Skórę uszkadza wiele mechanizmów. Uszkodzenia takie prowadzą do jej starzenia się oraz problemów z nim związanych, np. raka skóry, suchości skóry oraz innych dolegliwości. W poniższym tekście opisano różnorakie zmiany, jakie następują w skórze wraz z procesem starzenia się. Do uszkodzeń skóry i jej starzenia się dochodzi w następujący sposób: Stres oksydacyjny i uszkodzenia spowodowane przez wolne rodniki. Wszystkie komórki, w tym komórki skóry, muszą produkować energię, która pozwala im wykonywać przewidziane funkcje. Ludzie są organizmami produkującymi energię, a komórki ich ciał są komórkami energię taką produkującymi. Każda z komórek do produkcji energii wykorzystuje reakcje chemiczne. Są to reakcje, w których powstają wolne rodniki. Mowa tu o tworzeniu się wolnych rodników, będących cząsteczkami o dużym ładunku i o strukturze, dzięki której zawierają one duże ilości energii, która może być wykorzystana przez komórkę lub, bardziej ogólnie, przez cały organizm. Natura tak stworzyła ludzi i inne organizmy, że produkują one zbyt dużo energii. W tym przypadku natura nie była zainteresowana maksymalną wydajnością, ale raczej tym, aby zagwarantować wypełnianie przez organizm funkcji dalszego przekazywania materiału genetycznego gatunku. Aby zwiększyć prawdopodobieństwo, że człowiek dożyje do wieku reprodukcyjnego, w wyniku ewolucji zostaliśmy wyposażeni w dwa egzemplarze prawie wszystkich części ciała: dwie nerki, dużo dodatkowej tkanki wątroby, dwie ręce, parę oczu itp. Nawet na poziomie poszczególnych komórek ludzie zostali zaprojektowani tak, aby produkować nadmiar energii po to, aby ich komórki miały zapewnioną większość ilość energii niż potrzeba do wykonywanie swoich funkcji. Te ochronne działania natury, polegające na produkcji nadmiaru energii w każdej z komórek organizmu, prowadzą do uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki. Innym terminem opisującym te uszkodzenia jest stres oksydacyjny. Te zbędne wolne rodniki o dużym ładunku energetycznym obijają się o wewnętrzne ściany komórki, uszkadzając struktury komórkowe i tkanki. Dzięki rezerwom fizjologicznym ludzie są w stanie tolerować dość dużą ilość uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki. Rezerwy te są największe w młodości, jednak na skutek ciągłych uszkodzeń komórek i tkanek, do których dochodzi przez całe życie i które się kumulują, wyczerpują się. Właśnie ten proces odpowiedzialny jest za starzenie się. Proces starzenia się jest zewnętrzną oznaką wyczerpujących się rezerw fizjologicznych oraz uszkodzeń, które zaczynają pojawiać się w starzejącym się organizmie w związku z tymi zmianami, które to mają swój początek na poziomie poszczególnych komórek. Osoby w wieku 35-40 lat powinny zainteresować się tym procesem w celu maksymalnego ograniczenia redukcji rezerw fizjologicznych, która postępuje wraz ze starzeniem się organizmu. (Oxidative Stress and Aging, 1995, Birkhauser Verlag:Basel, Boston, Berlin). Jeżeli biochemiczne skutki starzenia się nie zostaną ograniczone, osoba będzie nie tylko wyglądać starzej, ale pogorszy się także funkcjonowanie komórek i całego organizmu. Ma to związek nie tylko z pięknem, ale także ze zdrowiem i dobrym samopoczuciem. Dlaczego wolne rodniki uszkadzają komórki i tkanki Wolne rodniki są magazynami bardzo dużej ilości energii. Ponadto kiedy wolny rodnik dotyka jakiejkolwiek innej struktury jest tak reaktywny, że natychmiast się z nią łączy. W procesie łączenia się z tą strukturą ogranicza lub uniemożliwia jej prawidłowe funkcjonowanie a przy okazji tworzy kolejny wolny rodnik. Z kolei ten nowy wolny rodnik łączy się z inną substancją, powoduje w niej niekorzystne zmiany i doprowadzając do