Weronika Szemińska Struktura słownika jako narzędzia pracy lingwistycznej Słownik jako makroznak wiedzy stanowi istotne narzędzie pracy lingwistycznej, zarówno na etapie jego konstruowania, jak i lektury. Konstruowanie słownika tożsame jest z tworzeniem lingwistycznego modelu pewnego wycinka wiedzy ludzkiej, a zatem z reprezentacją teorii. W projektowaniu słownika wykorzystywane są wszystkie trzy rodzaje języków wiedzy lingwistycznej, każdy na innym etapie pracy. Język konstruowania hipotetycznego (JW2) znajduje zastosowanie w fazie początkowej, to znaczy kiedy leksykograf tworzy wstępny, autorski projekt słownika mający stać się stymulatorem nowego kierunku badań i ustala jego potencjał odkrywczy. Język proceduralny (JW3) jest podstawowym narzędziem przy przeprowadzaniu analizy materiału oraz potrzeb docelowych użytkowników słownika w drodze eksperymentu naukowego. Wreszcie język konstruowania teoretycznego (JW1) znajduje zastosowanie przy doborze źródeł stanowiących podstawę słownika i opisywaniu elementów struktury słownika. Poniższy schemat obrazuje zastosowanie kolejnych języków w poszczególnych fazach konstruowania słownika: JW1 struktura słownika wstępny model FMJ JW2 JW3 analiza potrzeb Rys. 1: Zastosowanie języków w poszczególnych fazach konstruowania słownika. JW1 język konstruowania teoretycznego; JW2 język konstruowania hipotetycznego; JW3 język proceduralny. Szczególnym rodzajem słownika jest słownik terminologiczny, to jest taki, w którym hasło stanowi paradygmatyczna jednostka kognitywna, zaś zadaniem leksykografa jest określenie stosunku jednostki hasłowej do jednostek tego samego rzędu [Lukszyn Zmarzer 2006: 129-130]. Jego zadaniem są zasadniczo: rejestracja, ujednolicenie i upowszechnienie aktualnej terminologii, wprowadzanie nowych terminów, ułatwienie czytania i tłumaczenia tekstów o charakterze informacyjnym [Czerni 1977: 9]. W szczególności zadaniem słownika terminologicznego jest odtwarzanie systemu pojęć, który stanowi treść wiedzy profesjonalnej [Lukszyn 2005: 114]. Realizacja tegoż zadania możliwa jest z wykorzystaniem instrumentarium w postaci elementów struktury słownika, obejmujących jego quantum, formę, porządek, makrostrukturę, mediostrukturę i mikrostrukturę, a które przedstawiono za pomocą następującego schematu:
QUANTUM mikrostruktura ST makrostruktura PORZĄDEK mediostruktura FORMA Rys. 2: Relacje między elementami charakterystyki słownika terminologicznego (ST). Na marginesie warto wspomnieć o pewnej rozbieżności terminologicznej, która mogłaby spowodować niejasności. Większość naukowców wymienia wyłącznie makrostrukturę i mikrostrukturę, czasem również mediostrukturę słownika, nie wyróżniając oddzielnie quantum, formy i porządku, ale włączając je w opis pozostałych trzech charakterystyk. I tak na przykład makrostruktura S. Nielsena [1994: 77-79] odpowiada opisanej poniżej formie, zaś makrostruktura T. Roelckego [2005: 132-134], H. K. Mikkelsena [1991: 105] i R. Gouwsa [2003: 39-40] pojęciu, które tu opisano jako porządek. Podział nieco bardziej rozbudowany stosuje R. K. K. Hartmann [2001: 62-67], który wyróżnia strukturę tekstową, makrostrukturę, mikrostrukturę, mediostrukturę, strukturę dostępu ( access structure zestaw wskaźników pozwalających odszukać dany artykuł hasłowy, którego miejsce wyznacza pewien porządek zewnętrzny wobec słownika [por. Wiegand 2007: 189]; tę z kolei S. Nielsen określa mianem mediostruktury) oraz strukturę dystrybucyjną [por. Bergenholtz Tarp 2005], i podziela rozumienie pojęcia makrostruktury proponowane przez terminografów takich jak