364 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 364-369 Przekroczenia dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności w latach 2008-2013 na podstawie raportów RASFF Violations of MRLs for pesticide residues in food between 2008-2013 according to RASFF reports Marta Buczkowska 1/, Joanna Domagalska 1/, Aleksandra Żelazko 3/, Anna Rogalska 2/, Przemysław Nowak 3/ 1/ Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Zakład Higieny Komunalnej i Nadzoru Sanitarnego 2/ Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Zakład Toksykologii i Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy doktorantka 3/ Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Zakład Toksykologii i Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy Pestycydy to naturalne lub syntetyczne substancje wykorzystywane do ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, w celu zwiększania ilości i poprawy jakości plonów rolnych. Obecnie pestycydy uznawane są za jedne z bardziej niebezpiecznych związków chemicznych. Konieczne zatem jest stałe monitorowanie poziomu pozostałości pestycydów w produktach żywnościowych. Pozostałości te nie mogą przekraczać ustalonych wartości tzw. najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości środków ochrony roślin NDP. Eliminowanie artykułów rolno-spożywczych stanowiących zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi lub zwierząt umożliwia System Wczesnego Ostrzegania dotyczący Żywności i Pasz (RASFF Rapid Alert System for Food and Feed). Według raportów RASFF pestycydy stanowią drugą, po mikroorganizmach patogennych, grupę zagrożeń żywnościowych (w 2013 r. 14,5% wszystkich powiadomień). W ostatnich latach w zgłoszeniach dotyczących pozostałości pestycydów w żywności i paszach, wyraźnie dominują powiadomienia o zatrzymaniu na granicy (w 2013 r. 75%). Najmniej liczną grupę powiadomień odnoszących się do pozostałości pestycydów stanowią powiadomienia o zagrożeniach (dotyczące szczególnie niebezpiecznych przypadków, wymagających natychmiastowej reakcji). W latach 2008-2013 Polska przesłała łącznie 27 powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w żywności, w tym 4 powiadomienia dla produktów pochodzących z naszego kraju. Najwięcej powiadomień przekazywanych przez polski Krajowy Punkt Kontaktowy dotyczyło kategorii owoce i warzywa (14 powiadomień). Pesticides are natural or synthetic substances used to protect plants against harmful organisms in order to increase the quantity and improve the quality of agricultural crops. Currently, pesticides are considered one of the most dangerous chemicals. Constant monitoring of pesticide residue levels on food and feed products is necessary. These limits cannot exceed specified standard values of so-called maximum residue limits for pesticides. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) enables elimination of agricultural products and foodstuffs that constitute a threat to health and life of humans or animals. According to the RASFF reports pesticides are the second group of foodborne hazards (in 2013 14.5% of all notifications) after pathogenic microorganisms. In recent years the number of border rejection notifications (in 2013 75%) has clearly dominated all notifications on pesticide residues in food and feed. The smallest group of pesticide residue-related notifications refers to alert notifications (regarding extremely dangerous cases demanding immediate reaction). Between 2008-2013 Poland has sent a total of 27 notifications relating to the presence of pesticides in food, including 4 notifications for products of Polish origin. The largest number of notifications were transmitted by the Polish National Contact Point for category: fruit and vegetables (14 notifications). Key words: pesticide residues, foodstuffs, RASFF Słowa kluczowe: pozostałości pestycydów, artykuły spożywcze, RASFF Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 364-369 www.phie.pl Nadesłano: 