NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ

89 XVII SESJA POMORZOZNAWCZA, Vol. I M. Fudziński, H. Paner (red.), Gdańsk, 2011 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE ORAZ CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W artykule omówione zostaną znane obecnie materiały z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu. Znaczna część rozważań poświęcona będzie najnowszym rezultatom prac badawczych prowadzonych przez Zakład Młodszej Epoki Kamienia Instytutu Archeologii UMK w ramach badań statutowych nad osadnictwem neolitycznym i wczesnobrązowym w tym rejonie. Ziemia dobrzyńska położona jest w obrębie Niżu Polskiego pomiędzy trzema rzekami: Wisłą, Drwęcą i Skrwą (ryc. 1). Powierzchnia tego mezoregionu wynosi 2806 m², a wysokość nie przekracza 150 m n.p.m. (Kondracki 1978, s. 290). Krajobraz pomimo niewielkich deniwelacji powierzchni nie jest monotonny. Kraina ta reprezentuje kilka typów krajobrazu naturalnego, począwszy od płaskich lub falistych i bezleśnych równin, a skończywszy na skupionych pagórkach czołowo-morenowych z jeziorami. W obrębie Wysoczyzny Dobrzyńskiej, zwanej również Pojezierzem Dobrzyńskim, można wyróżnić następujące jednostki geomorfologiczne: pasmo równin nadwiślańskich, właściwy obszar pojezierza o urozmaiconej rzeźbie terenu, obszar równin sandrowych wokół Jezior Skępskich, Jeziora Urszulewskiego i Skrwy oraz pradolina Wisły (Galon 1984). Region ten położony jest w strefie subborealnego pasa gleb związanych z klimatem umiarkowanym (Bednarek, Prusinkiewicz 1984, s. 189). Dominują gleby bielicoziemne, które powstały z podłoża piasków (Bednarek, Prusinkiewicz 1984, s. 194). Niepowtarzalny krajobraz kraina zawdzięcza działalności lodowca. Rynny polodowcowe tworzą obecnie na terenie Pojezierza Dobrzyńskiego około 200 jezior, a w wyniku ruchów lodowca powstał tzw. krajobraz pól drumlinowych, osiągający wysokość do 110 m n.p.m. (Kondracki 1978, s. 290). Drumliny znajdujące się w rejonie Zbójna to wydłużone zgodnie z kierunkiem ruchu lodowca wały, oddzielone od siebie wąskimi, podmokłymi obniżeniami (Churski 1984). 2. HISTORIA I STAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W XIX wieku osobami zainteresowanymi przeszłością byli głównie amatorzy. Pierwszymi pracami dotyczącymi ziemi dobrzyńskiej były Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej Gustawa Zielińskiego z 1861 roku oraz praca Al. Sławenka-Słowińskiego z 1856 r. opisująca zabytki pradziejowe powiatu lipnowskiego (Zielonka 1963, s. 11). Większość znalezisk z tego okresu pochodzi z przypadkowych odkryć oraz amatorskich wykopalisk przeprowadzanych najczęściej na obiektach grobowych. W tym czasie odkryto m.in. grób kultury amfor kulistych w Krobi. Niestety, większość materiałów z tego okresu uległa zniszczeniu lub zdekompletowaniu w czasie II wojny światowej. W okresie międzywojennym przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne w tym rejonie. Najintensywniej działał w tym okresie Jacek Delekta. Z ważniejszych stanowisk z re-

90 Ryc. 1. Mapa stanowisk badanych wykopaliskowo z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu na ziemi dobrzyńskiej. 1 Dzikowo, gm. Obrowo, stan. 21; 2 Dzikowo, gm. Obrowo, stan. 26; 3 Smogorzewiec, gm. Obrowo, stan. 3; 4 Smogorzewiec, gm. Obrowo, stan. 9; 5 Osiek, gm. Obrowo, stan. 8; 6 - Osiek, gm. Obrowo, stan. 9; 7 Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 1; 8 Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 2; 9 Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 3; 10 Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 4; 11 Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13; 12 Macikowo, gm. Golub-Dobrzyń, stan. 3; 13 Macikowo, gm. Golub-Dobrzyń, stan. 9. Abb. 1 Karte der ausgrabungsmäßig untersuchten Fundstellen aus dem Neolithikum und der frühen Bronzezeit im Dobrzyner Land. 1 Dzikowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 21; 2 Dzikowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 26; 3 Smogorzewiec, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 3; 4 Smogorzewiec, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 9; 5 Osiek, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 8; 6 Osiek, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 9; 7 Sąsieczno, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 1; 8 Sąsieczno, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 2; 9 Sąsieczno, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 3; 10 Sąsieczno, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 4; 11 Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13; 12 Macikowo, Gemeinde Golub-Dobrzyń, Fundplatz 3; 13 Macikowo, Gemeinde Golub-Dobrzyń, Fundplatz 9. jonu ziemi dobrzyńskiej badanych przez Jacka Delektę należy wymienić osadę wczesnośredniowieczną w Lisewie oraz grodzisko w Skępem, gdzie odsłonił doskonale zachowane konstrukcje wału (Wawrzykowska 2002, s. 45). Okres powojenny to okres odkryć przypadkowych, o których wiemy przede wszystkim z publikacji w prasie codziennej (Grześkowiak 1979, s. 49 50). Głównie prowadzone były badania o charakterze ratowniczym (cmentarzysko w Rużu i Zębowie z epoki żelaza) oraz prace konserwatorskie. Po wojnie kierownictwo w Katedrze Archeologii UMK objął Roman Jakimowicz (Zie lonka 1963, s. 19), pod którego opieką prowadzone były liczne badania na terenie ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej, głównie o charakterze ratowniczym i sondażowo-weryfikacyjnym. Badaniami archeologicznymi objęto głównie stanowiska datowane na okres średniowiecza, m.in. badania J. Grześkowiaka w powiecie lipnowskim i rypińskim (Zielonka 1963, s. 21). Stanowiska z okresu neolitu, czy też ogólniej rzecz ujmując o chronologii pradziejowej,

