Krzysztof Garbacz Przewodnik po zabytkach województwa lubuskiego Tom II Powiaty: żarski - żagański - nowosolski - wschowski Agencja Wydawnicza PDN Zielona Góra 2012
Tłumaczenie Katarzyna Trychoń-Cieślak Projekt okładki Aleksandra Adamczyk Wspópraca redakcyjna Ewa Garbacz Korekta Ewa Nodzyńska Fotografie i skład Krzysztof Garbacz Copyright by Krzysztof Garbacz 2012 Wydanie I ISBN 978-83-934885-0-6 oprawa twarda ISBN 978-83-934885-1-3 oprawa miękka Wydawca Agencja Wydawnicza PDN Zielona Góra e-mail: pdn@o2.pl Zdjęcia na okładce Fragment elewacji kościoła filianego w Studzieńcu (I) Fragment ściany szczytowej kościoła filialnego w Mirostowicach Górnych (IV) Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana i przetwarzana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody Agencji Wydawniczej PDN.
OD AUTORA Wniecały rok po wydaniu pierwszego tomu niniejszego przewodnika ukazuje się drugi tom, w którym proponuję Czytelnikom wędrówkę po 159 miejscowościach leżących w powiatach: żarskim, żagańskim, nowosolskim i wschowskim. Ten niezwykle interesujący pod względem historii i bogaty w zabytki architektury region, obecnie znajdujący się w granicach województwa lubuskiego, wpisuje się w dzieje północnej części Dolnego Śląska i pogranicza śląsko-wielkopolskiego. Obszar tego województwa, zajmującego znaczną część zachodniej Polski, we wczesnym średniowieczu był pokryty gęstą siecią grodów oraz osiedli typu wiejskiego. Z czasem grody zaczęły stopniowo zanikać, a na ich miejscu bądź na terenie dotychczasowych osad otwartych rozpoczął się proces kształtowania pierwszych miast. Zapoczątkowana w XIII wieku urbanizacja przyniosła w konsekwencji, na przestrzeni następnych stuleci, powstanie wielu założeń miejskich, zarówno w południowej śląskiej części województwa, jak i północnej, niegdyś od zachodu pozostającej pod wpływem Brandenburgii, a od wschodu Wielkopolski. Historia miast, m.in. Zielonej Góry, Gorzowa Wielkopolskiego, Gubina, Żagania, Żar, Szprotawy, Świebodzina, Międzyrzecza, Kostrzyna i Strzelec Krajeńskich jest bogata w wiele wydarzeń, niekiedy o dramatycznym przebiegu, powodujących nie tylko ich rozwój przestrzenny i kulturowy, lecz także niejednokrotne zniszczenia, a w konsekwencji długotrwałe kryzysy gospodarcze. Trwające od średniowiecza procesy urbanizacyjne spowodowały w ciągu stuleci szereg zmian w architekturze miast lubuskich, stąd niewiele obiektów pamiętających czasy ich lokacji przetrwało do dziś. Znacznie więcej pochodzi z czasów późniejszych. W sumie, na obszarze województwa lubuskiego liczba zewidencjonowanych zabytków architektury i budownictwa wraz z założeniami parkowymi, wynosi prawie 45 tysięcy. Obiekty architektury sakralnej i świeckiej zachowały się nie tylko w miastach. Możemy je jeszcze zobaczyć w licznych mniejszych miejscowościach, w wielu przypadkach powstałych już w średniowieczu. Wtedy to, na znacznych przestrzeniach regionu rozwinęła się gęsta sieć osiedli wiejskich. Budowle te, niejednokrotnie bardzo cenne i znaczące dla terenów pozostających przez stulecia pod wpływem różnych prądów kulturowych, dziś reprezentują wiele stylów architektonicznych, począwszy od romańskiego czy gotyckiego. Bogac- 5
two form i wystroju obiektów zabytkowych w miastach województwa lubuskiego, a także poza nimi, jest jeszcze dostrzegalne w wielu miejscach, pomimo zrujnowania znacznej jego części pod koniec II wojny światowej i zdewastowania w czasach powojennych. Moim zamiarem było pokazanie w niniejszej książce tego bogactwa nie tylko poprzez historię wznoszenia i przekształcania budowli, następnie ich opisy, ale i przez liczne współczesne fotografie. Niniejszy przewodnik powstał częściowo w oparciu o opublikowaną w 2005 roku książkę Szlakiem zabytkowych miast. Przewodnik po południowej części województwa lubuskiego. Został on w znacznym stopniu wzbogacony o prezentację zabytków znajdujących się w mniejszych miejscowościach. Aby w sposób klarowny przedstawić je w przewodniku, wyznaczyłem trasy zwiedzania umożliwiające penetracje niedużych terenów, ograniczonych zasięgiem poszczególnych gmin, które przyporządkowane są większym jednostkom administracyjnym powiatom. Ze względu na znaczną objętość przygotowywanego do druku przewodnika konieczny stał się jego podział na trzy tomy. Tom pierwszy obejmuje powiaty zielonogórski, świebodziński i krośnieński, niniejszy tom drugi żarski, żagański, nowosolski i