J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006], M. Łukasik [2007], Ł. Karpiński [2009] i inni. W niniejszym rozdziale zastosowano podział według tej właśnie szkoły naukowej, zaś odwołania do prac innych naukowców poczyniono z zastrzeżeniem istniejących różnic terminologicznych. Pojęcie quantum odnosi się do ograniczenia zasobu jednostek w słowniku, które to ograniczenie przeprowadza się ze względu na ich wartość systemową. Pod tym kątem można wyróżnić terminy bazowe, stanowiące podstawę danego systemu i określające kierunek modelowania teoretycznego, terminy pochodne, inaczej wtórne, które odzwierciedlają styl myślenia naukowego, i terminy kluczowe porządkujące i w pewnym sensie zamykające określoną przestrzeń konceptualną [Lukszyn Zmarzer 2006: 34-35]. W zależności od przyjętego quantum można więc stworzyć słownik pełnobranżowy, czyli odtwarzający pełny leksykon terminologiczny, słownik podręczny, to znaczy ujmujący koncepty bazowe oraz pochodne bezpośrednie pierwszego i drugiego rzędu, lub słownik bazowy, zawierający wyłącznie koncepty bazowe i pochodne bezpośrednie pierwszego rzędu. Przy ustalaniu porządku słownika możliwe są zasadniczo dwa podejścia: semazjologiczne i onomazjologiczne. Podejście semazjologiczne, określane też mianem językowego, oznacza, że punktem wyjścia jest wyraz jako znak konceptu. W ramach tego
podejścia konstruowane są słowniki uporządkowane alfabetycznie, przy czym porządek alfabetyczny może być ściśle inicjalny, nieściśle inicjalny oraz finalny (a tergo). Porządek alfabetyczny ściśle inicjalny oznacza uporządkowanie wyrazów hasłowych wyłącznie według kolejnych liter alfabetu, przy czym możemy wyróżnić porządek alfabetyczny prosty oraz porządek alfabetyczny niszujący, gdzie wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które jednak pod względem alfabetycznym poprzedzają kolejne wyrazy hasłowe pierwszego rzędu. Porządek alfabetyczny nieściśle inicjalny oznacza zastosowanie gniazdowania, to jest wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które nie muszą poprzedzać kolejnych wyrazów hasłowych pierwszego rzędu pod względem alfabetycznym. Wreszcie porządek finalny zakłada ustawienie wyrazów hasłowych w porządku alfabetycznym według ich liter końcowych [Gouws 2003: 39-41; Roelcke 2005: 132-134]. Podejściu semazjologicznemu przeciwstawia się podejście onomazjologiczne, które wiąże się z porządkowaniem według znaczeń wyrazów, a nie ich formy. W ramach tego podejścia możemy wymienić słowniki tematyczne (modułowe), których bazę stanowi pole terminologiczne, słowniki systemowe, to jest odtwarzające paradygmaty terminologiczne, słowniki asocjacyjne, bazujące na pojęciu serii terminologicznej, słowniki frekwencyjne oraz tezaurusy, czyli słowniki prezentujące jednostkę wraz z zakodowaną składnią logiczną [Lukszyn Zmarzer 2006: 141-142]. Powyższy podział został zobrazowany na schemacie na następnej stronie (Rys. 3). Podejście onomazjologiczne w naturalny sposób wiązane jest z terminologią, wychodzi bowiem od konceptu, czyli mentalnej reprezentacji pewnego zestawu charakterystyk danego przedmiotu w ramach wiedzy specjalistycznej [ISO 704 1999: 2], i kojarzy go z jego językową desygnacją w postaci terminu [Sager 1989: 167]. Do zalet podejścia onomazjologicznego należy fakt, że pozwala ono na wykrycie luk terminologicznych, zaś w słownikach dwujęzycznych przyczynia się do pewnej oceny ekwiwalencji terminów. Co ważne dla użytkowników, słownik w porządku wywodzącym się z podejścia onomazjologicznego odtwarza istotne związki między konceptami i pozwala lepiej przyswoić sobie wiedzę specjalistyczną [Arntz Picht Mayer 2002: 190].