91 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... były znane jedynie z badań powierzchniowych oraz ze znalezisk przypadkowych (Wiślański 1966; Lech 2002; Wawrzykowska 2002). Pierwsze systematyczne badania wykopaliskowe na stanowisku o chronologii pradziejowej na terenie ziemi dobrzyńskiej zostały przeprowadzone w 1988 r. na stanowisku 8 w Osieku nad Wisłą, gm. Obrowo oraz w 1989 r. na stan. 3 i 9 w Macikowie, gm. Golub-Dobrzyń przez ekspedycję Zakładu Prahistorii IAiE UMK pod kierownictwem A. Z. Bokińca. Natomiast od roku 1999 na ziemi dobrzyńskiej regularnie prowadzone są badania przez Zakład Młodszej Epoki Kamienia pod kierownictwem S. Kukawki oraz J. Małeckiej- -Kukawki. Celem prowadzonych prac badawczych w ramach statutowych badań Instytutu Archeologii UMK jest rozpoznanie osadnictwa neolitycznego w tym regionie. Wyniki badań w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski na terenie ziemi dobrzyńskiej sugerują rozproszone osadnictwo i peryferyjność tego regionu w okresie neolitu. Do dziś badania archeologiczne przeprowadzono na trzynastu stanowiskach neolitycznych. Dziesięć z nich położonych jest w Kotlinie Toruńskiej, jest to IX i VI terasa Wisły, pozostałe stanowiska leżą na Wysoczyźnie Dobrzyńskiej (ryc. 1). Osadnictwo neolityczne i wczesnobrązowe na wszystkich przebadanych stanowiskach wykazuje podobny schemat. Jednym z głównych czynników determinujących osadnictwo w tym rejonie był dostęp do zbiorników wodnych. Stanowiska w Sąsiecznie, gm. Obrowo, stan. nr 1 4, Osieku, gm. Obrowo, stan. 9 i Smogorzewcu, gm. Obrowo, stan. 3 i 9 związane są ze strefą źródlaną wysięków. Natomiast stanowiska w Osieku, gm. Obrowo, stan. 8 oraz w Dzikowie, gm. Obrowo, stan. 21 i 26 położone są wokół zbiornika wytopiskowego, z którego dodatkowo wypływa ciek wodny Młynówka. Stanowiska 3 i 9 w Macikowie, gm. Golub-Dobrzyń, położone w zachodniej części Pojezierza Dobrzyńskiego, sąsiadują bezpośrednio z trzema jeziorami i niewielkim ciekiem wodnym. Podobnie przestawia się lokalizacja stanowiska 13 w Skrzypkowie, gm. Obrowo, które otoczone jest terenami podmokłymi stanowiącymi współcześnie mokradła i grzęzawiska. Zarówno stanowiska w Kotlinie Toruńskiej, jak i na wysoczyźnie, położone są na glebach płowych, których podłoże stanowią piaski. Przebadane archeologicznie stanowiska prezentują podobny układ kulturowy. Na żadnym z nich nie stwierdzono pozostałości po osadnictwie społeczności naddunajskich. Podobny obraz prezentują wyniki Archeologicznego Zdjęcia Polski, na mapie w pojedynczych punktach zaobserwowano źródła związane z kulturą ceramiki wstęgowej rytej i kulturą późnej ceramiki wstęgowej. 3. KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH Najstarsze osadnictwo związane jest z penetracją tych terenów przez społeczności kultury pucharów lejkowatych (dalej KPL). Materiał źródłowy związany z tą kulturą wystąpił na wszystkich badanych wykopaliskowo stanowiskach. Chronologia KPL prezentuje się podobnie we wszystkich zbiorach, które należy wiązać z fazą IIA IIB/IIIA (faza I i II dla ziemi chełmińskiej; Kukawka 2009, s. 272), z pojedynczym stanowiskiem, którego trwanie może sięgać początków fazy IIIB w podziale na fazy przyjętym dla Kujaw (początek fazy III dla ziemi chełmińskiej; Kukawka 2009, s. 272). Tak przyjęte datowanie poza analizą technologiczną i stylistyczną potwierdzają również wyniki datowań radiowęglowych (tab. 1). Ważnym aspektem przy omawianiu źródeł związanych z KPL jest współwystępowanie z tymi materiałami ceramiki o cechach subneolitycznych. Ceramika o cechach tzw. leśnych wystąpiła na stanowisku Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 1, 3 i 4, Osiek, gm. Obrowo, stan. 9 i Dzikowo, gm. Obrowo, stan. 26 (ryc. 2). Naczynia subneolitycze wiązać należy z kręgiem kulturowym Narva i kultury ceramiki grzebykowej (Kukawka 2001; 2009). Stanowiska zawierające obcy subneolityczny komponent datowane są na wczesną fazę KPL i usytuowane są w prawobrzeżnej części pradoliny Wisły. Ceramika