wschowski, zaś trzeci, będący w przygotowaniu gorzowski, słubicki, sulęciński, międzyrzecki i strzeleckodrezdenecki. Prezentacje obiektów zabytkowych znajdujących się w poszczególnych miejscowościach poprzedzają ich krótkie rysy historyczne. Obok polskich nazw podaję niemieckie, które obowiązywały przed 1945 rokiem, a także ich najstarsze wersje. Z wielowiekową historią opisywanych w przewodniku miejscowości było związanych wiele rodów szlacheckich, których nazwiska pojawiły się w licznych źródłach pisanych i ikonograficznych. Część z tych nazwisk wskutek wpływów językowych i kulturowych niejednokrotnie ulegała przekształceniom, stąd w publikacjach można spotkać ich różne wersje. W trakcie pracy nad przewodnikiem generalnie starałem się unikać dostosowywania pisowni imion i nazwisk niemieckich do języka polskiego, zachowując jedną z oryginalnych wersji. Opierałem się przy tym o ukazujące się od XVII stulecia niemieckie wykazy dóbr, leksykony i opracowania historyczne oraz o niektóre współczesne polskie publikacje. Zdaję sobie sprawę z tego, że zaprezentowane w przewodniku wzmianki o dziejach miejscowości województwa lubuskiego i zachowanych w nich obiektach zabytkowej architektury drewnianej, murowanej oraz szachulcowej to zaledwie część dziedzictwa kulturowego, jakie pozostało po zamieszkującej te ziemie ludności. Pragnę jednak wyrazić nadzieję, że książka ułatwi Czytelnikom wędrówkę po miejscowościach zasobnych w ślady kultury materialnej i duchowej, niejednokrotnie położonych z dala od uczęszczanych szlaków turystycznych. Być może stanie się ona też przyczynkiem do własnych poszukiwań i odkrywania ciekawych miejsc, zdobywania wiedzy na temat ich historii oraz związanych z nimi obiektów zabytkowych. 6
8
POWIAT ŻARSKI ŻARY Na pograniczu śląsko-łużyckim, na Wysoczyźnie Żarskiej, pośród wzgórz morenowych, w kotlince przeciętej przez rzeczkę Żarka leży stare miasto Żary (Sorau). Właśnie w tej kotlince we wczesnym średniowieczu zbudowano gród. Grodzisko w formie widocznego wyniesienia, otoczonego przed wiekami zabagnionym terenem, leży w pobliżu miejsca, gdzie krzyżowały się dwa szlaki: jeden prowadzący z Magdeburga do Głogowa oraz Wrocławia, zwany dolną drogą solną, i drugi trakt z Pomorza Zachodniego przez Lubusz do Zgorzelca. Żarskie grodzisko zostało odkryte w miejskim parku położonym na północ od Starego Miasta. Odkrycia dokonała ekipę archeologiczna pod kierownictwem Edwarda Krauzego, prowadząca prace w Żarach w latach 1986-1987. Prawie 20 lat później, w 2004 roku badania wznowił Jerzy Tomasz Nowiński, który w książce Żary. Archeologiczne fragmenty z dziejów miasta publikuje wyniki prac prowadzonych w różnych częściach tego historycznego miasta. Około 11 m ponad dno doliny Żarki wznosi się Winne Wzgórze pagórek, którego średnica u podstawy wynosi od 65 do 75 m. Efektem pierwszych badań południowego stoku wzniesienia było odkrycie wału obronnego wczesnośredniowiecznego grodu. Konstrukcję wału stanowiły drewniane skrzynie wypełnione ziemią, gliną oraz kamieniami. W latach 1986-1987 nie powiodły się próby dotarcia do śladów zasiedlenia majdanu grodu, bowiem w XVIII wieku w miejsce to nawieziono ogromne masy piasku i żwiru w celu założenia winnicy i parku krajobrazowo-widokowego. Ponowna próba rozpoznania osadnictwa grodowego podjęta w roku 2004, tym razem po północnej stronie pagórka, zaowocowała kolejną garścią informacji. J. T. Nowiński podaje, że wał usypany z ziemi, piasku oraz gliny, z elementami konstrukcji drewnianej, od wewnątrz grodu był wzmocniony płaszczem kamieni polnych ściśle przylegających do siebie. Od strony zewnętrznej wał pokryto grubą warstwą tłustej gliny, dzięki czemu zabezpieczono go przed rozmyciem. Jak wykazały badania archeologiczne, szerokość wału obronnego wynosiła około 8 m, a wysokość do 3 m. W 2004 roku również nie powiodły się próby dotarcia 9