27.03.2015 Zakwalifikowano do druku: 09.05.2015 Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Marta Buczkowska Zakład Higieny Komunalnej i Nadzoru Sanitarnego, Katedra Toksykologii i Uzależnień, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Medyków 18, 40-752 Katowice tel. 506 853 986, e-mail: mbuczkowska@sum.edu.pl Wstęp W rolnictwie, w celu ochrony roślin i produktów roślinnych przed organizmami szkodliwymi (w tym przed chwastami) oraz poprawy jakości płodów rolnych, wykorzystuje się różnego rodzaju substancje naturalne i syntetyczne, określane wspólnym terminem środków ochrony roślin [1]. Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
Buczkowska M i wsp. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności... 365 nr 1107/2009, środki ochrony roślin stosowane są w celu ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, niszczenia roślin niepożądanych lub hamowania ich wzrostu, konserwowania produktów roślinnych oraz wpływania na procesy życiowe roślin [2]. Wprowadzenie do rolnictwa środków ochrony roślin przyczyniło się do znacznej poprawy globalnej sytuacji socjalno-ekonomicznej obniżyły się koszty produkcji roślinnej oraz wzrosła wydajność upraw, tym samym zmniejszając zjawisko głodu [3, 4]. Jednocześnie, ze względu na oporność na degradację, toksyczność dla organizmów żywych i długotrwałe skutki działania, pestycydy są uznawane za jedne z najbardziej niebezpiecznych związków chemicznych. Ekspozycja na wysokie dawki tych środków w najbliższym otoczeniu lub w środowisku pracy niesie ze sobą ryzyko wystąpienia zatruć ostrych, objawiających się m.in. bólami głowy, wymiotami, bólami brzucha, biegunkami i ogólnym osłabieniem. Natomiast niski, ale stały poziom narażenia (np. u konsumentów spożywający skażoną żywność) może prowadzić do zaburzeń neurologicznych, endokrynologicznych, gastrologicznych oraz do niepłodności, poronień, występowania wad wrodzonych u noworodków, porodów przedwczesnych, itp. Dodatkowo zaobserwowano pozytywną korelację między czasem narażenia na pestycydy a zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwory, w szczególności na nieziarnicze chłoniaki, raka płuc, trzustki czy jąder [4-6]. Pozostałości pestycydów w żywności stan prawny w Unii Europejskiej Środki ochrony roślin można wykryć w żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego w postaci substancji czynnych, ich metabolitów i produktów rozkładu lub reakcji substancji czynnych, czyli tzw. pozostałości pestycydów. W celu ochrony zdrowia konsumentów pozostałości pestycydów w żywności nie mogą przekraczać ustalonych wartości są to tzw. najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów NDP. Wartości NDP są ustalane na podstawie badań polowych prowadzonych zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Rolniczej i przy prawidłowym stosowaniu środków chemicznych nie powinny zostać przekroczone. NDP pestycydów powinny być stale monitorowane i zmieniane w celu uwzględnienia nowych informacji i danych naukowych. W przypadku przekroczenia wartości NDP przeprowadzana jest ocena ryzyka, indywidualnie dla każdego przypadku. Dotyczy ona zarówno rejestracji substancji czynnej jak i etapu po jej wprowadzeniu do rolnictwa. W czasie rejestracji, jej celem jest sprawdzenie czy zaproponowane wartości NDP są bezpieczne dla konsumenta. Po rejestracji ocena ryzyka dotyczy przypadków przekroczenia ustalonych wartości NDP w produktach żywnościowych znajdujących się w obrocie handlowym, które mogą stanowić zagrożenie zdrowotne dla konsumenta [3, 7, 8]. Podstawowym dokumentem w zakresie rejestracji środków ochrony roślin w krajach Wspólnoty jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 z dnia 21 października 2009 r., które zastąpiło Dyrektywę Rady nr 91/414/WE z dnia 15 lipca 1991 r. Zgodnie z nim, na obszarze Unii Europejskiej można stosować jedynie środki ochrony roślin zawierające substancje czynne, które uzyskały pozytywną ocenę Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority EFSA) i są wymienione w załączniku do ww. Rozporządzenia [2]. Dodatkowym zabezpieczeniem dla konsumentów i środowiska przed negatywnymi skutkami stosowania pestycydów jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów, która reguluje na poziomie unijnym zasady wprowadzania do obrotu i stosowania środków ochrony roślin [9]. Wcześniejsze przepisy europejskie nie obejmowały szczegółowych zasad stosowania pestycydów, pozostawiając w tym zakresie znaczną swobodę poszczególnym państwom członkowskim UE. Znalazło to odzwierciedlenie w systematycznie zwiększającej się sprzedaży środków ochrony roślin w latach 2002-2008 odnotowano 39% wzrost sprzedaży tych związków w Danii, 33% w Królestwie Niderlandów i 17% w Niemczech [5, 10, 11]. Zasady prowadzenia urzędowych kontroli i monitoringu żywności w zakresie pozostałości pestycydów określa Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lutego 2005 r. (z późniejszymi zmianami) w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni [7]. Do 2008 r. zakres wspólnotowego programu kontroli pestycydów był co roku opracowywany przez Komisję Europejską i publikowany w Zaleceniach Komisji [12]. Jednak na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że poważne zmiany w stosowaniu pestycydów zachodzą w cyklu trzyletnim, dlatego Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1213/2008 wprowadzono skoordynowany wspólnotowy program kontroli obejmujący lata 2009, 2010 i 2011 [13]. Był on kontynuowany na podstawie kolejnych Rozporządzeń, a ostatnie pochodzi z 2014 r.. Program szczegółowo określa rodzaje pestycydów i środków spożywczych, które mają zostać objęte kontrolą. Zgodnie z treścią Rozporządzenia badaniom poddaje się główne składniki diety mieszkańców Unii, czyli od trzydziestu do czterdziestu
366 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 364-369 środków spożywczych. Pobieranie próbek jest rozdzielone pomiędzy państwa członkowskie, proporcjonalnie do liczby ludności, z zastrzeżeniem, że liczba próbek pobieranych dla danego produktu w każdym roku ma być nie mniejsza niż 12 [14]. Obecnie można zauważyć, że zużycie pestycydów w wielu krajach Wspólnoty ulega powolnemu zmniejszaniu, niestety nadal utrzymuje się na wysokim poziomie, zwłaszcza we Francji, Włoszech i Niemczech [11]. Niektórzy eksperci twierdzą, że jedynym sposobem ograniczenia stosowania pestycydów w rolnictwie jest wprowadzenie nowych regulacji prawnych w zakresie opodatkowania tych związków. Środki ochrony roślin o dużej toksyczności powinny zostać objęte wyższymi podatkami, a zdobyte w ten sposób fundusze mogłyby zostać przeznaczone na finansowanie badań dotyczących skutków ubocznych ich stosowania [5]. System RASFF krótka charakterystyka System Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznej Żywności i Paszach (The Rapid Alert System for Food and Feed RASFF) umożliwia szybką wymianę informacji o zagrożeniach ze strony artykułów rolno-spożywczych i materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz o środkach, które przedsięwzięto lub które zamierza się przedsięwziąć w celu przeciwdziałania takim zagrożeniom. Stanowi on w pewnym sensie rekompensatę za potencjalne zwiększenie zagrożenia ze strony ww. produktów w związku ze swobodnym handlem pomiędzy krajami Wspólnoty. Podstawą prawną utworzenia Systemu RASFF było Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające zasady przekazywania powiadomień do Komisji Europejskiej, jako organu zarządzającego całą siecią. Należało jednak ustanowić szczegółowe zasady dotyczące m.in. identyfikowania zagrożeń, procedur przekazywania różnych rodzajów powiadomień, czy też obowiązków punktów kontaktowych w poszczególnych krajach członkowskich. Z tych powodów w 2011 r. weszło w życie Rozporządzenie Komisji (UE) nr 16/2011, ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt. Zgodnie z Rozporządzeniem w zależności od stopnia zagrożenia powiadomienia przekazywane do RASFF mogą być klasyfikowane