PORZĄDEK podejście semazjologiczne podejście onomazjologiczne alfabetyczny tematyczny ściśle inicjalny finalny systemowy prosty niszujący asocjacyjny nieściśle inicjalny tezauryzujący frekwencyjny Rys. 3: Rodzaje porządku w słownikach terminologicznych. H. K. Mikkelsen [1991: 98-101] zwraca uwagę, że systematyzacja artykułów hasłowych w słownikach w porządku niealfabetycznym staje się najważniejszą informacją. Lektura wertykalna, lektura listy haseł, pozwala poznać strukturę danej dziedziny wiedzy specjalistycznej, podczas gdy lektura w wymiarze horyzontalnym w ramach danego artykułu hasłowego umożliwia poznanie znaczenia konkretnej jednostki. Co się jednak wiąże z takim porządkiem słownika to konieczność posiadania pewnej znajomości danej dziedziny, w przeciwnym razie niemożliwym byłoby odnalezienie konkretnego hasła. Dlatego też H. K. Mikkelsen [1991: 101, 104] uznaje podejście onomazjologiczne za sensowne wyłącznie w przypadku słowników jednojęzycznych. Jeżeli słownik ma być wykorzystywany do tłumaczenia, konieczne jest zastosowanie podejścia semazjologicznego, zgodnie z praktyką samego tłumaczenia: tłumacz znajduje nieznany wyraz, a zatem formę językową, i dla niej szuka ekwiwalentu; punktem wyjścia nie jest zatem znaczenie. Słowniki mające wspomóc tłumaczenie powinny oferować jak najłatwiejszy dostęp do informacji, nawet za cenę utraty znacznej części danych o kontekście specjalistycznym danego konceptu. 1 Idąc o krok dalej, K. Opitz [1983: 173] jednoznacznie deklaruje, że porządek tematyczny w słownikach terminologicznych jest wręcz przestarzały i nie nadaje się do stosowania, 1 Nota bene H. K. Mikkelsen automatycznie wiąże określenie słownik terminologiczny ( terminological dictionary ) z podejściem onomazjologicznym. W przypadku zastosowania porządku alfabetycznego nie ma już mowy o słowniku terminologicznym, ale o przekładowym słowniku specjalistycznym ( special language translation dictionary ). Więcej na temat różnic terminologicznych w nazewnictwie słowników patrz [Szemińska 2013: 9-13].
a mianowicie dlatego, że po pierwsze nie ma potrzeby powielać funkcji spełnianych przez podręczniki, a po drugie stopień złożoności nowych dziedzin wiedzy praktycznie uniemożliwia odzwierciedlenie ich struktur w słowniku. Struktura słownika nie powinna wymagać od użytkownika znajomości danej dziedziny wiedzy ani zmuszać go do przyswajania niechcianych, nieistotnych informacji. Jedynym rozwiązaniem praktycznym i ekonomicznym jest więc porządek alfabetyczny [Opitz 1990: 1509]. Kolejnym elementem charakterystyki słownika jest jego forma. Z tego punktu widzenia słowniki można podzielić na haplomorficzne, to znaczy o formie prostej (na przykład wyłącznie w porządku alfabetycznym), i słowniki polimorficzne, charakteryzujące się złożonością struktury (zawierające więc na przykład tabele, indeksy, opis metajęzyka etc.). S. Nielsen [1994: 77-79] uściśla, że forma prosta zakłada obecność dwóch komponentów: wstępu i listy artykułów hasłowych (praktycznie nie zdarza się, żeby słownik składał się dosłownie tylko z listy haseł), natomiast w słownikach polimorficznych można wyróżnić takie, gdzie komponenty są ze sobą wewnętrznie powiązane, oraz takie, gdzie relacji tej nie ma. Wybór formy uzależniony jest od funkcji, jaką ma pełnić słownik. Jeżeli priorytetem jest ograniczenie konieczności wielokrotnego wyszukiwania, wszystkie informacje podane są wyłącznie w pojedynczych artykułach hasłowych. Kiedy za cel stawia się skrócenie artykułów hasłowych i tym samym zwiększenie ich przystępności, uniknięcie powtórzeń, zaoszczędzenie miejsca oraz zaoferowanie użytkownikowi systematycznego objaśnienia na temat przedmiotowej dyscypliny, wówczas sporą część informacji przenosi się do artykułów przeglądowych lub niezależnych komponentów słownika, zawierających odsyłacze do artykułów lub nie. Ponadto możliwe jest zastosowanie rozwiązań pośrednich [Bergenholtz Nielsen 2006: 289]. Złożoność formy słownika terminologicznego uznaje się obecnie już nie za możliwość, ale za konieczność. Jak stwierdza A. Waszczuk [2004: 214], obok struktury zewnętrznej, każdy