do warstw osadniczych we wnętrzu grodu, pomimo że wykop osiągnął już głębokość 5,5 m. Natomiast znaleziono wiele fragmentów naczyń glinianych, które datuje się na czasy między stuleciami VIII/IX a XII/XIII. Interesującym znaleziskiem jest też brązowy łańcuszek, na który natrafiono w nasypie wału. Nie wiemy dokładnie co się działo na miejscu grodu, w czasach kiedy przestał funkcjonować. Być może na jego gruzach zbudowano tzw. gródek stożkowaty siedzibę rodu rycerskiego Dziewinów. Tu bowiem, na wierzchołku pagórka, podczas badań architektonicznych prowadzonych w 1972 roku odkryto bardzo stare piwnice, do budowy których użyto kamieni polnych łączonych zaprawą wapienną. Piwnice te, zbudowane na planie kolistym, historycy skłonni są uznać za pozostałości wieży mieszkalnej. Jerzy T. Nowiński podaje jeszcze kilka bardzo istotnych informacji o śladach osadnictwa przedlokacyjnego znalezionych na terenie miasta. Otóż w 1998 roku, w pobliżu grodziska, w rejonie kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła, podczas nadzoru archeologicznego uchwycono siedmiometrowy odcinek warstwy kulturowej. Wydobyte z niej ułamki naczyń ceramicznych datują funkcjonującą tu osadę na okres pomiędzy VIII/IX a XI/XII wiekiem. Zapewne osada rozwijała się tutaj i później, bowiem najpewniej pod koniec XIII wieku wzniesiono w tym miejscu świątynię. Na ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego natrafiono również podczas nadzorów archeologicznych przy budynku liceum ogólnokształcącego (około 450 m na południe od grodziska), w północno-zachodniej partii rynku i wewnątrz kościoła farnego w trakcie badań architektonicznych. Ceramikę z tych miejsc datuje się na VII lub VIII-IX stulecie. Interesująco przedstawia się problematyka wczesnego osadnictwa we wschodniej części Starego Miasta, a więc w rejonie kościoła farnego. Na podstawie datowania wspomnianych ułamków naczyń, znalezionych wewnątrz świątyni, sugeruje się istnienie osady pomiędzy VII a IX wiekiem. Zasób dotychczasowych źródeł archeologicznych nie pozwala definitywnie stwierdzić czy osadnictwo w tym miejscu nadal trwało aż do przełomu XII i XIII wieku, czy też osiedle zostało porzucone w IX wieku i do ponownego zajęcia tego terenu doszło pod koniec XII stulecia, a więc na krótko przed wzniesieniem najstarszego kościoła żarskiego. Jak wynika z nowszych odkryć archeologicznych, Stare Miasto w Żarach kryje jeszcze wiele śladów bardzo intensywnego osadnictwa średniowiecznego. Zaledwie 50 m na zachód od kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, w 1998 roku odsłonięto warstwy osadnicze z około połowy XIII wieku, a w nich pozostałości drewnianej zabudowy mieszkalnej oraz gospodarczej, m.in. chaty, zapewne o konstrukcji zrębowej, z budynkiem gospodarczym. Późniejsze badania wykopaliskowe prowadzone w 2004 roku, przyniosły odkrycie m.in. w rejonie skrzyżowania ulic Traugutta i Kościelnej warstwy kulturowej z fragmentami naczyń glinianych, najpewniej wykonanych pod koniec XII lub na początku XIII stulecia. Nieco młodszy był obiekt spełniający funkcję rynsztoka, ufor- 10
mowanego z desek i beleczek z dębów ściętych w 1262 roku. Jak informuje J. T. Nowiński we wspomnianej publikacji książkowej, na opisywanym miejscu natrafiono też na pozostałości innych konstrukcji drewnianych, w tym na fragmenty drewnianej drogi z pierwszej połowy XIII wieku. Znalezisko dużej ilości żużla żelaznego, zmieszanego ze spalenizną, autor interpretuje jako świadectwo funkcjonowania około połowy XIII stulecia pracowni kowalskich lub kuźniczych. Odkrycia z przełomu 2004 i 2005 roku, dokonane na dużym obszarze przy pobliskiej ulicy Osadników Wojskowych, dostarczyły znacznie więcej informacji o zasiedleniu wschodniej, najstarszej części Starego Miasta. Jednak aby je poznać, musimy poczekać na publikację wyników badań wykopaliskowych. Trzynastowieczne Żary to osada, której mieszkańcy utrzymywali się głównie z uprawy ziemi. Część ludności zajmowała się rzemiosłem, o czym świadczą pozostałości warsztatów szewskich i metalurgicznych. Niewykluczone, że w osadzie mieszkali też kupcy. W każdym razie musiał to już być organizm prężny o dużym potencjale ekonomicznym, o obszarze znacznie wykraczającym na północ i zachód poza przestrzeń terenu przykościelnego. W świetle obecnego stanu badań nad genezą miasta Żary można stwierdzić, iż przykościelna osada pełniła ważną funkcję gospodarczą, społeczną i religijną. Wcześniej taką rolę odgrywał pobliski gród wraz z plemiennym podgrodziem. Po nadaniu aktu lokacyjnego osada przykościelna została włączona w obręb ośrodka miejskiego, stanowiąc jego wschodnią, bardzo znaczącą część. Do rozważań opartych na źródłach archeologicznych dorzućmy nieco informacji historycznych. Ziemia żarska, niegdyś nieduże terytorium przygraniczne, została wymieniona po raz pierwszy przez Thietmara w 1007 roku. Za panowania Bolesława Chrobrego teren ten przez krótki czas należał do Polski, następnie w 1031 roku