla kamiennego otwarta w 1911 r. KWK Andaluzja i KWK Julian powstała w 1954 r. Obecnie KWK Piekary, utworzona przez połączenie obu kopalń, należy do Kompanii Węglowej S.A. i zatrudnia ok. 2900 pracowników, w tym 2300 dołowych. Kopalnia ma koncesję do 2017 r. i jest przygotowywana do likwidacji. Na bazie terenów dawnej KWK Julian powstał Zakład Wzbogacania Węgla Julian, będący obecnie największą firmą zarejestrowaną w mieście. W 2012 r. jego przychody ze sprzedaży wyniosły 155 mln zł. Tabela 4. Największa firma w Piekarach Śl. w 2012 r. Nazwa firmy Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Kompania Węglowa S.A. KWK Piekary * b.d. 2900 Zakład Wzbogacania Węgla Julian sp. z o.o. 155 033 b.d. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce, bądź (*) oddziałów/zakładów zlokalizowanych na terenie miasta. Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2007 2011 120 100 80 60 87,8 97,4 68,6 101,5 64,3 78,8 71,4 85,2 84,6 65,3 40 20 0 2007 2008 2009 2010 2011 Piekary Śląskie GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej. 18

liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Średnie roczne dochody przedsiębiorstw zarejestrowanych w Piekarach Śląskich spadły z 87,8 tys. zł w 2007 r. do 65,3 tys. zł w 2011 r. Ich jednostkowy wzrost odnotowano jedynie w 2010 r. Ponadto w całym analizowanym okresie dochody firm były niższe niż w GZM. Odnotowane w latach 2007 2011 różnice sięgnęły nawet 32,38%. Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2002 2012 160 151 149 154 132 134 138 138 138 140 140 142 140 120 100 86 84 86 85 89 89 91 93 101 102 106 80 60 40 20 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie GZM Stopa przedsiębiorczości osób zamieszkałych w Piekarach Śląskich do 2005 r. utrzymywała się na podobnym poziomie: 84 86 prywatnych podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Kolejne lata przyniosły jej systematyczny wzrost i w 2012 r. osiągnęła ona wartość 106. Sprzyjały temu tworzące się podmioty w kierunku poprawienia sytuacji gospodarczej miasta Strefa Aktywności Gospodarczej Piekary Śląskie oraz Park Przemysłowo Technologiczny EkoPark. Instrumentami aktywizacji były również udzielane przez miasto zwolnienia z czynszu oraz podatku gruntowego. W porównaniu ze średnią dla GZM, stopa przedsiębiorczości w Piekarach Śląskich pozostawała jednak od 31% do 38% niższa, co stawia miasto na jednym z ostatnich miejsc w Metropolii. 19

Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Piekarach Śl. w latach 2010 2012 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 7 4 2010 2011 2012-1 stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto W 2010 r. w Piekarach Śląskich zarejestrowano 91 nowych podmiotów gospodarczych na każde 10 tys. mieszkańców. Stopa wejścia brutto, tj. liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w odniesieniu do liczby podmiotów funkcjonujących w roku poprzednim (2009) wyniosła 14. W kolejnym roku wskaźnik spadł do ok. 10 podmiotów, co w połączeniu ze wzrostem liczby wyrejestrowanych podmiotów spowodowało ujemną wartość stopy wejścia netto (-1; różnica między podmiotami, które rozpoczęły, i podmiotami, w odniesieniu do liczby przedsiębiorstw funkcjonujących w roku poprzedzającym). 2.4. Rynek nieruchomości Średnia cena metra kwadratowego mieszkania w Piekarach Śląskich w 2010 r. sięgała 2250 zł i była niższa o 33,33% od średniej obliczonej dla GZM. W okresie badawczym jej wahania nie przekroczyły 6,98%, można zatem mówić o pewnej stabilności. Podobnie niewielkie wahania dotyczyły w latach 2008 2010 również innych miast regionu. Należy jednak zauważyć, że średnie ceny lokali mieszkalnych w Piekarach Śląskich były w 2012 r. niższe o 38,4% w stosunku do najwyższych cen, występujących w Katowicach. Niższe ceny, na poziomie 2100 zł za 1 m 2, odnotowano jedynie w sąsiednim Bytomiu. 20

Najniższe Najwyższe zł Wykres 19. Cena za 1 m2 mieszkania w Piekarach Śl. i GZM w latach 2008 2010 3500 3050 2950 3000 3000 2500 2000 2150 2300 2250 1500 1000 500 0 2008 2009 2010 Piekary Śląskie GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010 Lata 2008 2009 2010 Katowice 3750 3600 3650 Tychy 3600 3400 3550 Gliwice 3100 3300 3300 Ruda Śląska 2100 2400 2450 Piekary Śląskie 2150 2300 2250 Bytom 1950 2000 2100 Źródło: opracowanie własne. W analizowanym okresie liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) spadła z 1,4 do 0,5. O niemal połowę, ze 126,7 do 75,4 m 2, spadła także powierzchnia nowo oddawanych mieszkań na 1000 mieszkańców. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Piekarach Śl. w latach 2008 2012 Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę (m 2 ) Lata 2008 2009 2010 2011 2012 1,4 0,7 1,0 0,5 0,5 126,7 91,0 117,6 79,2 75,4 b.d. 23,8 23,2 23,4 23,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 21

mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Piekary Śląskie W latach 2002 2012 dochody ogółem Piekar Śląskich wzrosły o 96,5% do 171,6 mln zł. Należy zwrócić uwagę, że dla niemal całego okresu, z wyjątkiem 2011 r., charakterystyczna była tendencja wzrostowa. Wydatki miasta w latach 2002 2012 podążały za dochodami, choć w ich wielkości można zaobserwować większe wahania roczne od -12.32% do 21,39%. Ostatecznie w 2012 r. sięgnęły poziom 172,05 mln zł. Wykres 20. Dochody i wydatki Piekar Śl. ogółem (ceny bieżące) w latach 2002 2012 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 dochody ogółem wydatki ogółem Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Piekarach Śl. i GZM w latach 2002 2012 25,0% 20,0% 15,0% 14% 13% 13% 14% 15% 18% 19% 20% 22% 20% 17% 17% 10,0% 5,0% 9% 6% 6% 10% 2% 7% 8% 6% 4% 5% 0,0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie GZM 22

zł mln zł W analizowanym okresie wydatki majątkowe inwestycyjne w budżecie Piekar Śląskich nie przekroczyły 15% ogółu wydatków. Najwyższy ich udział, sięgający 15%, odnotowano w 2006 r., zaś najniższy, wynoszący zaledwie 2% ogółu wydatków w 2007 r. Dla porównania: wydatki inwestycyjne liczone w skali całego GZM nie były w okresie badawczym niższe niż 13%, a w latach 2008 2010 sięgnęły ponad 20%. 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Piekarach Śl., w latach 2006 2012 11,1 9,0 6,3 5,6 1,8-2,1-20,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 nadwyżka operacyjna (w mln) W większości lat z przedziału 2006 do 2012 w budżecie Piekar Śląskich występowała nadwyżka operacyjna w wysokości od 1,8 do 11,1 mln zł. Wyjątek stanowią lata 2009 i 2010, kiedy dochody bieżące miasta były niższe niż bieżące wydatki, a różnica sięgała nawet 20 mln zł (w 2010). Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na 1 mieszkańca (w zł) w Piekarach Śl. i GZM w latach 2006 2012 500 463,62 394,94 400 296,47 300 269,31 257,49 262,00 187,37 199,90 200 152,80 109,63 97,14 100 29,70 0-100 -35,54-200 -300-400 -345,30 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie GZM 23

zł Nadwyżka operacyjna w przeliczeniu na 1 mieszkańca Piekar Śląskich w poszczególnych latach stanowiła niewielką część (od 11,5 do 40,5%) wielkości średniej dla GZM. Analogicznie jej najwyższy poziom (187,37 zł) odnotowano w 2007 r., zaś najniższy (-345,30 zł) w 2010 r. Wykres 24. Dochody własne na 1 mieszkańca Piekar Śl. i GZM w latach 2002 2012 3000 2 478 2 268 2 316 2 360 2500 2 211 1 979 2000 1 622 1 510 1 416 1 846 1500 1 502 1 565 1 643 1 678 1 109 1 087 1000 1 304 1 215 1 203 983 844 500 634 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Piekary Śląskie GZM Dochody własne samorządu Piekar Śląskich na mieszkańca rosły od 634 zł w 2002 r. do 1846 zł w 2010 r. Wskaźnik przyjmował w ciągu całego okresu wartości niższe od średniej GMZ od 42,85% do 19,55%. W 2011 r. dochody miasta przypadające na 1 mieszkańca uległy obniżeniu o 10,99%. 24

Podsumowanie Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej w Piekarach Śląskich ujawniła m.in. szereg postępujących, negatywnych procesów demograficznych. Związane są one głównie ze spadkiem liczby ludności miasta, spowodowanym utrzymującym się w analizowanym okresie ujemnym saldem migracji oraz ujemnym przyrostem naturalnym. Problem, podobnie jak w całym GZM stanowi również starzenie się społeczeństwa. Odnotowano spadek odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Mieszkańcy, którzy wkroczyli w wiek emerytalny, stanowili w 2012 r. aż 19% populacji. Co więcej, do 2025 r. w wiek emerytalny wejdą osoby urodzone w latach 1954 1964, które są najliczniej reprezentowaną grupą wśród ludności miasta. Sytuacja na rynku pracy w Piekarach Śląskich wypada niekorzystnie zarówno na tle Metropolii Silesia, jak i całego kraju. Niepokojącym zjawiskiem jest spadek liczby pracujących w mieście oraz utrzymująca się relatywnie wysoka stopa bezrobocia. Ponadto problem ten może się niebawem powiększyć, z uwagi na możliwość likwidacji KWK Piekary w 2017 r., która daje zatrudnienie blisko 3 tys. osób. Średnie dochody mieszkańców Piekar Śląskich były niższe i rosły wolniej niż w GZM. Większość uzyskiwała je z pracy najemnej, z pracy na własny rachunek pochodziło przeciętnie jedynie 11,7% dochodów mieszkańców miasta. Stopa przedsiębiorczości w Piekarach Śląskich również utrzymywała się znacznie poniżej średniej dla GZM. Z zaprezentowanych danych wynika, że podaż nowych lokali mieszkalnych była niewielka, a ceny należały do najniższych w GZM. Szansę dla przyciągnięcia inwestorów, a tym samym ożywienia gospodarczego i rozwoju miasta stanowi natomiast wybudowana autostrada A1. Analiza wskaźników budżetowych wskazuje na systematyczny wzrost dochodów i wydatków miasta. W porównaniu ze średnią dla GZM, na znacznie niższym poziomie utrzymywały się dochody własne oraz nadwyżka operacyjna przypadająca na 1 mieszkańca Piekar Śląskich. Skutkowało to niewielkim udziałem środków w budżecie przeznaczanych na inwestycje, dodatkowo ograniczając możliwości podnoszenia potencjału miasta. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że Piekary Śląskie należą do gospodarczo najsłabszych ośrodków GZM. 25

Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988-2008, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian 26

regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków 2010. Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 27