powstania jeszcze jednego wolnego rodnika. Opisana wyżej kaskada wolnych rodników powoduje dalsze uszkodzenia komórek i tkanek, prowadząc do widocznych oznak starzenia się i chorób. Konsekwencje stresu oksydacyjnego obejmują utratę integralności błony komórkowej (komórka traci zdolność zatrzymywania na swojej powierzchni substancji szkodliwych i zatrzymywania wewnątrz substancji, których potrzebuje), zaburzenia funkcji komórkowych, rozwój nowotworów czy gorsze funkcjonowanie systemu enzymatycznego. (Biology of Aging, 1998, Sinauer Assoc:Sunderland,MA)
Jak działają przeciwutleniacze Przeciwutleniacze łączą się z wolnymi rodnikami, uniemożliwiając im w ten sposób reakcje ze strukturami komórkowymi. W procesie tym nie tworzą się dodatkowe wolne rodniki, zatem zahamowana zostaje opisana wyżej kaskada. (Oxidative Stress and Aging, 1995, Birkhauser Verlag:Basel, Boston, Berlin) Przeciwutleniacze można przyjmować doustnie lub, w przypadku skóry, stosować je miejscowo (rozprowadzać je na skórze). Do powierzchni skóry dociera mniej niż 1% przeciwutleniaczy przyjętych doustnie. (Oxidants and Antioxidants in Cutaneous Biology, Curr Probl Dermatol, 2001, Karger:Basel, 29, 157-164). W przypadku skóry dużo bardziej skuteczne są substancje przeciwutleniające stosowane miejscowo. (Toxicology, 2003 Jul, 189(1-2):21-39) Środki do pielęgnacji skóry stosowane miejscowo mogą działać z maksymalną skutecznością tylko wtedy, gdy są stabilne (ich korzystne działanie utrzymuje się przez dłuższy czas) i są wchłaniane (przenikają przez zewnętrzną warstwę skóry). (Oxidants and Antioxidants in Cutaneous Biology, Curr Probl Dermatol, 2001, Karger:Basel, 29, 157-164) Atak na skórę Skóra narażona jest na liczne ataki, począwszy od uszkodzeń komórkowych a skończywszy na atakach z zewnątrz. Poniżej opisano kilka z nich: Wewnętrzny metabolizm komórkowy Komórki skóry, podobnie jak wszystkie inne komórki organizmu, narażone są na stres oksydacyjny/uszkodzenia spowodowane przez wolne rodniki, do których dochodzi w wyniku wewnętrznego metabolizmu komórkowego oraz produkcji energii. Proces ten został opisany wyżej. Przeciwutleniacze chronią nas przed takimi uszkodzeniami. Promieniowanie słoneczne Oprócz uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki, które występują we wszystkich komórkach (także w komórkach skóry), w wyniku metabolizmu komórkowego, skóra narażona jest na inne specyficzne rodzaje uszkodzeń, gdyż jest ona najpardzej zewnętrzną powłoką naszego ciała i ma za zadanie chronić nas przed licznymi atakami z zewnątrz. Jednym z najważniejszych z nich jest promieniowanie słoneczne, w tym promienie UVA, UVB i UVC. Promienie UVC są pochłaniane przez ozon, ale promienie UVA i UVB docierają do skóry. Promienie UVB (długość fali 290-320 nm) powodują poparzenia. Promienie UVA (320-400 nm) powodują fotostarzenie się skóry. UVA przenikają przez szkło, np. szyby samochodowe i okna w mieszkaniach. UVB są przez szkło blokowane. Kiedy światło słoneczne docierają do skóry, promienie UVB są pochłaniane przez naskórek i tworzą się wolne rodniki tlenowe. Promienie UVA przenikają do dużo głębiej położonych warstw skóry, gdzie prowadzą do powstania wolnych rodników powodujących uszkodzenia znajdujących się tam komórek i tkanek. UVA są także pochłaniane przez kwas urokainowy na powierzchni skóry, co prowadzi do powstania wolnych rodników i przyspiesza wszystkie efekty starzenia się. Promieniowanie UVA może mieć znaczenie w rozwoju czerniaka, będącego jednym ze szczególnie agresywnych typów nowotworów skóry. Jednym ze skutków pochłaniania promieniowania słonecznego są uszkodzenia tkanki łącznej skóry, w tym kolagenu i elastyny. Brązowe plamy (plamy starcze, piegi), zmarszczki, rogowacenie słoneczne oraz rak skóry powstają się w wyniku produkcji wolnych rodników i uszkodzeń, do jakich dochodzi w strukturach wewnątrzkomórkowych, DNA i tkance łącznej. (The Biology of the Skin, 2001, Parthenon Pub:NY, London) Promieniowanie słoneczne prowadzi także do immunosupresji skóry. To zmniejszenie się zdolności skóry do przeprowadzenia skutecznej odpowiedzi immunologicznej czyni ją bardziej podatną na infekcje, niektóre reakcje zapalne oraz nowotwory. (Exp Dermatol, 2003, 12 Suppl 2, 64-70)