razem z Łużycami został włączony do Marchii Wschodniej. Jak się przypuszcza, mogła na początku XIII wieku przez kilkanaście lat należeć do Henryka Brodatego, który w latach 1211-1225 był właścicielem części terenów łużyckich. W 1280 roku, prawdopodobnie przez dziedziczenie, Żary otrzymał od Dziewinów Urlich z rodu Packów. Po Packach w 1355 roku miasto przejął Fryderyk Biberstein, ożeniony z córką ostatniego reprezentanta tego rodu. Po śmierci w 1551 roku ostatniego właściciela z rodziny Bibersteinów dominium żarskie przeszło na własność cesarza niemieckiego i króla czeskiego Ferdynanda Habsburga. Zarządcą majątku z jego ramienia został Fabian Schönaich. W 1558 roku cesarz sprzedał Żary wraz z Trzebielem wrocławskiemu biskupowi Baltazarowi Promnitzowi. Rodzina Promnitzów władała miastem do 1765 roku, kiedy to ostatni potomek tej rodziny w zamian za dożywotnią rentę państewko stanowe Żary-Trzebiel przekazał Sasom. Jak twierdzą historycy, przeprowadzenie reformy przestrzennej Żar należy wiązać z czasami Henryka Brodatego. Wytyczone miasto charakteryzowało się prostokątnym placem rynkowym, z którego wyprowadzono pod kątem prostym 10 ulic. Było 11
to niewielkie założenie, poza którym znajdował się zbudowany wcześniej i powiązany z przedlokacyjną osadą kościół pw. Najświętszej Panny Marii. W 1260 roku, dzięki staraniom ówczesnego właściciela Albrechta Dziewina, Żarom nadano prawo na wzór magdeburskiego. Mieszkańcy otrzymali pobudzające rozwój gospodarczy przywileje oraz prawo do samorządu. Następowało przestrzenne rozbudowanie miasta do obszaru ograniczonego w przyszłości murami miejskimi. W ich obrębie znalazł się kościół parafialny, a także założony w 1274 roku klasztor franciszkanów, zbudowany po zachodniej stronie założenia w rejonie tzw. Kaczego Rynku. Żary jako miasto zostały odnotowane po raz pierwszy w dokumencie z 1329 roku. Architektura gotyckiego kościoła oraz klasztoru nie została dokładnie rozpoznana, bowiem kompleks w późniejszych stuleciach był wielokrotnie przebudowywany i z jego czternasto- oraz piętnastowiecznej struktury pozostały zaledwie fragmenty. Prawdopodobnie z początku miasto było otoczone palisadą, którą na przełomie XIV i XV wieku wymieniono na kamienne obwarowania. Nowe fortyfikacje składały się z pojedynczego muru z ceglanym zwieńczeniem, a jego obwód wynosił 1400 m. Mur wzmocniono licznymi basztami. Komunikacja zewnętrzna była możliwa przez Bramę Górną i Bramę Dolną oraz przez dwie furty. Dostęp do miasta utrudniał nawodniony rów oraz stawy. Podczas poszerzania miasta w jego system obronny włączono zamek Bibersteinów. W XIV wieku na środku rynku zbudowano ratusz, który w przeciągu następnych stuleci ulegał wielokrotnej przebudowie. Na pewno średniowieczna zabudowa mieszkalna w większości była drewniana, jednak część domów zaczęto już wznosić z kamienia i cegły. Do dziś fragment zabudowy murowanej z XIV i XV wieku zachował się przy placu Kardynała St. Wyszyńskiego. Ponadto w niektórych kamienicach przetrwały ślady murowanych budowli gotyckich. Świadczy to o tym, że w późnym średniowieczu budownictwo murowane rozpowszechniało się w obrębie obwarowanego miasta. Warto dodać, że już w drugiej połowie XIII wieku żarskie uliczki były wymoszczone ociosanymi deskami oraz belkami, a na obrzeżach wzmocnione podłużnymi legarami. Na takie konstrukcje natrafiono na głębokości około 2 m w rejonie ulic R. Traugutta, Osadników Wojskowych oraz Kościelnej. Odkrycie na terenie rynku oraz na skrzyżowaniu ulic Traugutta i Osadników Wojskowych fragmentów bruków kamiennych pozwala wnioskować, że współcześnie z drewnianymi ulicami budowano drogi brukowane. Rozwijające się pod względem urbanistycznym Żary jeszcze w średniowieczu musiały przenieść budownictwo mieszkalne poza obwarowania. W pobliżu bram żarskich powstawały przedmieścia. Budowano też poza murami obiekty sakralne. Około 1300 roku w odległości około 200 m na północny zachód od zamku wzniesiono kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła. Na przedmieściu założonym obok Bramy Górnej powstała kaplica św. Fabiana i Sebastiana. Istniała ona do 1551 roku. Na obszarze tzw. Dolnego Przed- 12