prawidłowo skonstruowany słownik powinien posiadać również przejrzystą i logiczną strukturę wewnętrzną «słownik w słowniku». Ów słownik w słowniku to specjalnie stworzony system wewnętrznej organizacji materiału w postaci zestawu oznaczeń, który ma za zadanie umożliwić szybkie i precyzyjne odszukiwanie danych terminów oraz umieszczenie ich w siatce konceptualnej, czyli innymi słowy odtworzenie paradygmatu terminologicznego. Podstawowymi narzędziami takiego wewnętrznego systemu porządkowania są indeksy, odsyłacze, kwalifikatory, symbole graficzne, skróty, kroje czcionek oraz sposoby uszeregowania haseł [Waszczuk 2004: 215-216]. Granice ilościowe oraz strukturę wewnętrzną słownika determinuje jego makrostruktura, czyli zestaw parametrów określających miejsce leksykonu terminologicznego w systemie ogólnej wiedzy człowieka. Parametry te można podzielić na ilościowe (wyznaczające korpus tekstów, a tym samym objętość słownika), konceptualne (określające sposób odtworzenia pionowych i poziomych struktur terminologicznych) oraz strukturalne (dotyczące rodzajów mediostruktur i sposobów ich reprezentacji). Ustalenie takiego zestawu parametrów umożliwia określenie optymalnej objętości słownika i odpowiedniego stosunku konceptów należących wyłącznie do danego leksykonu terminologicznego do konceptów wspólnych dla różnych leksykonów, oraz wypracowanie techniki terminograficznej [Lukszyn Zmarzer 2006: 134-135]. W wersji uproszczonej makrostruktura rozumiana jest jako uporządkowany zestaw wszystkich wyrazów hasłowych [np. Hartmann 2001: 64].
H. Béjoint [2000: 12] zwraca uwagę, że jakkolwiek nie można sobie wyobrazić słownika bez makrostruktury (wszystkie słowniki muszą bowiem posiadać listę oddzielnych wyrazów hasłowych), jej charakter strukturalny pozostaje niejasny, gdyż żadnego zbioru leksykalnego nie da się zdefiniować z taką precyzją, by uniemożliwić usunięcie lub dodanie jakiegoś artykułu hasłowego. Zdawałoby się, że pogląd ten potwierdza fakt, iż w odróżnieniu od słownika terminologicznego leksykon terminologiczny jest strukturą dynamiczną, pozostającą w ciągłym ruchu, co sugeruje niemożność jego ostatecznego określenia. Z drugiej strony jednak jeżeli przyjąć, że zadaniem podstawowym słownika terminologii fachowej nie jest rejestracja leksykonu danego technolektu w całej jego rozciągłości, lecz odtwarzanie systemu pojęć, który stanowi treść wiedzy profesjonalnej [Lukszyn 2005: 114], to dzięki określeniu odpowiednich parametrów, takich jak na przykład zakres chronologiczny korpusu i rodzaj tworzących go źródeł oraz stopień terminowości jednostek, terminograf jest w stanie precyzyjnie wskazać granice leksykonu w ramach przyjętych założeń. Mikrostruktura słownika rozumiana jest jako sposób organizacji hasła w słowniku i przejawia się w porządku artykułu hasłowego, w którym odtworzony zostaje system utrwalonych relacji semantycznych w ramach paradygmatu terminologicznego. Skład mikrostruktury słownika bezpośrednio zależy od struktury pola konceptualnego danego leksykonu terminologicznego [Lukszyn Zmarzer 2006: 135, 149-150], określa się go natomiast za pomocą parametrów terminograficznych: formalnych, etymologicznych, leksykalnych, asocjacyjnych, pragmatycznych, ilustracyjnych oraz graficznych [Łukasik 2007: 21-22]. Generalnie artykuł hasłowy składa się z trzech elementów: reprezentacji, eksplikacji i demonstracji. Reprezentacja obejmuje głównie zapis graficzny danego wyrazu hasłowego. Do eksplikacji należą objaśnienie znaczenia, informacje gramatyczne i dane odnośnie do użycia wyrazu. Demonstracja z kolei stanowi dowód występowania wyrażenia w tekstach i przyjmuje formę cytatów z autentycznych tekstów oraz przykładowych zdań proponowanych przez autora słownika [Schaeder 1981: 102-107]. Za szczególnie relewantne w przypadku słowników terminologicznych T. Roelcke [2005: 134-135] uważa następujące klasy danych, jakie powinny zostać ujęte w mikrostrukturze: - dane o znaku wyraz hasłowy wraz z informacjami odnośnie do pisowni, wymowy i zasad tworzenia innych form gramatycznych (np. liczby mnogiej w przypadku rzeczowników), - dane formalne informacje gramatyczne odnośnie do odmiany, słowotwórstwa i syntaktyki, - dane o znaczeniu opis znaczenia, ewentualnie uzupełniony o dalsze informacje semantyczne, jak antonimy czy hiperonimy, - dane encyklopedyczne informacje pozajęzykowe, - dane pragmatyczne informacje odnośnie do stylistyki, przynależności wyrażenia do konkretnej dziedziny wiedzy czy typu tekstów, - dane dokumentacyjne informacje o użyciu wyrażenia i umożliwiające sprawdzenie danych. Szczególnie ważnym elementem artykułu hasłowego jest definicja, o czym przekonuje między innymi następujące stwierdzenie H. E. Wieganda [2007: 185]:
