1 Moje obowiązki jako autora. Na co, jako autor muszę uważać przy rozpowszechnianiu utworu? Po moim poprzednim artykule w gazetce szkolnej dostałam dużo listów z pytaniami o problemy związane z prawem autorskim. Wiele pytań powtarzało się. Wyglądały mniej więcej tak: Znalazłem w internecie pewien materiał, które chciałbym opublikować na własnej stronie WWW. Czy mogę to zrobić?. To znaczy, że wiecie już, że w takim przypadku trzeba się zastanowić. To pierwszy, bardzo ważny krok, przy przestrzeganiu zapisów prawa autorskiego. A sprawa nie jest łatwa. Ważne jest, do czego chcemy użyć odnaleziony materiał. Trzeba też zdobyć o nim niezbędne informacje. Wszystko po to, żeby dowiedzieć się, czy i z jakiego wyjątku prawa autorskiego można skorzystać przy publikacji tego materiału. Na szczęście jest ich kilka możliwości, z których możemy skorzystać: dozwolony użytek publiczny (np. prawo cytatu) domena publiczna licencje Creative Commons lub podobne umożliwiające nieodpłatne korzystanie Co to w ogóle jest dozwolony użytek publiczny? Dozwolony użytek publiczny obejmuje m.in. prawo przedruku, prawo cytatu oraz specjalne uprawnienia bibliotek, archiwów i szkół. W pewnych przypadkach dozwolony użytek publiczny pozbawia twórców (lub właścicieli praw majątkowych) prawa do decydowania o sposobie wykorzystania utworu, a często także prawa do wynagrodzenia z tego tytułu. Dozwolony użytek publiczny jest wyjątkiem chroniącym fundamentalne prawa (w szczególności swobodę wypowiedzi, prawo do informacji) oraz interes publiczny (np. edukację, naukę i kulturę). Wprowadzono go po to, by każdy mógł korzystać z chronionych utworów, by naukowcy mogli swobodnie rozwijać badania, by był możliwy swobodny przepływ informacji, by każdy z nas mógł się uczyć korzystając z dzieł innych ludzi. Korzystając z tego wyjątku, nie wolno zapomnieć o więzi, jaka łączy twórcę z jego dziełem, więzi, którą chronią autorskie prawa osobiste. Według nich, niedopuszczalne jest wykorzystanie utworów jeszcze nierozpowszechnionych, zmiana ich treści, czy formy, zawsze powinniśmy też podawać informacje na temat twórcy (jeśli są udostępnione) i źródła, z jakiego czerpaliśmy.
2 Przy publikowaniu skorzystamy z dozwolonego użytku wybierając prawo cytatu. Ale uwaga, tu też są pewne ograniczenia! Możemy cytować fragmenty tylko tych utworów, które zostały rozpowszechnione (np. opublikowane w internecie). Powinno to jednak być uzasadnione wyjaśnieniem lub analizą krytyczną (na przykładzie fragmentu jakiegoś utworu wyrażamy własne zdanie), prawami gatunku (np. wykorzystanie fragmentu utworu przy tworzeniu karykatury czy parodii), nauczaniem (fragmenty utworów umieszczone w (darmowej) gazetce szkolnej. Dodatkowo, cytowane urywki powinny mieć związek z własną twórczością cytującego i być uzasadnione przez konkretny cel, który ma zostać osiągnięty, powinny tworzyć samoistną całość z resztą dzieła. To znaczy, że dzieło, które zawiera cytaty twórczości innych autorów, powinno być samodzielnym, utworem, który nie jest tylko zlepkiem cytatów. Opublikowanie całego cudzego artykułu z własnym bardzo krótkim podsumowaniem nie mieści się więc w ramach dozwolonego cytatu, a co najwyżej może podlegać zasadom rządzącym przedrukiem. Przy korzystaniu z cytatu nie możemy zapomnieć o konieczności wymienienia twórcy i źródła, z którego czerpaliśmy. Podajemy nie tylko tytuł i informacje o autorze, ale również nazwę