mieścia, położonego na wschód od Dolnej Bramy, w średniowieczu zbudowano kościół przy szpitalu Ducha Świętego i Krzyża Świętego, wzmiankowany w 1329 roku. Następny kościół św. Anny, zbudowany w Żarach w bliżej nieokreślonym miejscu, spłonął w 1549 roku. Podstawę rozwoju gospodarczego średniowiecznych Żar stanowiło rzemiosło oraz handel. Rola rolnictwa, w początkowym okresie funkcjonowania miasta znacząca, dosyć szybko jednak zmalała. W XV wieku dynamicznie rozwijało się sukiennictwo, płóciennictwo i piwowarstwo. Sukiennicy otrzymali przywileje już w 1422 roku, a rzeźnicy w 1427. Położenie miasta przy szlaku solnym umożliwiało ożywiony handel m.in. solą, zbożem, wełną, lnem, miodem i chmielem. W jego rejonie funkcjonowały młyny wodne, cegielnie, wapienniki, a także liczne kuźnice, które do produkcji żelaza wykorzystywały lokalne zasoby rudy darniowej. Wiele danych do rekonstrukcji rzemiosła dostarczają nie tylko źródła pisane, lecz także archeologiczne. W rejonie ulicy Kościelnej znaleziono dużą ilość fragmentów obuwia skórzanego, ścinków oraz surowca, a także nóż do wycinania podeszew, co świadczy o funkcjonowaniu tutaj warsztatu szewskiego. Archeolodzy natrafili również na materialne ślady innych rodzajów działalności rzemieślniczej: warsztatów kowalskich czy pracowni rogowiarskich. Znaleziono bowiem fragment tygielka, żelazny młoteczek-puncę, a także poroża i rogi zwierząt ze śladami obróbki. Wraz z rozwojem przestrzennym i wzrostem liczby ludności zwiększało się także zapotrzebowanie na wodę. Dostarczano ją z ujęć spoza miasta bądź czerpano ze studni budowanych w obrębie gospodarstw. Na takie studnie natrafiono podczas różnych prac ziemnych prowadzonych na terenie Żar. Część studni była zbudowana z drewna, pozostałe zwłaszcza młodsze, z czasów nowożytnych z kamienia. Z czasem stare studnie wykorzystywano jako doły kloaczne, do których wrzucano zużyte lub zniszczone przedmioty codziennego użytku, dziś stanowiące niejednokrotnie bogaty pod względem naukowym i ekspozycyjnym zbiór znalezisk archeologicznych. W Żarach kamienne studnie odkryto przy ulicy Kościelnej oraz na rynku, w pobliżu ratusza. Datuje się je mniej więcej na połowę XVI wieku. Na starszy, kamienny obiekt z XIV stulecia natrafiono przed laty na dziedzińcu zamkowym. Warto dodać, że w Żarach najpewniej już w drugiej połowie XIV wieku przystąpiono do zakładania drewnianych wodociągów, jednak do większości domów woda przez sieć wodociągową dotarła dopiero w początkach okresu nowożytnego. Rozwój Żar był przerywany niejednokrotnie dotkliwymi klęskami żywiołowymi. W 1424 roku płonęło całe miasto, a w latach 1510 i 1526 mieszkańców zaatakowały epidemie dżumy. W 1549 roku pożar zniszczył zachodnią część Żar, nie oszczędzając kościoła i klasztoru franciszkanów. Dotkliwe straty miasto poniosło również podczas pożaru w 1619 roku. Po każdej klęsce żywiołowej odbudowywało się i starało zachować dotychczasowy układ urbanistyczny. Wprowadzano obowiązującą styli- 13
stykę w wystroju architektonicznym nowo wznoszonych budowli, z których te, budowane w XVI wieku, otrzymywały formy renesansowe (zamek, ratusz, kamienice mieszczańskie). Dzięki Promnitzom, po pożarze z 1549 roku, na miejscu klasztoru franciszkanów w 1568 roku powstał nowy szpital, tzw. Górny. W 1573 roku ówcześni właściciele Żar założyli też drukarnię pierwszą na terenie Dolnych Łużyc. Tak więc w XVII stulecie Żary wkraczały jako miasto rozkwitające pod względem gospodarczym. Ich rozwój został zahamowany podczas wojny trzydziestoletniej, do czego przyczyniły się przede wszystkim grabieże różnych przechodzących przez nie wojsk, zwłaszcza cesarskich i szwedzkich. Druga połowa XVII wieku to czasy powolnej odbudowy gospodarki żarskiej, natomiast w XVIII stuleciu doszło do jej pełnego rozwoju. W mieście osiedlili się protestanccy rzemieślnicy, pochodzący m.in. z Raciborza i Pszczyny. W tym czasie Żary stawały się znaczącym ośrodkiem produkcyjnym sukna oraz płótna. W 1689 roku mieszkało tu 50 płócienników, a dwa lata później doliczono się 165 sukienników. Ważną dziedziną było również tkactwo lniarskie. W 1750 roku w mieście znajdowały się 264 domy mieszkalne. W latach 1684 i 1700 Żary nawiedziły dotkliwe w skutkach pożary. Za pierwszym razem pożar zniszczył prawie całe miasto (oprócz zamku i warzelni piwa), a za drugim jego zachodnią część. Klęski te nie zahamowały jednak rozwoju gospodarczego miasta. W XVIII wieku dokonano wielu zmian w urbanistyce. Do tego czasu rozbudowywały się głównie przedmieścia. Na początku owego stulecia Erdmann II Promnitz zbudował na miejscu kościoła zamkowego św. Trójcy (z XVI wieku) oraz części muru obronnego olbrzymią rezydencję