Sie dienen der Fixierung des Gebrauchs der Termini und haben damit eine gegenstandskonstitutive Funktion. Im Zuge des Ausbaus und der Weiterentwicklung einer Theorie müssen sie überprüft und gegebenenfalls an den neuen Stand angepasst werden. 2 Format definicji stosowanej w słowniku terminologicznym budzi liczne dyskusje oraz stanowi przedmiot wielu rozpraw. J. Wierzchowski [1978: 30] kontrastuje dwa typy definicji: encyklopedyczną i słownikową. Definicja encyklopedyczna objaśnia znaczenie wyrazu i podaje szczegółowe dane pozwalające zrozumieć treść pojęcia, do którego przedmiotowy wyraz się odnosi. Definicja słownikowa zaś koncentruje się nie tylko na samym znaczeniu wyrazu, które objaśnia możliwie zwięźle, ale również na istotnych cechach jego treści, zakresie zastosowania, związkach wyrazowych oraz wartości gramatycznej. Podział ten odpowiada w gruncie rozróżnieniu proponowanemu przez J. Lukszyna i W. Zmarzer [2006: 116-117], a mianowicie na definicję realną, która odwołuje się do zbiorów przedmiotów i dąży do jednoznacznego ich scharakteryzowania, oraz definicję nominalną, dotyczącą wyrazów, odwołującą się do pewnego zasobu leksykalnego. Definicje typowo terminologiczne dzielą się na intensjonalne oraz ekstensjonalne. Definicja intensjonalna, będąca klasycznym rodzajem definicji naukowej, określa miejsce konceptu w systemie konceptualnym (poprzez charakterystykę rodzajową) oraz podaje jego cechy wyróżniające (poprzez charakterystykę dystynktywną). Definicja ekstensjonalna z kolei oznacza zakres danego pojęcia, czyli wymienia należące do niego obiekty [Geeraerts 2003: 88-90; Lukszyn Zmarzer 2006: 118, por. też Lukszyn (red.) 2005: 24]. Definiowanie znaczeń wyrazów powinno odbywać się w zgodzie z następującymi zasadami: definicja powinna sprowadzać pojęcie nieznane do pojęcia znanego, znaczenia wyrażeń definiujących i definiowanych muszą być tożsame, to znaczy definicja musi zawierać wszystkie konieczne i wystarczające cechy semantyczne znaczenia [Apresjan 1972: 40]. Uściślając, objaśnienie powinno zawierać wszystkie semantyczne komponenty, które są niezbędne dla pełnego opisu znaczenia wyrazu, pomijać zaś komponenty zbyteczne [Jordanskaja 1972: 105-106]. Można tu dodać kolejne dwie zasady, a mianowicie wyraz definiowany i definiujący go ciąg nie mogą tworzyć pośredniego lub bezpośredniego błędnego koła, oraz definicja powinna mieć budowę rozczłonkowaną, a nie stanowić wyliczenie bliskoznacznych bądź tożsamych jednostek [Grochowski 1982: 122-123]. Następnie, zgodnie z przytoczoną przez J. Lukszyna i W. Zmarzer [2006: 120] zasadą systemowości, definicja musi odzwierciedlać system konceptualny w miniaturze, pozwalać na odtworzenie relacji definiowanego pojęcia z pozostałymi jednostkami systemu. Ponadto definicja powinna być jednozdaniowa, krótka i treściwa ( ani jednego nadmiarowego słowa w definicji ), powoływać się na pojęcia pierwotne, stworzona na podstawie najbliższego pojęcia nadrzędnego oraz unikać powoływania się wprzód [Nowicki 1979: 23-27]. Wymienność terminu definiowanego oraz jego definicji nie oznacza jednak ich tożsamości pod względem poziomu języka. Jak wskazuje T. Piotrowski [1994b: 141], definicje należą do metajęzyka, to jest znajdują się na innym poziomie języka niż wyrazy, które są 2 Służą one ustaleniu zakresu użycia terminów, tym samym pełniąc funkcję konstytutywną. W trakcie rozbudowywania i rozwijania teorii definicje muszą zostać sprawdzone i w razie potrzeby dopasowane do nowego stanu wiedzy.