wydawcy i rok wydania, w przypadku strony internetowej adres i datę odczytania. Ale cytowanie to nie jedyny sposób korzystania z cudzych dzieł w utworach, które chcemy rozpowszechniać. Mamy jeszcze do dyspozycji możliwość skorzystania z materiałów należących do domeny publicznej. Domena publiczna. Domena publiczna jest to zbiór dzieł, które nie są chronione prawnie. Należą do niego te utwory: których ochrona wygasła, które nigdy nie były chronione, które zostały przekazane do domeny publicznej przez twórcę (lub właściciela praw). Autorskie prawa majątkowe wygasają po 70 latach, ale to 70 lat może być liczone: od śmierci autora (lub ostatniego współautora) od daty publikacji dzieła, jeśli autor jest nieznany od daty pierwszego rozpowszechnienia, jeśli prawa do utworu ma np. spadkobierca, od daty jego powstania, jeśli utwór nie został rozpowszechniony, a prawa do utworu przysługują innej osobie niż autor (np. wydawcy). Czasem dzieje się tak, że dzieło nigdy nie było chronione? Wszystkie zdjęcia opublikowane przed rokiem 1994, które nie mają uwidocznionego wyraźnie zastrzeżenia prawa autorskiego, nie są tym prawem chronione
(wynika to z tego, że poprzednia ustawa o prawie autorskim - sprzed 1994 roku, nie chroniła takich zdjęć). Z takich zdjęć możemy swobodnie korzystać, ale musimy mieć pewność, że nigdy nie były chronione prawem autorskim brak zastrzeżenia na np. reprodukcjach oryginalnych fotografii nie oznacza automatycznie iż autor takiego zastrzeżenia nie uczynił. Czas dowiedzieć się czegoś o licencjach Creative Commons Licencje Creative Commons zostały opracowane przez międzynarodową organizację o tej samej nazwie. Są to wzorce przeznaczone do stosowania przez wszystkich, którzy chcieliby rozpowszechniać swoje utwory literackie, muzyczne, audiowizualne lub inne (poza oprogramowaniem, tu mamy licencje GNU). Wszystkie oferowane przez Creative Commons licencje i narzędzia są darmowe. Wśród licencji CC mamy do dyspozycji 6 możliwości: Uznanie Autorstwa 3 Uznanie autorstwa 3.0 Polska Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie pod warunkiem oznaczenia autorstwa. Jest to licencja gwarantująca najszersze swobody licencjobiorcy. Uznanie Autorstwa Na Tych Samych Warunkach Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja. Jest to licencja używana przez Wikipedię i jej siostrzane projekty. Uznanie Autorstwa Na Warunkach Niekomercyjnych Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, remiksowanie, rozprowadzanie, przedstawienie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje jednak utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją) Uznanie Autorstwa Na Warunkach Niekomercyjnych Na Tych Samych Warunkach Licencja ta pozwala innym remiksować, zmieniać i tworzyć w oparciu o twoją twórczość do celów niekomercyjnych - pod warunkiem, że uznają twoje autorstwo. Uznanie Autorstwa Na Warunkach Niekomercyjnych Bez Utworów Zależnych Ta licencja zezwala na rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu zarówno w celach komercyjnych i niekomercyjnych, pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych). Uznanie autorstwa Użycie niekomercyjne Bez utworów zależnych 3.0 Polska Licencja ta zezwala na rozpowszechnianie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych oraz pod warunkiem zachowania go w oryginalnej postaci (nie tworzenia utworów zależnych). Jest to najbardziej restrykycyjna z licencji.