92 Tabela 1. Wykaz uzyskanych oznaczeń radiowęglowych dla stanowisk z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu z ziemi dobrzyńskiej (za: Kukawka 2010). Tabelle 1. Liste der für die Fundstellen aus Neolithikum und früher Bronzezeit im Dobrzyner Land erlangten Radiokarbonbestimmungen (nach Kukawka 2010). LP. STANOWISKO RODZAJ PRÓBY NR LAB. CONV. BP BC-OXCAL (95,4%)* BC-OXCAL (68,2%)* KULTURA PUCHARÓW LEJKOWATYCH 1 SĄSIECZNO 2 CERAMIKA KPL KI-11649 5360±90 2 SĄSIECZNO 2 CERAMIKA KPL KI-11648 4350-3980BC (95.4%) 5265±80 4330-4280 ( 3.7%) 4270-3950 (91.7%) 3 SĄSIECZNO 4 WĘGLE DRZEWNE KI- 10508 4960±80 3960-3630 (95.4%) 4 SĄSIECZNO 3 WĘGLE DRZEWNE KI-8898 4950±90 3960-3630 (92.5%) 3580-3530 ( 2.9%) 5 SĄSIECZNO 2 CERAMIKA KPL KI-15745 4860±80 3950-3350 (95.4%) 6 SMOGORZEWIEC 3 CERAMIKA KPL KI-10700 4860±90 4330-4280 (12.4%) 4270-4220 (15.1%) 4210-4150 (17.8%) 4140-4050 (22.9%) 4230-4190 ( 9.9%) 4170-3980 (58.3%) 3910-3870 ( 7.5%) 3800-3650 (60.7%) 3910-3870 ( 7.5%) 3800-3640 (60.7%) 3760-3740 ( 4.3%) 3720-3620 (40.7%) 3600-3520 (23.2%) 3950-3350 (95.4%) 3770-3620 (45.4%) 3600-3520 (22.8%) 7 DZIKOWO 26 CERAMIKA KPL KI-11111 4860±110 3950-3350 (95.4%) 3780-3510 (68.2%) 8 OSIEK 9 CERAMIKA KPL KI-11118 4855±110 3950-3350 (95.4%) 3780-3510 (68.2%) 9 SĄSIECZNO 1 CERAMIKA KPL KI-11115 4850±130 3950-3350 (95.4%) 10 SĄSIECZNO 4 WĘGLE DRZEWNE KI-10509 4840±80 3790-3490 (86.5%) 3460-3370 ( 8.9%) 11 DZIKOWO 26 CERAMIKA KPL KI-11113 4820±110 3950-3350 (95.4%) 3790-3510 (62.5%) 3430-3380 ( 5.7%) 3710-3620 (35.9%) 3610-3520 (32.3%) 3710-3500 (58.7%) 3430-3380 ( 9.5%) 12 SMOGORZEWIEC 9 DZIEGIEĆ NA CERAMICE KI-8897 4860±200 4300-3000 (95.4%) 3950-3350 (68.2%) 13 OSIEK 9 CERAMIKA KPL KI-11117 4770±100 14 SĄSIECZNO 4 CERAMIKA KPL KI-15747 4750±80 3660-3360 (95.4%) 15 SĄSIECZNO 3 CERAMIKA KPL KI-15746 4720±80 3660-3350 (95.4%) 16 OSIEK 9 17 OSIEK 9 18 DZIKOWO 26 WĘGLE DRZEWNE (OB. 15), KPL? WĘGLE DRZEWNE (OB. 14), KPL? WĘGLE DRZEWNE (OB. 2), KPL? KI-10507 4620±80 3650-3050 (95,4%) KI-10506 4590±80 3650-3000 (95.4%) KI-11114 4530±110 3550-2900 (95.4%) SUBNEOLIT 3770-3350 (95.4%) 3650-3490 (51.8%) 3440-3370 (16.4%) 3640-3500 (52.0%) 3430-3380 (16.2%) 3640-3560 (25.1%) 3540-3490 (14.6%) 3460-3370 (28.6%) 3620-3600 (2,1%) 3530-3330 (56,5%) 3220-3180 (5,1%) 3160-3120 (4,5%) 3510-3420 (21.0%) 3390-3310 (18.2%) 3300-3260 ( 1.4%) 3240-3110 (27.5%) 3490-3470 ( 1.8%) 3380-3080 (61.5%) 3060-3020 ( 4.9%) 19 DZIKOWO 26 CERAMIKA (SUBNEOLIT) KI-11112 5470±130 4600-3950 (95.4%) 20 SĄSIECZNO 3 CERAMIKA (SUBNEOLIT) KI-11650 4910±90 3950-3520 (95.4%) 4460-4220 (56.8%) 4210-4160 ( 6.2%) 4130-4110 ( 1.8%) 4100-4070 ( 3.4%) 3890-3880 ( 1.0%) 3800-3630 (64.5%) 3560-3530 ( 2.7%) 21 OSIEK 9 CERAMIKA (SUBNEOLIT) KI-11662 4910±80 3950-3620 (85.6%) 3610-3520 ( 9.8%) 3800-3630 (68.2%)