Palenie Palenie prowadzi do ogromnych uszkodzeń i przyspiesza proces starzenia się zarówno skóry, jak i innych tkanek. Na skórze palacza widać zdecydowanie więcej oznak starzenia się. Ozon Warstwa ozonowa chroni przed promieniowaniem UVC, a ozon może występować w zanieczyszczonym powietrzu. Kiedy ozon lub O3 (tlen to O2) dociera do skóry, przyczynia się do powstania uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki. (The Biology of the Skin, 2001, Parthenon Pub:NY, London) Zanieczyszczenia Bardzo szkodliwe dla skóry są liczne związki reaktywne i toksyny występujące w zanieczyszczonym powietrzu, spalinach samochodowych oraz inne substancje toksyczne występujące w środowisku. Niektóre z nich same inicjują kaskadę uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki, natomiast inne łączą się w świetle słonecznym z innymi wolnymi rodnikami, co prowadzi do powstania jeszcze większej ilości wysoce reaktywnych substancji uszkadzających skórę. (The Biology of the Skin, 2001, Parthenon Pub:NY, London) Sieć chroniąca skórę Ludzkie ciało zostało wyposażone w pewne mechanizmy obronne przed uszkodzeniami spowodowanymi przez wolne rodniki. Podobnie jak w przypadku innych mechanizmów naturalnych nie mamy tu do czynienia z jednym z nich ale z kilkoma mechanizmami działającymi równocześnie, zwykle w różny sposób, dzięki czemu jesteśmy chronieni przed uszkodzeniami skóry na wiele sposobów. Na szczęście naturalne mechanizmy ochronne można wspierać chroniąc skórę przed uszkodzeniami (filtry przeciwsłoneczne) oraz wzmacniając naturalną ochronę (poprzez miejscowe stosowanie przeciwutleniaczy i przyjmowanie ich doustnie). (Curr Probl Dermatol, 2001, 29:26-42) (Toxicology, 2003 Jul 15, 189(1-2):21-39) (Br J Dermatol, 2003 Oct, 149(4), 681-91) (J Drugs Dermatol, 2003 Aug, 2(4), 435-41) Skóra wyposażona jest w wewnętrzną sieć ochrony. W jej skład wchodzą rozpuszczalne w tłuszczach substancje, takie jak witamina E i CoQ10. Przeciwutleniacze rozpuszczalne w tłuszczach znajdują się w błonach komórkowych, na powierzchni skóry oraz w bogatych w tłuszcze tkankach. Przykładem substancji rozpuszczalnej w wodzie jest witamina C. Przeciwutleniacze rozpuszczalne w wodzie znajdują się wewnątrz komórki (gdzie jest dużo wody) a także pomiędzy komórkami. Witamina C występuje także na powierzchni skóry, gdzie zastępuje witaminę E, która została wykorzystana do neutralizacji wolnych rodników. Występują także inne międzykomórkowe substancje enzymatyczne (wewnątrz komórki), np. glutation, katalaza, SOD (dysmutaza ponadtlenkowa) czy peroksydaza. Enzymy te hamują proces tworzenia się licznych reaktywnych form tlenu lub wolnych rodników. Organizm dysponuje także innymi substancjami, które wypełniają więcej niż jedną funkcję i które mogą być w pewnym stopniu użyteczne jako przeciwutleniacze; są to, między innymi, bilirubina i kwas moczowy. (Oxidative Stress and Aging, 1995, Birkhauser Verlag:Basel, Boston, Berlin) Witamina C Witamina C jest skutecznym przeciwutleniaczem w środowiskach bogatych w wodę, zarówno między komórkami, jak i w ich wnętrzu. Pomaga ona także zastępować witaminę E. Witamina C jest skutecznym