jako powiadomienia o zagrożeniach (alert notifications), powiadomienia informacyjne (information notifications) i powiadomienia o zatrzymaniu na granicy (border rejection notifications). Wymienione powiadomienia mogą mieć charakter pierwotny lub uzupełniający. Punkt kontaktowy Komisji dokonuje weryfikacji powiadomień przed przekazaniem ich do pozostałych członków sieci [15-17]. W przypadku wykrycia w artykułach rolno-spożywczych pozostałości pestycydów, przekraczających wartość NDP, podstawą do przekazania powiadomienia do RASFF jest możliwość przekroczenia wartości ARfD (ostra dawka referencyjna) dla narażenia ostrego i ADI (akceptowalne dzienne pobranie) dla narażenia przewlekłego, wykazana na podstawie oceny ryzyka. Po zakończonej ocenie ryzyka możliwe jest wyróżnienie: pestycydów o wysokiej toksyczności ostrej z wyznaczoną wartością ARfD, pestycydów o niskiej toksyczności ostrej z wyznaczoną wartością ADI, pestycydów o wysokiej toksyczności ostrej bez wyznaczonej wartością ARfD oraz pestycydów o niskiej toksyczności ostrej bez wyznaczonej wartością ADI i pestycydów, których stosowanie jest zabronione. Rodzaj przekazywanych powiadomień RASFF zależy od wielu czynników m.in. od toksyczności pestycydów czy też zasięgu wymiany handlowej [8, 18]. Polska została włączona do systemu RASFF w maju 2004 r. Organem kierującym siecią RASFF w Polsce jest Główny Inspektor Sanitarny, który powiadamia Komisję Europejską o stwierdzonych przypadkach niebezpiecznych artykułów rolno-spożywczych. W ramach Głównego Inspektoratu Sanitarnego funkcjonuje Krajowy Punkt Kontaktowy (KPK), natomiast w obrębie Inspekcji Weterynaryjnej działa Podpunkt Krajowego Punktu Kontaktowego (PKPK) [19]. Zgłoszenia dotyczące artykułów żywnościowych, w których wykryto pozostałości pestycydów przekraczające NDP są przekazywane za pośrednictwem KPK RASFF do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny. Od 2003 r. w Instytucie działa Zespół ds. oceny Ryzyka Związanego z Bezpieczeństwem Żywności, który przeprowadza ocenę ryzyka dla każdego przekazanego powiadomienia. Ostatecznie, w zależności od wyników oceny, informacja o przekroczeniu NDP może zostać przekazana do systemu RASFF jako powiadomienie o zagrożeniach lub powiadomienie informacyjne [8, 15, 19]. Wyniki działalności RASFF są publikowane w postaci raportów, które dostarczają informacji o liczbie powiadomień w krajach zgłoszenia produktu i krajach jego pochodzenia oraz o rozpoznaniu ryzyka dla zdrowia ludzi i zwierząt, jakie stwarzał ten produkt [19]. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów pestycydów w artykułach rolno-spożywczych w świetle raportów RASFF (2008-2013) W krajach europejskich liczba powiadomień dotyczących przekroczeń dopuszczalnych poziomów pestycydów w żywności i paszach zwiększa się systematycznie. Według raportów RASFF w ciągu ostatnich sześciu lat nastąpił wzrost liczby tych powiadomień
Buczkowska M i wsp. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności... 367 o 154% ze 178 powiadomień w 2008 r. do 452 w 2013 r. Obecnie pestycydy stanowią już drugą, po mikroorganizmach patogennych, grupę zagrożeń żywnościowych w 2013 r. 14,5% wszystkich powiadomień przekazywanych do Komisji Europejskiej dotyczyło pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych [20-25]. W przypadku zgłoszeń dotyczących pozostałości pestycydów w żywności i paszach wyraźnie widać w ostatnich latach dominującą liczbę powiadomień o zatrzymaniu na granicy (w 2011 r. stanowiły one 60% wszystkich zgłoszeń, w 2012 r. 72%, a w 2013 r. 75%), co koreluje z wysokim odsetkiem zgłoszeń odnoszących się do wyrobów importowanych (w 2011 r. stanowiły one 87% wszystkich powiadomień przekazanych z powodu przekroczenia dopuszczalnych poziomów pestycydów, a w 2012 r. i 2013 r. było to już 92% tych powiadomień) [23, 24]. Przyczyną tego zjawiska jest systematycznie rosnąca, od czasów tzw. zielonej rewolucji, chemizacji rolnictwa w Krajach Rozwijających się, głównie w