4 Aby łatwiej było znaleźć materiały, które są udostępniane na tych licencjach na stronie Creative Commons umieszczono wyszukiwarkę takich treści: http://search.creativecommons.org/?q= Pamiętajmy jednak, że nawet przy rozpowszechnianiu utworów, które są naszym dziełem musimy być ostrożni. Przy publikacji niektórych utworów, np. zdjęć, musimy pamiętać o prawach pokrewnych do praw autorskich np. o prawie do ochrony wizerunku Przy rozpowszechnianiu fotografii naszego autorstwa musimy pamiętać o ochronie wizerunku osób, które się na nich znajdują. Wizerunek określonej osoby jest dobrem osobistym i z tej racji podlega ochronie na podstawie art. 23 i 24. k.c. Chcąc rozpowszechniać wizerunek czyjejś osoby, należy uzyskać jej zezwolenie, chyba, że zapłaci się za pozowanie. Jeśli chodzi o dzieci i nieletnią młodzież (ich wizerunek podlega szczególnej ochronie), zgodę wyrażają rodzice lub opiekunowie prawni. Nie wymaga zezwolenia rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, społecznych i zawodowych. Nie wymaga także zezwolenia rozpowszechnianie wizerunku osoby, jeżeli wizerunek ten stanowi jedynie szczegół całości takiej, jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. W praktyce oznacza to, że np. na szkolnej stronie internetowej możemy umieszczać zdjęcia z wycieczek klasowych, czy uroczystości szkolnych i to zarówno te, na których pojawią się nauczyciele, uczniowie, jak i te przedstawiające gości pełniących funkcje publiczne (oczywiście, postępując zgodnie ze wskazaniami tu wymienianymi). Można także, fotografując park, fotografować parę staruszków odpoczywających na ławce czy młodych ludzi całujących się na tle fontanny. Jednak w przypadku osób, które nie są powszechnie znane, niedopuszczalne jest takie wykadrowanie zgromadzenia, czy krajobrazu, że zostanie naruszone ich prawo do prywatności. Przy publikowaniu np. zdjęć z wycieczek może pojawić się kolejny problem zezwolenia na fotografowanie obiektów, rozumianych przez prawo autorskie jako utwory. Prawo autorskie zezwala na rozpowszechnianie utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach placach lub w ogrodach jednakże nie do tego samego użytku (art. 33 pkt 1 pr. aut.). Dzięki temu zezwoleniu, bez obaw możemy na stronie internetowej umieszczać reportaże z wypraw uczniów ukazujące wystawione w miejscach publicznych dzieła, takie jak zabytki, budynki ciekawe pod względem architektonicznym,
5 pomniki, kościoły czy chociażby przydrożne kapliczki. Nie mamy jednak upoważnienia do rozpowszechniania utworów znajdujących się we wnętrzach budynków, choćby nawet były one dostępne publicznie (np. nie można rozpowszechniać fotografii rzeźby stojącej w hollu banku). Utwory wystawione w muzeach, galeriach, czy wystawach wolno rozpowszechniać tylko w katalogach i wydawnictwach publikowanych dla promocji tych dzieł, a także w sprawozdaniach w aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jeśli będzie to uzasadnione celem informacji nie dotyczy to rozpowszechniania tych utworów na stronach internetowych. Ujmując wszystkie te problemy krótko: Przestrzeganie prawa jest skomplikowane. Jakie warunki muszą być spełnione? Pierwszym, niezbędnym elementem jest znajomość odpowiednich przepisów. Następnym, umiejętność poprawnego ich interpretowania (z tym mogą mieć problemy nawet prawnicy) lub przynajmniej rozpoznawania sytuacji, gdy najlepszym rozwiązaniem jest wstrzymanie działań i szukanie. Kolejnym, nieodzownym elementem jest chęć postępowania według określonych w prawie zasad. Ale tej Wam nie brakuje. Bibliografia: Brzozowska M. : Starych fotografii czar [W:] http://prawo-autorskie.wieszjak.pl/abc-praw-autorskich/209782,starychfotografii-czar.html [dostęp 1209.2012] Formalne uchybienia w funkcjonowaniu organizacji pozarządowych w Polsce [W:] www.batory.org.pl/praw/formal.htm [dostęp 1209.2012] Sobczak J. : Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa 2002, s.210 Sobczak J. : Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa 2002, s.203 Sobczak J. : Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa 2002, s.209 Traple E. [W:] J. Barta R. Markiewicz (red.): Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995, s.212