objaśniane, są one na innym poziomie abstrakcji. Należy stąd wnioskować, że przy konstruowaniu słownika niezbędne jest stworzenie odpowiedniego do jego materiału i przeznaczenia, jednolitego kodu, który posiadałby własny słownik oraz składnię, i za pomocą którego przedstawione byłoby znaczenie wszystkich jednostek [Jordanskaja 1972: 105]. W tym miejscu warto dodać, że szczególną wagę w przypadku definiowania terminów ma fakt jego arbitralności. Definiowanie nie jest bowiem, jak zastrzega M. Grochowski [1982: 115], wyjaśnianiem znaczeń wyrażeń, lecz procedurą polegającą na nadawaniu znaczeń wyrażeniom. Terminem może stać się każde wyrażenie o dowolnym kształcie, niezależnie od tego, czy istnieje ono w danym języku naturalnym, czy nie. ( ) Osoba definiująca dany termin ma prawo wyboru znaczenia dla danego terminu, czyli może ustalić w sposób arbitralny takie lub inne wyjaśnienie. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że struktura słownika na poziomie mikro jest nierozerwalnie związana z ustaleniami przyjętymi na poziomie makro dla całego słownika [Miodunka 1989: 243] oraz że zarówno ogólna koncepcja słownika, jak i organizacja hasła mają za zadanie odzwierciedlenie struktury utrwalanego leksykonu terminologicznego w adekwatny sposób. H. Béjoint [2000: 12-13] uznaje tę cechę za wyróżniającą słownik na tle innych dzieł o strukturze podwójnej: The differentiating characteristic of the dictionary lies in the fact that its two structures interact: all the entry-words that make up the macrostructure receive microstructural information, and all the words used in the microstructure must normally be included and treated in the macrostructure: the dictionary is closed. 3 Kwestię tę podejmuje również L. Bray [1989: 136], pisząc o słowniku jako książce dwuwymiarowej: lekturę artykułu hasłowego (wymiar horyzontalny) siłą rzeczy poprzedza odszukanie owego artykułu, w którym to celu konieczna jest lektura listy haseł (wymiar wertykalny). Pojęcia makrostruktury i mikrostruktury słownika można sprowadzić do pojęć makrotekstur i mikrotekstu: Le texte du dictionnaire, texte discontinu, ou macro-texte lexico-graphique, est une série structurée de textes continus, les articles ou micro-textes lexicographiques. 4 Również W. Miodunka [1989: 224] podkreśla, że słownik jest tekstem przerywanym, składającym się z części, które stanowią pewnego rodzaju gatunek literacki, zaś połączone tworzą logiczną całość. Czytelność i przystępność słownika muszą zostać zapewnione na obu poziomach: makrotekstu poprzez odpowiednie formatowanie, typografię etc. oraz mikrotekstu poprzez typograficzne rozróżnienie poszczególnych rodzajów informacji. Tylko to gwarantuje powo- 3 Wyróżniającą charakterystyką słownika jest fakt, że jego dwie struktury wzajemnie na siebie oddziałują: wszystkie wyrazy hasłowe tworzące makrostrukturę są opisane w mikrostrukturze, zaś wszystkie wyrażenia użyte w mikrostrukturze powinny normalnie znaleźć się w makrostrukturze: w ten sposób słownik jest «zamknięty». 4 Tekst słownika, tekst nieciągły, czy też makrotekst leksykograficzny, jest to ustrukturyzowana seria tekstów ciągłych: artykułów czy też mikrotekstów leksykograficznych.