93 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... 22 SĄSIECZNO 4 CERAMIKA PASMOWO-GRZEBYKOWA KI-11652 4880±100 3950-3350 (95.4%) 3790-3620 (52.2%) 3600-3520 (16.0%) 23 SĄSIECZNO 4 CERAMIKA (SUBNEOLIT) KI-11651 4760±90 3710-3350 (95.4%) 3640-3500 (52.6%) 3430-3380 (15.6%) KULTURA CERAMIKI SZNUROWEJ 24 SĄSIECZNO 1 CERAMIKA (KCSZ) KI-8899 3780±80 2470-2010 (94.2%) 2000-1970 ( 1.2%) 2340-2120 (57.7%) 2100-2040 (10.5%) 25 SĄSIECZNO 1 CERAMIKA (KCSZ) KI-8900 3740±40 2290-2020 (95.4%) 2210-2120 (45.2%) 2090-2040 (23.0%) WCZESNA EPOKA BRĄZU 26 DZIKOWO 26 CERAMIKA (KULTURA IWIEŃSKA) KI-11110 3700±150 2550-1650 (95.4%) 2340-2320 ( 1.0%) 2300-1880 (67.2%) * kalibracja w programie OxCal v. 3.10 /*Kalibration im Programm OxCal v.3.10 Ryc. 2. Kultura pucharów lejkowatych, ceramika o cechach subneolitycznych. 1, 4 Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 4; 2 Osiek nad Wisłą, gm. Obrowo, stan. 9; 3 Dzikowo, gm. Obrowo, stan. 26 (za Kukawka 2009, ryc. 2: 6; 4 6). Abb. 2. Trichterbecherkultur, Keramik mit subneolithischen Eigenschaften. 1,4 Sąsieczno, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 4; 2- Osiek nad Wisłą, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 9; 3- Dzikowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 26 (nach Kukawka 2009, Abb. 2:6; 4-6).

94 Ryc. 3. Kultura amfor kulistych. Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13, obiekt 47. Abb. 3. Kugelamphorenkultur. Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13, Objekt 47. subneolityczna, nawiązująca do kultury cera miki grzebykowej i kultury Narva technologicznie i stylistycznie, wygląda jak import (Kukawka 2009, s. 273). Najbardziej interesujące jest naczynie z Dzikowa, gm. Obrowo stan. 26. Fragmenty naczynia są całkowicie nietypowe. Najbliższą analogię odnajdujemy w materiałach kultury Narva, ale jeszcze sprzed okresu silnych związków z kulturą ceramiki grzebykowej. Wykonana data radiowęglowa wskazuje, że naczynie pochodzi z okresu około 4300 BC (tab.1), czyli jest starsze niż znane dotychczas materiały KPL po prawej stronie Wisły (Kukawka 2009, s. 274). Współwystępowanie ceramiki KPL łącznie ze stylistyką kultury Narva i kultury ceramiki grzebykowej stanowi niezmiernie ciekawy przyczynek do zintensyfikowania badań nad problematyką subneolitu oraz dla pełniejszego zrozumienia procesów kształtujących sytuację kulturową na ziemiach polskich w dobie neolitu (Kukawka 2009, s. 279; 2010). 4. KULTURA AMFOR KULISTYCH Jak dotychczas materiały związane z kulturą amfor kulistych (dalej KAK) odkryto tylko na trzech badanych wykopaliskowo stanowiskach w Skrzypkowie, gm. Obrowo, stan. 13, Osieku, gm. Obrowo, stan. 8 i Dzikowie, gm. Obrowo, stan. 26. Najciekawszy zbiór pochodzi ze stanowiska 13 w Skrzypkowie. Na stanowisku odkryto jeden obiekt związany z KAK (ob. 47) oraz 203 fragmenty naczyń ceramicznych KAK. Odkryty obiekt charakteryzował się znacznymi rozmiarami: długość 250 cm, szerokość 108 cm i głębokość 84 cm, przekrój poziomy: nieregularny, przekrój pionowy: nieregularnie nieckowaty (ryc. 3). W wypełnisku wystąpił liczny materiał zabytkowy: 134 fragmenty naczyń ceramicznych, 6 krzemieni, 15 fragmentów polepy oraz 13 silnie rozdrobnionych fragmentów kości zwierząt (gatunek?) oraz jeden fragment żuchwy bydła 1. Ze względu na znaczny stopień zniszczenia bardzo trudno określić funkcję obiektu, przypuszczalnie związany był z działalnością