barokową. Obok pałacu powstał park francuski, a od strony północnej park krajobrazowy. W parku zbudowano pałac letni i pawilony. Warto dodać, że Promnitzowie już w XVII wieku zgromadzili w Żarach poważną bibliotekę, galerię malarstwa, a także utworzyli teatr dworski oraz orkiestrę, którą kierował na początku XVIII stulecia wybitny kompozytor Georg Philipp Telemann. W pobliżu Żar, od strony południowej, wzniesiono zameczek myśliwski. W obrębie murów miejskich zbudowano wiele nowych kamienic mieszczańskich, które otrzymały formy barokowe. Przebudowano także ratusz, kościół pofranciszkański i farę. Na tzw. Przedmieściu Dolnym wzniesiono oktogonalny kościół grzebalny. Upadek rodów magnackich w drugiej połowie XVIII wieku nie spowodował degradacji ekonomicznej miasta. Żary pod panowaniem saskim przeżywały okres uprzemysłowienia. Powstało szereg manufaktur tkackich, sukienniczych i płócienniczych. Od 1783 roku na terenie parku działał browar. Powstała też tkalnia oraz przetwórnia tytoniu. W 1786 roku założono szkołę zawodową kształcącą przyszłych robotników manufaktur. Kupcy żarscy z powodzeniem sprzedawali wyroby włókiennicze w Niemczech, w Polsce i w Rosji. Bardzo dobrze prosperujący właściciele manufaktur oraz kupcy pod koniec XVIII wieku zbudowali wiele okazałych kamienic. 14
Po Kongresie Wiedeńskim Dolne Łużyce przeszły pod panowanie pruskie. Do połowy XIX wieku nastąpiło wiele zmian w gospodarce żarskiej. Przede wszystkim manufaktury zaczęły przekształcać się w fabryki, które przy zastosowaniu nowych zdobyczy technicznych zwiększały znacznie wydajność. Spowodowało to upadek tradycyjnej wytwórczości rzemieślniczej. Na przykład w 1855 roku w mieście funkcjonowały już tylko 23 warsztaty lniarskie. W krótkim czasie liczba fabryk produkujących sukno wzrosła do 20. W Żarach, największym ośrodku sukienniczym w Prusach, w XIX wieku powstało też wiele innych fabryk reprezentujących różne gałęzie przemysłu: m.in. odlewnia żelaza, wytwórnie cygar, zapałek, wozów i drukarnia. Szybki rozwój gospodarczy był możliwy dzięki zbudowaniu linii kolejowych Berlin-Wrocław i Halle-Chociebuż-Wrocław. Połączyły one Żary z innymi ośrodkami miejskimi w połowie stulecia. W tym czasie w mieście rozwijało się budownictwo komunalne. Zbudowano m.in. w 1858 roku gazownię, w 1864 wodociągi, a w 1904 elektrownię miejską. W ciagu kilku stuleci znacznie wzrosła liczba ludności. Dla porównania w XVI wieku w Żarach mieszkało 1500-2000 osób, pod koniec XIX ponad 13 000, a w 1939 roku prawie 26 000. Dziewiętnastowieczne miasto rozprzestrzeniło się w kierunku południowym, a także południowo-zachodnim, obejmując okolice zbudowanej w 1846 roku stacji kolejowej. Rozwój gospodarczy i przestrzenny Żar nie uchronił najstarszej ich części przed destrukcją. W 1820 roku zaczęto burzyć mury miejskie. W roku 1824 zamek Bibersteinów zamieniono na więzienie, a pałac Promnitzów przeznaczono na cele administracyjne. Przebudowano również wiele kamienic mieszczańskich. W 1945 roku, wskutek działań wojennych miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone. Straty oceniane na 40 procent, objęły przede wszystkim obiekty przemysłowe i znaczną część budynków mieszkalnych. Uratowały się takie ważne budowle staromiejskie, jak kościół parafialny, zamek, pałac, ratusz. Spośród uszkodzonych budynków część została rozebrana w okresie powojennym. Zwiedzanie Żar rozpocznijmy od murów obronnych (fot. 1-2), a mianowicie od najlepiej zachowanego ich odcinka przy zbiegu ulic Cichej i Podwale. Przed kilku laty mur kamienny został u góry zabudowany drewnianym gankiem rekonstrukcją dawnego elementu fortyfikacyjnego. Istnieje możliwość wejścia na ten ganek i obserwacji z wysokości kilku metrów części zabudowy Starego Miasta. Najpewniej pierwotny system obronny miasta stanowiły wały drewniano-ziemne, wzmocnione innymi elementami fortyfikacyjnymi jak palisada czy fosa. Na ślady palisady zbudowanej z pionowo wbitych i zaostrzonych pali natrafiono u zbiegu ulic R. Traugutta i Mieszka I. Była to konstrukcja przebiegająca wzdłuż osi wschódzachód, w odległości około 15 m od kamiennych murów obronnych. Dzięki analizie dendrochronologicznej udało się wydatować palisadę na trzecią ćwierć XIII wieku. 15