m a k r o s t r u k t u r a m i k r o s t r u k t u r a dzenie wyszukiwania informacji w słowniku, którego strategia również ma związek z podziałem struktury słownika na wymiar makro i mikro, co obrazuje następujący schemat: start koniec 1 wybór słownika NIE TAK powodzenie? 2 ustalenie kłopotliwego wyrazu 7 odniesienie do kontekstu wyjściowego 3 ustalenie formy podstawowej 6 odnalezienie odpowiedniej informacji 4 poszukiwanie wyrazu hasłowego 5 znalezienie właściwego podpunktu Rys. 4: Makro- i mikrostruktura w strategii wyszukiwania informacji w słowniku [Hartmann 1989: 105]. Pojęcie mediostruktury słownika stosuje się do słowników w porządku modułowym; oznacza ono relację pomiędzy strukturą artykułu hasłowego a strukturą pojedynczego modułu. Samo określenie moduł, chociaż stosowane w różnych gałęziach nauki, wciąż wymyka się precyzyjnej definicji. Wywodzi się ono od łacińskiego wyrazu modulus, czyli miara, najczęściej jednak używane jest dla oznaczenia pełniących ustaloną funkcję, do pewnego stopnia samodzielnych elementów większej całości. Przykładem mogą być podzespoły urządzeń, fragmenty programów komputerowych czy elementy budowlane. Na potrzeby terminografii J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 131] definiują moduły jako złożone komponenty systemu o różnej budowie, pełniące w ramach całości własne funkcje, skoordynowane z funkcjami
innych modułów. Zadaniem modułów jako jednostek strukturalnych słownika terminologicznego jest odzwierciedlenie modułowej budowy danego leksykonu terminologicznego, przy czym charakter konkretnego modułu decyduje o strukturze zawartych w nim artykułów hasłowych. Według niektórych badaczy pojęcie mediostruktury obejmuje system powiązań między artykułami hasłowymi i ewentualnymi innymi częściami słownika. Powiązania takie można osiągnąć za pomocą indeksu bądź odsyłaczy, przy czym odsyłacze można podzielić na odsyłacze pomiędzy poszczególnymi artykułami hasłowymi oraz odsyłacze wewnątrz artykułów. Ze względu na rodzaj informacji, do których dany odsyłacz kieruje, możemy wyróżnić: odsyłacze onomazjologiczne (do opisu znaczenia), odsyłacze encyklopedyczne (do informacji o desygnacie), odsyłacze frazeologiczne (w przypadku terminów wielowyrazowych), odsyłacze relacyjne (do synonimów, antonimów, hiperonimów etc.), odsyłacze asocjacyjne (do przenośni), odsyłacze wariantowe (do informacji o dziedzinie wiedzy i użyciu, na przykład w określonych gatunkach tekstów), i odsyłacze dokumentacyjne (do źródeł) [Roelcke 2005: 132-138]. Decyzje odnośnie do poszczególnych elementów słownika jaką zastosować formę, jaki porządek, jaką makro- czy mikrostrukturę etc., czyli innymi słowy w jaki sposób zaprezentować informację w słowniku determinować powinna nie chęć stworzenia słownika zgodnie z regułami określonego typu, ale potrzeby użytkownika słownika oraz charakter danej wiedzy specjalistycznej, zgodnie z poniższym schematem: Wx Ux ST Rys. 5: Relacja między rodzajem wiedzy (W x ) i rodzajem użytkownika (U x ) a typem słownika terminologicznego (ST). 5 5 W schemacie tym użyto trzech barw: kolorów czystych żółtego i niebieskiego, poprzez zmieszanie których powstaje mieszany kolor trzeci zielony, który symbolizuje nową jakość wynikającą z połączenia znanych elementów.