95 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... Ryc. 4. Kultura amfor kulistych. 1-3 Ciechocin, gm. loco,? (za Wiślański 1966, ryc. 2: 9 11), 4 Krobia, gm. Lubicz,? (za Wiślański 1966, ryc. 38: 17), 5-6 Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13. Abb. 4. Kugelamphorenkultur. 1-3 Ciechocin, Gemeinde loco,? (nach Wiślański 1966, Abb. 2: 9-11); 4 Krobia, Gemeinde Lubicz,? (nach Wiślański 1966, Abb. 38:17); 5-6 Skrzpkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13. gospodarczą. Całość materiału zaliczono do III grupy technologicznej (pgt IIIA B wg. Szmyt 1996: 27, ryc. 13), generalnie wyróżniającej się użyciem jako domieszki schudzającej grubego tłucznia mineralnego w małej i średniej ilości. Większość fragmentów charakteryzowała się szorstką powierzchnią, dominowały naczynia średniościenne, o grubości ścianek 7 9 mm. Na ośmiu fragmentach czytelne jest miotełkowanie powierzchni. Zdobienie odnotowano na dziewięciu fragmentach. Najliczniej reprezentowane są guzy plastyczne (4 fr., ryc. 5: 1, 2, 4), w mniejszej liczbie wystąpiło zdobienie za pomocą odcisków sznura dwudzielnego (2 fr., ryc. 5: 8, 9), odciskanych słupków (1fr., ryc. 5: 6), głębokich dołków umieszczonych poniżej krawędzi (1 fr., ryc. 4: 5), dołka z elementami rytymi (1 fr., ryc. 5: 5) oraz dziurki (1fr., ryc. 5: 10). Zrekonstruowano tylko jedno naczynie: niewielki czerpak z płaskim uchwytem (ryc. 4: 6), nawiązujący do form spotykanych w kulturze badeńskiej (Sochacki 1980, s. 160 172, tabl. XVI A: 5). Biorąc pod uwagę aktualną chronologię KAK i recepcji cech egzogennych (Szmyt 1996; 2001; 2008) być może mamy do czynienia co najmniej z dwoma epizodami osadniczymi: starszym związanym z fazą IIb (m. in. obecność czerpaka o proweniencji badeńskiej ryc. 4: 6) oraz młodszym związanym z fazą III i materiałami mieszanymi o cechach KAK i subneolitycznych (szorstka powierzchnia, plamistość powierzchni, ornament podkrawędnych dołków ryc. 4: 5; 5: 10) 2. 1 W tym miejscu autorzy pragną podziękować prof. dr hab. D. Makowieckiemu z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu za określenia gatunkowe odkrytych szczątków kostnych zwierząt. 2 W chronologii kujawskiej KAK materiały te odpowiadałyby fazie IIIb lub hipotetycznej fazie IIIc? (por. Bednarczyk, Kośko, Krause, Makiewicz 1975; Czebreszuk 1990; Szmyt 1993).

96 Ryc. 5. Kultura amfor kulistych. 1-13 Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13. Abb. 5. Kugelamphorenkultur. 1-13 Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13. Podobną charakterystykę posiadają materiały KAK ze stanowiska 8 w Osieku, gm. Obrowo (Sobieraj 1993). Niewielki zbiór 121 fragmentów naczyń KAK, możemy łączyć z fazą III KAK, o czym świadczą cechy technologiczno-stylistyczne zbioru: obecność wyłącznie III grupy technologicznej (wg. Szmyt 1996: 27, ryc. 13), dominacja ceramiki szorstkiej, redukcja zdobnictwa i dominacja odcisków palcowych (ryc. 6: 1 4, 6). Podobnie jak na stanowisku w Skrzypkowie, czytelne są wpływy kultur neolitu leśnego w postaci ornamentu podkrawędnych dziurek (ryc. 6: 2, 3). Z badań dawnych na ziemi dobrzyńskiej pochodzą odkrycia grobów KAK z konstrukcjami kamiennymi w Krobi, gm. Lubicz oraz Zębowie, gm. Obrowo oraz fragmentów ceramiki KAK z osady w Ciechocinie, gm. loco (ryc. 4: 1 4; Wiślański 1966, s. 159, 200). Znamy także luźne znaleziska siekier trapezowatych z grubym obuchem z krzemienia pasiastego pochodzących z miejscowości: Skępe, gm. loco, Świętosław, gm. Ciechocin, Wólka, gm. Skępe (Wiślański 1966, s. 159) oraz jeden okaz wykonany z krzemienia wołyńskiego z miejscowości Cetki, gm. Rypin 3. 3 Informacja mgr J. Lewandowskiej z Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, za którą w tym miejscu autorzy pragną serdecznie podziękować.

97 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... W świetle aktualnych badań ziemia dobrzyńska wydaję się być rejonem peryferyjnym dla osadnictwa KAK. Jak dotychczas nie odkryto stanowisk związanych z wczesnym horyzontem KAK. W świetle obecnych danych ziemia dobrzyńska została zasiedlona najwcześniej w fazie IIb KAK na Kujawach. Prawdopodobnie jednak intensywniejsze osadnictwo wiąże się z młodszym horyzontem KAK (faza III). Istotne poznawczo są cechy egzogenne odnotowane w omawianym zbiorze: przede wszystkim elementy subneolityczne czytelne w stylistyce ceramiki oraz forma czerpaka nawiązująca do naczyń kultury badeńskiej. Odkryte stanowiska odpowiadają w swojej charakterystyce zespołom mieszanym,,amforowo-leśnym wyróżnionym przez T. Wiślańskiego (1966, s. 80 81, 107 110) i mogą stanowić przyczynek do dalszych badań nad pograniczem kultur rolniczo-hodowlanych i zbieracko-łowieckich doby neolitu. Ryc. 6. Kultura amfor kulistych. 1-8 Osiek, gm. Obrowo, stan. 8 (za: Sobieraj 1993, tabl. II). Abb. 6. Kugelamphorenkultur. 1-8 Osiek, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 8 (nach Sobieraj 1993, Tafel II).