rejonach tropikalnych Ameryki Środkowej i Południowej, Azji i Afryki. Nie obowiązują tam restrykcyjne regulacje prawne, w związku z tym na masową skalę sprzedaje się pestycydy, również te zakazane w Europie [26]. W 2009 r. mając na względzie ochronę konsumentów wprowadzono w UE przepisy dotyczące zwiększonego poziomu kontroli urzędowych pasz i żywności pochodzących z krajów trzecich. W przypadku pozostałości pestycydów nowe regulacje objęły m.in. wybrane owoce i warzywa z Republiki Dominikany, Turcji, Tajlandii, Egiptu, Indii i Chin, świeże zioła z Indii, Tajlandii, Maroko, Wietnamu oraz herbatę z Chin [27]. Wymienione w Rozporządzeniu kategorie produktów objęte częstszymi kontrolami, to grupy, w których najczęściej odnotowywano w poprzednich latach przekroczenia dopuszczalnych poziomów pestycydów. Na szczególną uwagę zasługują owoce i warzywa, bowiem według szacunków blisko 50% tych produktów, trafiających do obrotu handlowego zawiera wykrywalne ilości pestycydów. Bardzo często w jednym produkcie stwierdza się podwyższony poziom kilku pestycydów, wśród których występują również te zakazane na terenie Wspólnoty [20, 21, 27]. Według raportów RASFF w latach 2008-2013 najmniej liczną grupą powiadomień odnoszących się do pozostałości pestycydów okazały się powiadomienia o zagrożeniach (dotyczące szczególnie niebezpiecznych przypadków, wymagających natychmiastowej reakcji). Ich liczba uległa znacznemu zmniejszeniu z 20 w 2008 r. do 14 w 2013 r. Wskazuje to na niewielkie zagrożenie dla konsumentów ze strony zanieczyszczonych środkami ochrony roślin artykułów rolnospożywczych znajdujących się w obrocie handlowym [20, 25]. Liczbę i kategorie powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych przekazanych w latach 2008-2013 w ramach RASFF przedstawiono na rycinie 1. W latach 2008-2013, według doniesień RASFF, najczęściej wykrywanymi w artykułach rolno-spożywczych pestycydami były insektycydy, zwłaszcza fosforoorganiczne. Fungicydy stanowiły mniejszy procent zgłoszeń [20-25]. Wynika to z faktu, że insektycydy stanowią około 50% wszystkich środków ochrony roślin stosowanych na świecie. Są one używane nie tylko do zwalczania owadów w rolnictwie, ale również w leśnictwie, w gospodarstwach domowych, a także w walce z chorobami tropikalnymi [28, 29]. W artykułach rolno-spożywczych (w całym analizowanym okresie czasu) wykrywane były pozostałości różnych rodzajów insektycydów i fungicydów, również tych niedopuszczonych w UE (m.in. dichlorfos, etion, profenofos, triazofos) [20-25]. W 2013 roku przekroczenia dopuszczalnych norm odnotowano głównie dla związków o umiarkowanej toksyczności, takich jak: acetamiprid (insektycyd neonikotynowy), dimetoat (insektycyd fosforoorganiczny), acefat (insektycyd fosforoorganiczny, niedopuszczony w UE) oraz karbendazym (fungicyd). Niestety w wielu produktach stwierdzano również podwyższony poziom insektycydów o wysokiej toksyczności, przede wszystkim: triazofosu (produkty z Chin i Indii), monokrotofosu (produkty z Indii) i metomylu (produkty z Egiptu) [25]. Powiadomienia pierwotne przekazywane do RASFF przez KPK w Polsce można szczegółowo prześledzić na internetowej stronie portalu RASFF. W latach 2008-2013 Polska przesłała łącznie 27 powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w żywności, w tym 4 powiadomienia dla produktów pochodzących z naszego kraju. Liczbę i kategorie powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych przekazanych przez Polskę w latach 2008-2013 w ramach RASFF przedstawiono na rycinie 2. liczba powiadomień 400 350 300 250 200 150 100 50 powiadomienia o zagrożeniach powiadomienia informacyjne powiadomienia o odrzuceniu na granicy 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ryc. 1. Liczba i kategorie powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych przekazanych w latach 2008-2013 w ramach RASFF [20-25] Fig. 1. Number and categories of notifications on pesticide residue in food and feed between 2008-2013 sent through RASFF [20-25]