przeciwutleniaczem stosowanym miejscowo, w związku z czym jej stosowanie na skórze daje dobre efekty, pod warunkiem że dzieje się to zgodnie z określonymi zasadami. Witaminę C bardzo trudno ustabilizować, co oznacza, że kiedy witamina ta znajduje się w butelce ulega degradacji i w bardzo krótkim czasie przestaje być witaminą C. Wyprodukowanie witaminy C w stabilnej formie jest dla naukowców sporym wyzwaniem. W związku z tym nie wszystkie produkty ją zawierające są takie same. Kiedy witamina C znajdzie się wewnątrz komórki, nie tylko spełnia funkcję przeciwutleniacza, ale także stymuluje produkcję kolagenu. Jest ona jest niezbędna do reakcji enzymatycznych, w których produkowana jest tkanka łączna i dzięki którym skóra zachowuje elastyczność, co zapobiega pojawianiu się zmarszczek i/lub je eliminuje. (J Invest Dermatol, 2001 Jun, 116(6):853-9). Badania pokazują, że miejscowe stosowanie witaminy C prowadzi do naprawy tkanki łącznej i w widoczny sposób neutralizuje skutki
fotostarzenia się skóry. Obserwacje te potwierdzono na drodze biopsji tkanki oraz badań pod mikroskopem. (Dermatol Surg, 2002 Mar, 28(3), 231-6) Witamina E Witamina E transportowana jest do powierzchni skóry przez łój skórny produkowany w gruczołach łojowych. (Curr Probl. Dermatol, 2001, 29, 26-42). Witaminę E można także uzupełniać przez substancje stosowane miejscowo, pod warunkiem, że produkt jest stabilny i skuteczny. Przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego Istnieje wiele bardzo skutecznych przeciwutleniaczy pochodzenia roślinnego. Wszystkie organizmy, które wytwarzają energię (tj. WSZYSTKIE organizmy), muszą być wyposażone w jakąś formę ochrony antyoksydacyjnej i rośliny nie są pod tym względem wyjątkiem. Niektóre z tych przeciwutleniaczy są wyjątkowo skuteczne także gdy stosuje je człowiek. (Br J Dermatol, 2003 Oct, 149(4):681-91). Grupa ta obejmuje katechiny w zielonej herbacie, oleuropeinę w liściach oliwek, liczne polifenole w soi, pyknogenol (kora sosny) oraz ekstrakt z pestek winogron, soki owocowe a także inne części owoców itp. Filtry przeciwsłoneczne Filtr przeciwsłoneczny jest przykładem zewnętrznej ochrony skóry. Dawniej powszechnie uważano, że całkowicie skuteczne zabezpieczenie przed promieniowaniem słonecznym można było osiągnąć poprzez niedopuszczenie do pojawienia się na skórze zaczerwienienia związanego z poparzeniem słonecznym. Zalecano stosowanie współczynnika ochrony przeciwsłonecznej (SPF) o wartości 15, gdyż taki zapobiegał pojawieniu się zaczerwienienia. Dziś wiemy, że znaczna część uszkodzeń spowodowanych przez promienie słoneczne powstaje kiedy jeszcze nie pojawia się zaczerwienienie, w związku z czym zalecany jest SPF o wartości wyższej niż 15. Jednak w trakcie badań laboratoryjnych dotyczących ochrony zapewnianej przez filtry przeciwsłoneczne ilość substancji, jaka jest w nich wykorzystywana, jest średnio dużo większa od ilości substancji stosowanej przez konsumenta. Z uwagi na to, że przeciętny konsument stosuje połowę ilości filtru przeciwsłonecznego stosowanego w warunkach laboratoryjnych, SPF 30 w laboratorium w rzeczywistości odpowiada zaledwie SPF 15 w domu. Innymi czynnikami wpływającymi na poziom ochrony, jaki zapewniają filtry, są pocenie się, bieganie, wycieranie, zanurzanie się w wodzie oraz degradacja przez słońce (w przypadku chemicznych filtrów przeciwsłonecznych). Do bardzo poważnych uszkodzeń skóry, kancerogenezy (rozwoju nowotworu), uszkodzeń DNA oraz mutacji w komórkach może dochodzić już wtedy, gdy dawki promieniowania słonecznego nie powodują jeszcze zaczerwienienia. Należy pamiętać, że pojawienie się zaczerwienienia, które wykorzystywane jest do określenia SPF filtra przeciwsłonecznego