98 5. KULTURA CERAMIKI SZNUROWEJ Materiały związane z kulturą ceramiki sznurowej (dalej KCSz) odkryto dotychczas na pięciu badanych wykopaliskowo stanowiskach (Dzikowo, gm. Obrowo, stan. 21 i 26; Sąsieczno, gm. Obrowo, stan. 1; Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13; Smogorzewiec, gm. Obrowo, stan 9). Są to niewielkie zbiory silnie rozdrobnionych fragmentów ceramiki, najczęściej z fragmentarycznie zachowanymi zdobieniami w postaci odcisków sznura dwudzielnego, w tym pojawiają się zdobienia charakterystyczne dla młodszego horyzontu KCSz (odciskane sznurem dwudzielnym pętelki na stan. w Sąsiecznie). W zbiorach wyraźnie dominują fragmenty wykonane w technologii mineralnej (domieszka tłucznia granitowego), charakterystycznej dla młodszych faz KCSz (KCSz 3 4 wg. Czebreszuk 1996, s. 100 112; 2001, s. 96 101; Kurzawa 2001). Najciekawsze materiały związane z kulturą ceramiki sznurowej odkryto podczas sezonu 2009 na stanowisku 13 w Skrzypkowie. W sumie z KCSz można łączyć zbiór ok. 100 fragmentów naczyń ceramicznych. Na stanowisku odnotowano obecność dwóch tradycji technologicznych wytwarzania naczyń ceramicznych (grupa A i B) charakterystycznych dla całego okresu rozwoju KCSz: Grupę A reprezentuje ceramika (93 fr.) wytwarzana według receptury charakterystycznej głównie dla starszej fazy KCSz (KCSz 1 2 wg. Czebreszuk 1996, s. 81 86, 96 100; Kurzawa 2001, s. 127 129), a więc charakteryzująca się udziałem w domieszce niewielkiej ilości drobnego piasku oraz drobnego i średniego szamotu (0,5 0,9 mm). Grupę B reprezentuje ceramika (7 fr.) wytwarzana według technologii,,klasycznosznurowej charakterystycznej głównie dla młodszych faz KCSz (KCSz 3 4 wg. Czebreszuk 1996, s. 100 112). W technologii tej ceramiki widoczny jest udział domieszki drobnego i średniego tłucznia granitowego 4. Odnotowano zdobienie w formie falistej listwy plastycznej (ryc. 7: 3 5), poziomych odcisków grubego sznura dwudzielnego (ryc. 7: 1 2) oraz poziomych odcisków sznura dwudzielnego zwieńczonych wiszącymi grupami rytych kresek (ryc. 7: 6). Naczynia z falistą listwą plastyczną, pochodzące od form w typie garnka, uważane są za jeden z wyznaczników starszej fazy KCSz i łączone były głównie z materiałami osadowymi. Wyniki nowszych badań sugerują jednak dość długie przeżywanie się tego typu form i obecność także w młodszych fazach KCSz (Czebreszuk 1996, s. 81 86; Kurzawa 2001, s. 156 165). Fragmenty wychylonych na zewnątrz wylewów z pogrubionymi krawędziami zdobionych poziomymi odciskami grubego sznura dwudzielnego (ryc. 7: 1 2), możemy łączyć z tzw. stylistyką północno-wschodnią kręgu KCSz, czytelną również w materiałach z obszaru Dolnej Wisły (m.in. na stan. 5 w Starych Marzach, gm. Dragacz Bokiniec 2006a; 2006b, s. 189, ryc. 1 oraz stan. 4 w Sztynwagu, gm. Grudziądz Kurzyk 2006, 2010) i łączyć prawdopodobnie z młodszym odcinkiem rozwoju KCSz. Dla naczynia zdobionego odciskami sznura dwudzielnego i grupami pionowych rytych kresek (ryc. 7: 6) najlepsze analogie możemy odnaleźć w materiałach związanych z kulturą rzucewską (czy szerzej: kulturą przymorską Kilian 1955; Żurek 1954; Zalstman 2004). Reasumując, materiały ze stan 13 w Skrzypkowie można ramowo datować na niemal cały okres rozwoju KCSz (ze wskazaniem na młodszy horyzont), wykluczając najprawdopodobniej najstarszą fazę KCSz. Dla materiałów ze stan. 1 w Sąsiecznie, gm. Obrowo uzyskano dwa datowania radiowęglowe, które po kalibracji (tab. 1 przedział 4 Nowsze badania na Kujawach sugerują pojawienie się technologii,,mineralnej już na etapie starosznurowym (KCSz 2) oraz ujawniły dość długie przeżywanie się technologii starosznurowej i jej obecność także w młodszych fazach KCSz (Czebreszuk 2000, s. 448; Kurzawa 2001, s. 127).

99 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... Ryc. 7. Kultura ceramiki sznurowej. 1-6 Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13. Abb. 7. Schnurkeramische Kultur. 1-6 Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13. lat 2470 1970 BC) łączyć można z młodszym horyzontem KCSz (fazy KCSz 3 4 na Kujawach wg. Czebreszuk 1996; 2001). Nieliczny materiał KCSz odkryty na tym stanowisku potwierdza datowanie radiowęglowe (całość materiału, w tym fragment naczynia zdobiony podkrawędną listwą plastyczną, wykonaną w technologii,,mineralnej ). Z obszaru ziemi dobrzyńskiej znamy także luźne znaleziska toporów kamiennych, które możemy łączyć z KCSz: 5 okazów pochodzi z okolic Rypina (miejscowości nieznane), w tym jeden to typ A (wg. J. Machnik 1966: 44, tab. XLVIII; K. H. Struve 1955, taf. 1; Włodarczak 2006, s. 33, tab. XXII), pozostałe to formy robocze (wg. J. Machnik 1966: 44, tab. XLVIII) oraz zbliżone do typu K (wg. K. H. Struve 1955, taf. 1). W świetle dostępnych danych wydaje się, że obszar ziemi dobrzyńskiej intensywniej penetrowany był przez społeczności KCSz głównie w młodszej fazie rozwojowej tego ugrupowania. Na podstawie dostępnych źródeł bardzo trudno określić charakter osadnictwa KCSz na interesującym nas obszarze. Jak dotychczas nie odkryto na ziemi dobrzyńskiej grobów KCSz. Zważywszy na wędrowny charakter społeczeństw kręgu KCSz, zarejestrowane materiały należy najprawdopodobniej łączyć z krótkotrwałym, sezonowym