368 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 364-369 liczba powiadomień 8 7 6 5 4 3 2 1 powiadomienia o zagrożeniach powiadomienia informacyjne powiadomienia o odrzuceniu na granicy 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ryc. 2. Liczba i kategorie powiadomień dotyczących pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych przekazanych przez Polskę w latach 2008-2013 w ramach RASFF [30] Fig. 2. Number and categories of notifications on pesticide residue in food and feed sent by Poland between 2008-2013 through RASFF [30] Najwięcej powiadomień przekazywanych przez polski KPK dotyczyło kategorii owoce i warzywa (14 powiadomień). Dla tej grupy produktów przekazano również jedyne powiadomienie o zagrożeniach odnoszące się do niedopuszczalnych pozostałości karbendazymu, fentrenu i iprodionu w brzoskwiniach z Hiszpanii, które ostatecznie zostały wycofane z rynku. Pozostałe powiadomienia dotyczyły kategorii: orzechy, produkty z orzechów i pestek (6 powiadomień), kakao i przetwory z kakao, kawa i herbata (5 powiadomień), zioła i przyprawy (1 powiadomienie) oraz zboża i produkty piekarnicze (1 powiadomienie). Niebezpieczne artykuły żywnościowe najczęściej pochodziły z Chin (9 powiadomień) oraz z Ukrainy (6 powiadomień). W raportach RASFF niestety nie brakuje doniesień o polskiej żywności z niedopuszczalnymi pozostałościami pestycydów była ona przyczyną przesłania 20 powiadomień w latach 2008-2013. Powiadomienia te były klasyfikowane jako powiadomienia informacyjne (17 powiadomień) i powiadomienia o zagrożeniach (3 przypadki). Niektóre z powiadomień (m.in. 1 powiadomienie o zagrożeniach), nie dotyczyły bezpośrednio produktów produkowanych w Polsce, ale tych pochodzących z krajów trzecich, wprowadzanych na terytorium UE przez polskie granice. Notyfikacje przekazane dla produktów z Polski odnotowano w kategoriach: owoce i warzywa (17 powiadomień), zboża i produkty piekarnicze (1 powiadomienie), kakao i przetwory z kakao, kawa i herbata (1 powiadomienie) oraz żywność dietetyczna, suplementy diety, żywność wzbogacona (1 powiadomienie) [30]. Podsumowanie Obecność pozostałości pestycydów w artykułach rolno-spożywczych jest nieunikniona z powodu znacznej chemizacji rolnictwa i jedynie przeprowadzanie systematycznych kontroli umożliwia wczesne wykrywanie produktów niezgodnych z przepisami o NDP. Niestety, jak pokazują dane z systemu RASFF, wyeliminowanie wszystkich niebezpiecznych produktów przed wprowadzeniem do obrotu jest niemożliwe. Rozwiązaniem mają być wzmożone kontrole żywności, opracowywanie nowych, dokładniejszych metod analitycznych, ale przede wszystkim wspólnotowe działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów, w tym poszerzanie wiedzy na temat ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin. Należy bowiem pamiętać, że bezpieczne stosowanie pestycydów zależy w największym stopniu od wiedzy, świadomości i umiejętności wykonawców zabiegów chemicznych [31]. Piśmiennictwo / References 1. Gertig H, Duda G. Żywność a zdrowie i prawo. PZWL, Warszawa 2004. 2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 z dnia 21 października 2009 r. dotyczące wprowadzenia do obrotu środków ochrony roślin i uchylające dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG. 3. Góralczyk K, Kostka G, Ludwicki JK i wsp. Przewodnik po terminologii. Toksykologia. Bezpieczeństwo żywności. Zdrowie publiczne. Ocena ryzyka. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2013. 4. Gebara AB, Ciscato CHP, Monteiro SH, et al. Pesticide Residues in some Commodities: Dietary Risk for Children. Bull Environ Contam Toxicol 2011, 86: 506-510. 5. Skevas T, Oude Lansink AGJM, Stefanou SE. Designing the emerging EU pesticide Policy: A literature review. NJAS Wagen J Life SC 2013, 64-65: 95-103. 6. Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych przegląd badań epidemiologicznych. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309. 7. Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni, zmieniające dyrektywę Rady 91/414/EWG. 8. Struciński P, Góralczyk K, Czaja K i wsp. Ocena ryzyka dla konsumenta przy przekroczeniach najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów (NDP) w żywności. Rocz PZH 2007, 58(2): 377-388. 9. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/ WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów.