Bibliografia Apresjan, J.D., 1972. Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej, in: Wierzbicka, A. (Ed.), Faryno, J. (Tran.), Semantyka i słownik: praca zbiorowa. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, pp. 39 57. Arntz, R., Picht, H., Mayer, F., 2002. Einführung in die Terminologiearbeit, 4th ed. Georg Olms Verlag, Hildesheim-Zürich-New York. Béjoint, H., 2000. Modern Lexicography: An Introduction. Oxford University Press, Oxford. Bergenholtz, H., Nielsen, S., 2006. Subject-field components as integrated parts of LSP dictionaries. Terminology 12, 281 303. Bergenholtz, H., Tarp, S., 2005. Verteilungsstrukturen in Wörterbüchern, in: Barz, I., Bergenholtz, H., Korhonen, J. (Eds.), Schreiben, Verstehen, Übersetzen, Lernen. Zu ein- und zweisprachigen Wörterbüchern mit Deutsch. Peter Lang, Frankfurt am Main-Berlin- Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, pp. 119 126. Bray, L., 1989. Consultabilité et lisibilité du dictionnaire. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries: an international encyklopedia of lexicography = Dictionnaires: encyclopédie internationale de lexicographie. Czerni, S., 1977. Słowniki specjalistyczne. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. Geeraerts, D., 2003. Meaning and definition, in: van Sterkenburg, P. (Ed.), A Practical Guide to Lexicography. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam-Philadelphia, pp. 83 93. Gouws, R., 2003. Types of articles, their structure and different types of lemmata, in: van Sterkenburg, P. (Ed.), A Practical Guide to Lexicography. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam-Philadelphia, pp. 34 43. Grochowski, M., 1982. Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Hartmann, R.R.K., 1989. Sociology of the Dictionary User: Hypotheses and Empirical Studies. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries: an international encyklopedia of lexicography = Dictionnaires: encyclopédie internationale de lexicographie. Hartmann, R.R.K., 2001. Teaching and Researching Lexicography. Longman, Harlow- London. International Organization for Standardization, 1999. ISO 704 Terminology work Principles and methods. Jordanskaja, L., 1972. Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyjskich słów oznaczających uczucia, in: Wierzbicka, A. (Ed.), Wajszczuk, J. (Tran.), Semantyka i słownik: praca zbiorowa. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, pp. 105 123. Karpiński, Ł., 2009. Teoretyczne podstawy sporządzania modułowego słownika terminologii branżowej (na materiale lądowego budownictwa transportowego w języku polskim, rosyjskim i angielskim), in: Waszczuk-Zin, A. (Ed.), Katedra Języków Specjalistycznych, Warszawa, pp. 116 151. Lukszyn, J. (Ed.), 2005a. Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej. Katedra Języków Specjalistycznych, Warszawa.
Lukszyn, J., 2005b. Leksykon specjalistyczny jako nośnik wiedzy zawodowej, in: Grucza, F., Wiśniewski, W. (Eds.), Teoria i praktyka upowszechniania nauki. Wczoraj i jutro. Polska Akademia Nauk, Warszawa, pp. 111 118. Lukszyn, J., Zmarzer, W., 2006. Teoretyczne podstawy terminologii, 2nd ed. Katedra Języków Specjalistycznych, Warszawa. Mikkelsen, H.K., 1991. Towards the ideal special language translation dictionary. Hermes 91 109. Miodunka, W., 1989. Podstawy leksykologii i leksykografii. PWN, Warszawa. Nielsen, S., 1994. The Bilingual LSP Dictionary. Principles and Practice for Legal Language. Gunter Narr Verlag, Tübingen. Nowicki, W., 1979. Metoda pracy nad terminologią wybranej dziedziny. Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA, Warszawa. Opitz, K., 1983. The terminological/standardised dictionary, in: Hartmann, R.R.K. (Ed.), Lexicography: Principles and Practice. Academic Press, London, pp. 163 180. Opitz, K., 1989. The Technical Dictionary for the Expert. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries: an international encyklopedia of lexicography = Dictionnaires: encyclopédie internationale de lexicographie. Piotrowski, T., 1994. Z zagadnień leksykografii. PWN, Warszawa. Roelcke, T., 2005. Fachsprachen, 2, poprawione. ed. Erich Schmidt Verlag, Berlin. Sager, J.C., 1989. The Dictionary as an Aid in Terminology. Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie = Dictionaries: an international encyklopedia of lexicography = Dictionnaires: encyclopédie internationale de lexicographie. Waszczuk, A., 2004. Słownik w słowniku, in: Lewandowski, J. (Ed.), Leksykografia specjalistyczna teoria i praktyka, Języki Specjalistyczne. Katedra Języków Specjalistycznych, Warszawa, pp. 213 220. Wiegand, H.E., 2007. Neuere Aspekte einer Theorie und Typologie von Wörterbuchartikeln und ihre Praxisrelevanz, in: Gottlieb, H., Mogensen, J.E. (Eds.), Dictionary Visions, Research and Practice: Selected Papers from the 12th International Symposium on Lexicography, Copenhagen 2004. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam- Philadelphia, pp. 183 200. Wierzchowski, J., 1978. Leksykologia i leksykografia. Wydawnictwo Uczelniane WSR-P, Siedlce.