100 wykorzystywaniem rejonu stanowisk. Obozowiska o podobnej specyfice (tzn. niewielkiej ilości rejestrowanych pozostałości materialnych) były typowe i najliczniejsze w kręgu KCSz (Kurzawa 2001, s. 254n; Kurzyk 2005). 6. MATERIAŁY SUBNEOLITYCZNE Poza wspomnianymi wyżej w związku z KPL materiałami kultury Narva, na stanowisku 13 w Skrzypkowie, gm. Obrowo natrafiono na fragment naczynia, które możemy łączyć z typem Linin kultury niemeńskiej (Józwiak 2003; Kempisty 1972, 1973). Od czasu wprowadzenia przez E. Kempisty w 1973 roku (Kempisty 1973) do nomenklatury archeologicznej zjawiska kulturowego typu Linin nasza wiedza na ten temat w dalszym ciągu ogranicza się do stwierdzenia, iż wiązać należy to zjawisko z subneolitem (Józwiak 2003; Kukawka 2009, s. 270). Horyzontu linińskiego nie należy utożsamiać z odrębnie istniejącą kulturą. Materiały typu Linin powstały na styku społeczności subneolitycznej (kultura niemieńska) ze światem rolniczym (Józwiak 2003, s. 195). Wyróżnione zostały cztery fazy horyzontu linińskiego. Najstarszy powstał na styku przejmowania cech KPL przez grupy kultury niemeńskiej. Natomiast najmłodsze należy wiązać z wpływami społeczności wczesnobrązowych (2200/2150 BC Józwiak 2003, s. 205, 209). Naczynie ze Skrzypkowa 13 można datować na ostatni etap horyzontu linińskiego. Możliwa była rekonstrukcja znacznej części wylewu i brzuśca naczynia (ryc. 8). Średnica naczynia wynosi 21 cm, a grubość ścianek od 6 do 9 mm. Biorąc pod uwagę sugestię E. Kempisty (1981, s. 16), że wysokość naczynia jest równa szerokości naczynia na największej wydętości brzuśca, dokonano próby rekonstrukcji naczynia. Forma zapewne była płaskodenna, o niewielkiej wysokości do 20 cm. Forma morfologiczna naczynia (ścięty brzeg wylewu, płaskie dno; Józwiak 2003, s. 205) pozwala łączyć je z okresem wczesnej epoki brązu (Józwiak 2003, s. 205 206; Kośko, Czebreszuk 1998). Materiały związane z typem Linin kultury niemeńskiej odkryto także na stanowisku 8 w Osieku, gm. Obrowo, skąd pochodzą 183 fragmenty naczyń ceramicznych, zdobionych m.in. Ryc. 8. Kultura niemeńska, typ Linin. Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13. Abb. 8. Njemen-Kultur, Typ Linin. Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13.

101 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... wypychanymi od wewnątrz guzkami, ściegiem bruzdowym, ptasim piórem i elementami rytymi, część naczyń posiadała karbowane krawędzie (ryc. 9; Sobieraj 1993). 7. WCZESNY OKRES EPOKI BRĄZU Ilość i położenie stanowisk związanych z wczesną epoką brązu pokrywa się w znacznej mierze z występowaniem stanowisk KPL. Przede wszystkim dominuje na tych stanowiskach ceramika naczyniowa związana z kulturą iwieńską. Ceramika kultury iwieńskiej wystąpiła na dziewięciu stanowiskach. Najciekawsze materiały związane z wczesną epoką brązu odkryto na stanowisku 9 w Macikowie, gm. Golub-Dobrzyń. Badania zostały przeprowadzone w 1989 roku przez ekspedycję Zakładu Prahistorii IAiE UMK, pod kierownictwem dr Andrzeja Z. Bokińca (Bokiniec 1993). Stanowisko w Macikowie położone jest pomiędzy doliną Drwęcy a polami drumlinowymi, w odległości 80 m od jeziora i około 8 10 m ponad jego poziomem. Przebadano obszar 97 m². Uchwycono pozostałości po osadnictwie neolitycznym i wczesnobrązowym. Uchwycono najprawdopodobniej pozostałości po zabudowie mieszkalnej, o czym mogą świadczyć liczne dołki posłupowe (Bokiniec 1993, s. 63). Z kulturą iwieńską można powiązać 1153 fragmenty ceramiki oraz 698 krzemieni. Ceramikę charakte- Ryc. 9. Kultura niemeńska, typ Linin. 1-10 Osiek, gm. Obrowo, stan. 8 (za: Sobieraj 1993, tabl. III). Abb. 9. Njemen-Kultur, Typ Linin. 1-10 Osiek, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 8 (nach Sobieraj 1993, Tafel