NIE jest skutecznym kryterium pomiaru stopnia uszkodzenia skóry w wyniku ekspozycji na słońce. Zauważyć należy także, że SPF dotyczy jedynie ochrony przed promieniami UVB. Choć promienie UVA nie powodują zaczerwienienia, ich działanie powoduje uszkodzenia w strukturach wewnątrzkomórkowych i prowadzi do rozwoju nowotworu. (Acta Dermatovenerol Croat, 2003, 11(3):158-62) Typy filtrów przeciwsłonecznych Filtry przeciwsłoneczne można podzielić na dwie główne kategorie: chemiczne i fizyczne (oparte na tlenkach metali). Filtry chemiczne zawierają kwas cynamonowy, kwas benzoesowy lub ich pochodne. PABA należy do grupy filtrów opartych na kwasie benzoesowym. Chemiczne filtry przeciwsłoneczne tracą zwolenników wśród osób zawodowo zajmujących się ochroną skóry, ponieważ badania dowodzą, że kancerogeny (substancje wywołujące raka) mogą tworzyć się, gdy uderza w nie promieniowanie słoneczne. Fizyczne filtry przeciwsłoneczne zawierają tlenek cynku lub dwutlenek tytanu. Pierwsze wersje tlenków metali były nieprzejrzyste (białe), co czyniło je tak nieatrakcyjnymi, że nie dało się ich używać, jednak nowe mikronizowane tlenki metali już takie nie są - można je stosować pod makijaż i mają akceptowalny wygląd z kosmetycznego punktu widzenia. Te nowe filtry przeciwsłoneczne nie są wchłaniane przez skórę i nie są toksyczne. (Adv Drug Deliv Rev, 2002 Nov 1, 54 Suppl 1:S157-63 Filtry należy stosować konsekwentnie przed każdą ekspozycją na słońce. Jeżeli nie są tak stosowane, w skórze zwiększa się produkcja dimerów tyminy. Ich produkcja wskazuje na uszkodzenia DNA w komórce i
jest warunkiem wstępnym do rozwoju nowotworów. Nawet jednorazowe nieużycie filtra przeciwsłonecznego przed ekspozycją na słońce prowadzi do zwiększenia się ilości dimerów tyminy. (Arch Dermatol, 2002 Nov, 138(11):1480-5) Przeciwutleniacze stosowane miejscowo Przeciwutleniacze takie należy stosować ze wszystkimi filtrami przeciwsłonecznymi, nawet tymi, które zawierają mikronizowane tlenki metali. Choć te ostatnie filtry blokują kontakt promieni słonecznych ze skórą, to też nie są w 100% skuteczne. Promienie, którym udaje się dotrzeć do powierzchni skóry, są odbijane, uderzają w filtr i wracają do powierzchni skóry. Z powodu tego efektu bumerangu większość promieni słonecznych, które przedostały się przez filtr na początku, jest ostatecznie pochłaniana przez skórę i prowadzi do uszkodzeń spowodowanych przez wolne rodniki. W tym kontekście miejscowe stosowanie przeciwutleniaczy przed rozprowadzeniem na skórze nawet najnowszych filtrów jest sprawą kluczową. (Curr Probl Dermatol, 2001, 29:157-64) Do uszkodzeń skóry wywołanych działaniem promieni UV dochodzi bardzo szybko. Przeciwutleniacze należy stosować bezpośrednio przed rozprowadzeniem filtra, a na powierzchni skóry (tam gdzie działają) musi znajdować się ich odpowiednia ilość zarówno na samym początku, jak i w trakcie stresu oksydacyjnego i ekspozycji na słońce. W związku z tym NIESKUTECZNE jest stosowanie przeciwutleniaczy po takiej ekspozycji, niezależnie od tego, czy jest to jeden przeciwutleniacz czy kilka na raz. (Dermatology, 1999, 198(1):52-5). W przypadku uszkodzeń skóry, do których dochodzi po ekspozycji na słońce bez zastosowania przeciwutleniaczy, najlepiej sprawdzają się środki przeciwzapalne (np. ibuprofen, naprosyn). Samoopalacze DHA (kwas dokozaheksaenowy) jest 3-węglowym cukrem stosowanym w kremach i balsamach samoopalających. Niska koncentracja tej substancji prowadzi do mniejszych przebarwień skóry, natomiast wysoka koncentracja daje ciemniejszą opaleniznę". Substancja jest bardzo dobrze tolerowana, chyba że występuje bardzo rzadka reakcja alergiczna. Jednak choć samoopalacze sprawiają, że skóra wydaje się ciemniejsza, zapewniają one ochronę SPF najwyżej na poziomie 3 lub 4. Ponadto zapewniają one ograniczoną ochronę przed promieniami UVA, która po kilku godzinach od zastosowania przestaje działać. Produkty takie należy traktować jak nietoksyczne substytuty opalenizny, które nie zapewniają ochrony przez promieniami słońca. (Am J Clin Dermatol, 2002, 3(5):317-8)