Buczkowska M i wsp. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności... 369 10. Czaja K, Góralczyk K, Struciński P i wsp. Analiza podstaw naukowych ustalenia definicja najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów (NDP). Rocz PZH 2009, 60(3): 207-212. 11. Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012. 12. Góralczyk K, Struciński P, Korcz W i wsp. Badania pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego w Polsce w latach 2004-2007. Rocz PZH 2009, 60(2): 113 119. 13. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1213/2008 z dnia 5 grudnia 2008 r. dotyczące wieloletniego skoordynowanego wspólnotowego programu kontroli na lata 2009, 2010 i 2011, mającego na celu zapewnienie zgodności z najwyższymi dopuszczalnymi poziomami pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na jej powierzchni oraz ocenę narażenia na nie konsumenta. 14. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 400/2014 z dnia 22 kwietnia 2014 r. dotyczące wieloletniego skoordynowanego unijnego programu kontroli na lata 2015, 2016 i 2017, mającego na celu zapewnienie zgodności z najwyższymi dopuszczalnymi poziomami pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na jej powierzchni, a także mającego na celu ocenę narażenia konsumenta na te pozostałości. 15. Buczkowska M, Sadowski T. Gadomska J. System wczesnego ostrzegania dotyczący żywności i pasz. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 550-555. 16. Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. 17. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 16/2011 z dnia 10 stycznia 2011 r. ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt. 18. European Commission. Health and Consumer Protection Directorate General. Draft GUIDANCE DOCUMENT ON Notification criteria for pesticide residue findings to the Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) SANCO/3346/2001 rev. 7, Brussels, 14 July 2004. 19. Gulbicka B. Zanieczyszczenia biologiczne i chemiczne jako problem bezpieczeństwa żywności. Studia i Monografie nr 156. IERiGŻ, Warszawa 2012. 20. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2008. 21. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2009. 22. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2010. 23. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2011. 24. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2012. 25. The Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) Annual Raport 2013. 26. Hjorth K, Johansen K, Holen B, et al. Pesticide residues in fruits and vegetables from South America A Nordic Project. Food Control 2011, 22: 1701-1706. 27. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 669/2009 z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wykonania rozporządzenia (WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwiększonego poziomu kontroli urzędowych przywozu niektórych rodzajów pasz i żywności niepochodzących od zwierząt i zmieniające decyzję 2006/504/WE. 28. Türköz Bakırcı G, Bengü Yaman Acay D, Bakirci F, et al. Pesticide residues in fruits and vegetables from the Aegean region, Turkey. Food Chem 2014, 106: 379-392. 29. Bajawa U, Singh Sandhu K. Effect of handling and processing on pesticide residues in food a review. J Food Sci Technol 2014, 51(2):201-220. 30. https://webgate.ec.europa.eu/rasff-window/portal/ 31. Brzostek-Kasprzak M, Kwasek M, Michna W i wsp. Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (13). Jakość i bezpieczeństwo żywności a zdrowie konsumenta. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2011.