Według J. T. Nowińskiego, referującego w książce o Żarach wyniki tych niezwykłych odkryć, przestrzeń miejska powiększyła się w kierunku północnym po zbudowaniu kamiennych obwarowań. Inny rodzaj konstrukcji drewnianych odkryto na terenie placu Łużyckiego, pokrywającego teren dawnej fosy miejskiej. Otóż na zachodnim brzegu fosy odsłonięto drewnianą konstrukcję w postaci pionowo wbitych pali dębowych. Mocno osadzone w podłożu pale uzupełniono kamieniami. Umocnienia te datuje się na drugą połowę XIII wieku. Komunikacja nad fosą odbywała się po mostach. Na relikty takich konstrukcji natrafiono na placu Łużyckim. Najstarszy z mostów odkrytych przy Bramie Dolnej pochodził z końca XIII wieku. Zbudowano go w odległości 5 m na południe od bramy. Następny stanął na wprost wylotu ulicy Żagańskiej. Prawdopodobnie w XVI lub na początku XVII wieku zbudowano kilkuprzęsłowy most murowany, którego ślady odkryto w 2003 roku w rejonie Bramy Dolnej. Prawdopodobnie dopiero w pierwszej połowie XIV wieku przystąpiono do wznoszenia kamiennych obwarowań. Z czasem miasto otoczyły mury wraz z basztami, bramami oraz fosą. Mury wzniesione z kamienia polnego miały 2 m grubości i 8 m wysokości. Czworoboczne baszty były wysunięte na zewnątrz i w górnej partii posiadały otwory strzelnicze, umożliwiające skuteczne prowadzenie ognia w różnych kierunkach. Drewniane ganki ułatwiały komunikację pomiędzy basztami. W Żarach zbudowano dwie bramy: Dolną od wschodu i Górną od zachodu, a więc piętrowe budynki z przejazdem i pomieszczeniami dla straży. W murach były też wybite dwie furty. Ułatwiały one pieszym komunikację. Drugie, niższe pasmo murów, umożliwiające zastosowanie ostrzału artyleryjskiego, wzniesiono pod koniec XV lub na początku XVI wieku. Rozmieszczenie dużej liczby otworów strzelniczych zwiększało możliwości obronne miasta. Fosę zasilały w wodę dwie odnogi Żarki. Od północy i zachodu mury oblewało koryto fosy, natomiast od wschodu dostęp do miasta utrudniały dwa stawy. Od XVII wieku mury miejskie nie spełniały już swojej podstawowej funkcji i przestano je remontować. Na początku XIX wieku zasypano częściowo fosę, a w latach dwudziestych tamtego stulecia zburzono najpierw Bramę Górną, następnie Dolną. Wówczas przystąpiono też do rozebrania samych murów, a nawet wysadzenia ich znacznej części, co nastąpiło w 1836 roku. Zachowały się tylko ich nieliczne fragmenty przy ulicy Cichej, Podwale, Wartowniczej oraz obok alei Warszawskiej, gdzie rozbiórkę uniemożliwiły stojące przy nich budynki. Ponadto przy ulicy Wartowniczej przetrwała do dziś kamienna wieża Bramy Dolnej, prawdopodobnie z końca XIII wieku, z zachowanymi wąskimi otworami strzelniczymi oraz fragmentem ceglanego ganku, umożliwiającego przejście z wieży na strzelnicze pomosty. Ze zrekonstruowanego ganku przy ulicy Cichej widzimy dziedziniec to okolica dawnego Kaczego Rynku. Obok stoi kościół garnizonowy pw. Krzyża Świętego (wcześniej św. Barbary). Zatrzymajmy się na chwilę przy tej świątyni. Pofranciszkański kościół, znacznie przebudowany, to jeden z dwóch śladów (obok budynku 16
dawnej słodowni) pobytu franciszkanów w Żarach, którzy zostali tu sprowadzeni w 1274 roku przez właściciela miasta Albrechta Dziewina. Pierwotny kościół to jedno- lub dwunawowy obiekt z czworoboczną wieżą znajdującą się po jego wschodniej stronie. Początkowo klasztor zbudowano na skraju miasta, jednak po wzniesieniu murów obronnych znalazł się w jego granicach. Stojący przy murach budynek klasztorny spłonął w 1549 roku. Nie przystąpiono do jego odbudowy, tylko w 1718 roku postawiono na ruinach dom sierot, a w 1837 roku szkołę ludową. Dziś i te budynki nie istnieją, bowiem uszkodzone podczas II wojny światowej, w końcu zostały wyburzone. Sam kościół pozbawiony jest cech pierwotnych. Jedyny widoczny średniowieczny ślad w jego korpusie to ostrołukowy portal, który przetrwał do dziś w elewacji północnej (otwór zamurowany). Po pożarze pozostawiono tylko północną ścianę oraz ośmioboczną wieżę nakrytą barokowym hełmem z dwoma kopułami z latarnią. Podczas remontu w 1928 roku wybito nowe, duże okna, a wnętrze, z którego usunięto wyposażenie, przykryto prostym stropem drewnianym. W pobliżu kościoła stoi budynek dawnej słodowni. Obiekt o nieznanej funkcji pierwotnej wzniesiono w XIV wieku, a w następnych stuleciach wiele razy przebudowywano. W XVI wieku, po kasacie zakonu franciszkanów został on przeznaczony na słodownię. Budynek wzniesiono na rzucie prostokąta i nakryto dachem czterospadowym. Wewnątrz budynku znajduje się duża, dwunawowa sala, w której zachowało się wsparte na filarach sześcioprzęsłowe