Bibliografia UV Photoprotection by Combination Topical Antioxidants Vitamin C and Vitamin E, JY Lin, MA Selim, CR Shea, JM Grichnik, MM Omar, NA Monteiro-Riviere, SR Pinnell; J Am Acad Dermatol; 48(6), June 2003, 866-74. Prevention of UV Photoinjury in Skin by Antioxidants, personal communication, MM Omar, Jan 2004, to be published re. NIH, NCI grant #1 R43 CA83538-01A1) Topical L-Ascorbic Acid: Percutaneous Absorption Studies, SR Pinnell, H Yang, MM Omar, N Monteiro-Riviere, HV DeBuys, LC Walker, Y Wang, M Levine; Dermatol Surg, 27(2), Feb 2001, 137-142. Oxidants and Antioxidants in Cutaneous Biology, J Thiele and P Elsner (eds); Current Problems in Dermatology, G Burg (ed), Vol. 29, Karger: Basel, London, NY, 2001. The Biology of the Skin, RK Freinkel, DT Woodley (eds), Parthenon Publishing: NY, London, 2001. Oxidative Stress and Aging, RG Cutler, L Packer, J Bertram, A Mori (eds), Molecular Biology Updates, Birkhauser Verlag: Basel, Boston, Berlin: 1995. Biology of Aging, R Arking, Sinauer Associates, Inc: Sunderland, MA, 1998. Distribution of Sunscreens on Skin, J Schulz, H Hohenberg, F Pflucker, E Gartner, T Will, S Pfeiffer, R Wepf, V Wendel, H Gers-Barlag, KP Wittern; Adv Drug Deliv Rev, 2002 Nov 1;54 Suppl 1:S157-63. Self-Tanning Lotions: Are They a Healthy Way to Achieve a Tan?, ZD Draelos; Am J Clin Dermatol, 2002; 3(5):317-8. Effect of Sunscreen Application on UV-Induced Thymine Dimers, M Al Mahroos, M Yaar, TJ Phillips, J Bhawan, BA Gilchrest; Arch Dermatol, 2002 Nov;138(11):1480-5. The Use of Reconstructed Human Skin to Evaluate UV-Induced Modifications and Sunscreen Efficacy, C Duval, R Schmidt, M Regnier, V Facy, D Asselineau, F Bernerd; Exp Dermatol, 2003; 12 Suppl 2:64-70. Sunscreens the Ultimate Cosmetic, R Wolf, H Matz, E Orion, J Lipozencic; Acta Dermatovenerol Croat, 2003;11(3):158-62. The Antioxidant Network of the Stratum Corneum, JJ Thiele, C Schroeter, SN Hsieh, M Podda, L Packer; Curr Probl Dermatol, 2001;29:26-42. Protective Effects of Topical Antioxidants in Humans, F Dreher, H Maibach; Curr Probl Dermatol, 2001;29:157-64. Topical Vitamins, Minerals and Botanical Ingredients as Modulators of Environmental and Chronological Skin Damage, A Chiu, AB Kimball; Br J Dermatol, 2003 Oct;149(4):681-91. Systemic and Topical Drugs for Aging Skin, M Kockaert, M Neumann; J Drugs Dermatol, 2003 Aug;2(4):435-41. Topically Applied Vitamin C Enhances the mrna Level of Collagens I and III, their Processing Enzymes and Tissue Inhibition of Matrix Metalloproteinase 1 in the Human Dermis, BV Nusgens, P Humbert, A Rougier, AC Colige, M Haftek, CA Lambert, A Richard, P Creidi, CM Lepiere; J Incest Dermatol, 2001 Jun; 116(6):853-9. Double-Blind, Half-Face Study Comparing Topical Vitamin C and Vehicle for Rejuvenation of Photodamage, RE Fitzpatrick, EF Rostan; Dermatol Surg, 2002 Mar;28(3):231-6. Topical Ascorbic Acid on Photoaged Skin. Clinical, Topographical and Ultrastructural Evaluation:Double-Blind Study vs. Placebo, PG Humbert, M Haftek, P Creidi, C Lapiere, B Nusgens, A Richard, D Schmitt, A Rougier, H Zahouani; Exp Dermatol, 2003 Jun; 12(3):237-44. Effect of Topical Antioxidants on UV-Induced Erythema Formation when Administered After Exposure, F Dreher, N Denig, B Gabard, DA Schwindt, HI Maibach; Dermatology, 1999; 198(1):52-5.