sklepienie krzyżowe. Ponadto jeszcze w dwóch mniejszych pomieszczeniach i przybudówce przetrwały sklepienia kolebkowe z lunetami. Od kościoła wracamy ulicą Cichą do ulicy Podwale. Tutaj możemy jeszcze obejrzeć zewnętrzną część wysokiego muru obronnego. Podążając dalej Podwalem, dotrzemy do kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa (fot. 3). Ta obecnie najstarsza świątynia żarska została wzniesiona na miejscu późnoromańskiego kościoła. Jego ślady zachowały się w miejscu połączenia korpusu nawowego z prezbiterium. Była to dwunawowa budowla ceglana z węższym, wyodrębnionym prezbiterium. Wewnątrz stały trzy filary podpierające strop nawy. Około 1280 roku od północy do korpusu dostawiono czworoboczną wieżę kamienną. W 1308 roku w miejscu romańskiego ukończono budowę gotyckiego, ceglanego prezbiterium z krzyżowo-żebrowymi sklepieniami. Wieżę podwyższono o 6 m, a przy północnej ścianie prezbiterium zbudowano kaplicę, zakrystię oraz przedsionek. Po prawie 100 latach, w 1401 roku przystąpiono do wznoszenia nawy głównej świątyni, którą do 1430 roku nakryto sklepieniami. Wieżę podniesiono o kolejne 6 m. W tym samym roku wybuchł pożar, który uszkodził prezbiterium. W trakcie odbudowy zostało ono podniesione o około 2 m. W połowie XV wieku powiększono świątynię o kaplicę św. Barbary przy południowej ścianie prezbiterium, następnie o północny przedsionek i przylegającą do niego kaplicę. Na początku XVI wieku po stronie zachodniej zbudo- 17
wano kolejny przedsionek. Wkrótce, bo w 1524 roku kościół przestał pełnić funkcję parafii rzymskokatolickiej i został przejęty przez ewangelików. W 1585 roku na wieży zainstalowano zegar. W okresie wojny trzydziestoletniej świątynia została zdewastowana. Podczas prac budowlanych, które prowadzono w latach 1670-1672, na polecenie Promnitzów dobudowano do prezbiterium kaplicę nagrobną z kryptą. W 1684 roku po raz kolejny pożar zniszczył kościół, a jego odbudowa trwała 10 lat. W roku 1864 przeprowadzono renowację świątyni, podczas której wprowadzono elementy neogotyckie, uzupełniono w elewacjach ubytki, prezbiterium oblicowano nową cegłą i zbudowano nowe sklepienie. Podczas II wojny światowej kościół został uszkodzony i dopiero w 1984 roku ukończono jego odbudowę, dzięki czemu na nowo mogła służyć celom kultowym parafii rzymskokatolickiej. Przy zwiedzaniu kościoła warto zwrócić uwagę na dostawiony w XVI wieku przedsionek zachodni, przez który dochodzi się do wysokiego otworu wejściowego prowadzącego do nawy głównej. Otwór ten charakteryzuje się gotyckim, profilowanym portalem z XV wieku. Jest on zwieńczony płaskorzeźbioną dekoracją z motywem nietoperza, żabek i kwiatonu. Po prawej stronie jest wmurowana w ścianę czternastowieczna płyta nagrobna, na której została umieszczona plastyczna postać duchownego z księgą i kielichem w dłoni. Korpus główny kościoła to trójnawowa hala z ośmioma smukłymi filarami podpierającymi ostrołukowe arkady. Nawy przykrywają pięcioprzęsłowe sklepienia gwiaździste. Wyposażenie zdewastowanego przed wiekami i zniszczonego podczas II wojny światowej kościoła jest bardzo skromne głównie współczesne. Jedynie kaplica Promnitzów zachowała bogaty wystrój sztukatorski i malarski z 1627 roku, autorstwa Jana Joachima Vogla, o tematyce staro- i nowotestamentowej. Interesująca jest też barokowa oprawa portalu, m.in. z herbem Promnitzów i tablicą inskrypcyjną. Do zewnętrznej ściany prezbiterium zostały przymocowane kamienne płyty epitafijne (m. in. z XVII wieku). Przy placu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, obok kościoła zachowało się kilka budynków o dużej wartości architektonicznej i historycznej. Należy do nich stara plebania (dziś siedziba Archiwum Państwowego), wzniesiona na bazie dwóch obiektów: starszego z XV wieku, z gotyckimi szczytami i krzyżowo-żebrowymi, a także kolebkowymi sklepieniami w piwnicy oraz na parterze, i drugiego, datowanego na pierwszą połowę XVI wieku. Starszy budynek stoi przy murze obronnym, podobnie jak i dwa następne domy gotyckie (nr 1 i 2), które zostały w XIX i XX wieku przebudowane. Dziś służą one parafii rzymskokatolickiej. Stojąca obok kamienno-ceglana dzwonnica (fot. 4) jest dawną basztą obronną z XIV wieku, podniesioną w XVI stuleciu i zaadaptowaną na potrzeby parafii. Inne budynki to szesnastowieczne domy, zniszczone podczas ostatniej wojny, następnie w latach sześćdziesiątych XX wieku odbudowane. 18