102 ryzowała znaczna jednorodność technologiczna, 3,3% fragmentów naczyń ceramicznych było zdobionych, odnotowano m.in. zdobienie w formie listwy plastycznej (65,8%) a także ornament ryty (7,9%) oraz zdobienie odciskami sznura dwudzielnego i pionowych kanelur (Bokiniec 1993, s. 65; 1995, s. 9 57, tab. 8). Duży zbiór fragmentów ceramiki związanej z kultura iwieńską odkryto również w trakcie badań w latach 2008 2009 na stan. 13 w Skrzypkowie, gm. Obrowo. Na wczesny okres epoki brązu datowano nieco ponad 1000 fragmentów naczyń pozyskanych w dwóch sezonach badawczych. Materiał jest silnie rozdrobniony, co uniemożliwiło rekonstrukcje form naczyń. Technologia wykonania odkrytych fragmentów naczyń ceramicznych odpowiada ceramice kultury iwieńskiej. Charakteryzuje się stosowaniem dużej ilości domieszki średnioziarnistego tłucznia (średnica ziaren 0,5 0,9), piasku, miki i w niewielkich ilościach tłucznia gruboziarnistego (średnica ziaren 1,0 4,0). Dominują fragmenty pochodzące od naczyń średniościennych o grubości ścianek mieszczących się w przedziale 6 8 mm. Materiały tego typu charakterystyczne są dla ceramiki kultury iwieńskiej pochodzącej z osad, tzw. ceramika kuchenna (Bokiniec 1995). Tylko na dwóch fragmentach zachowały się elementy zdobnicze: guz plastyczny (ryc. 10: 18) oraz niewielki fragment wątku tworzonego przez linie ryte (ryc. 10: 17). Stan zachowania zbioru uniemożliwia niestety precyzyjniejsze datowanie. Dość liczny zbiór związany z kulturą iwieńską odkryto także na stanowisku 8 w Osieku, gm. Obrowo. W sumie ze stanowiska pochodzi 271 fragmentów ceramicznych, zdobionych głownie za pomocą poziomych listew plastycznych (ryc. 10: 1 15). Całość zbioru łączona jest z przełomem faz II i III kultury iwieńskiej na Kujawach. Na podstawie analizy cech technologiczno-stylistycznych ceramiki i jej zalegania w ramach skupisk wysunięto hipotezę o dwóch etapach zasiedlenia stanowiska (Sobieraj 1993). Podsumowując, jak dotychczas systematyczne badania nad neolitem i wczesną epoką prowadzono głównie w zachodniej części ziemi dobrzyńskiej. Aktualnie najlepiej rozpoznanym zjawiskiem jest kultura pucharów lejkowatych, dla której oprócz kilku przebadanych wykopaliskowo stanowisk posiadamy także kilkanaście dat radiowęglowych. Znacznie skromniej prezentują się źródła dla pozostałych kultur neolitycznych i wczesnobrązowych. Analiza położenia stanowisk i pozyskanych w trakcie badań materiałów pozwala na wysunięcie kilku ogólniejszych wniosków: brak śladów po osadnictwie społeczności naddunajskich (AZP wskazuje na pojedyncze punkty na mapie ziemi dobrzyńskiej); 5 położenie prezentowanych stanowisk miało bezpośredni związek z dostępem do zbiorników wodnych; na wszystkich stanowiskach wystąpił podobny schemat chronologiczno-kulturowy najstarsze źródła archeologiczne związane są z osadnictwem starszej fazy KPL, najmłodsze z kulturą iwieńską. Poza tym intensywniejsze ślady osadnictwa związane są głównie z kulturą łużycką i okresem wczesnegośredniowiecza; charakter odkrywanych pozostałości (niewielkie zbiory źródeł, nieliczne i niewielkie obiekty, brak większych osad) sugeruje peryferyjność ziemi dobrzyńskiej w dobie neolitu i wczesnej epoki brązu w stosunku do intensywniej zasiedlanych terenów Kujaw i ziemi chełmińskiej; czytelny jest związek świata rolniczego z subneolitem (zwłaszcza w ceramice KPL i KAK). 5 Należy mieć jednak na uwadze, że taki obraz osadnictwa kultur z okresu wczesnego neolitu na ziemi dobrzyńskiej może wynikać ze stanu badań. Instruktywny w tym względzie jest przykład sąsiedniej ziemi chełmińskiej, gdzie dopiero intensywne systematyczne badania prowadzone od lat 80. XX wieku ujawniły bardzo bogate osadnictwo kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury późnej ceramiki wstęgowej (Kukawka, Małecka-Kukawka, Wawrzykowska 2002 tam dalsza literatura).

103 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... Ryc. 10. Kultura iwieńska. 1-15 Osiek, gm. Obrowo, stan. 8 (za: Sobieraj 1993, tabl. IV), 16 18 Skrzypkowo, gm. Obrowo, stan. 13. Abb. 10. Iwno-Kultur. 1-15 Osiek, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 8 (nach Sobieraj 1993, Tafel IV); 16-18 Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13. Postulatem badawczym na przyszłość powinna być dalsza intensyfikacja prac wykopaliskowych, przede wszystkim na obszarach o słabym rozpoznaniu archeologicznym, zwłaszcza we wschodniej i południowej części ziemi dobrzyńskiej. Ze względu na swoje położenie na rubieży,,neolitycznego świata rolniczego badania na ziemi dobrzyńskiej mogą dostarczyć wielu istotnych poznawczo źródeł obrazujących kontakt kultur rolniczych ze światem zbieraczy-łowców.

104 LITERATURA Bednarczyk J., Kośko A., Krause E., Makiewicz T. 1976 Z badań nad schyłkową fazą rozwoju kultury amfor kulistych na Kujawach (Osadnictwo kultury amfor kulistych w rynnie Jeziora Pakoskiego), [w:] Wiadomości Archeologiczne, t. XL, s. 275 290. Bednarek R., Prusinkiewicz Z. 1984 Gleby [w:] Województwo toruńskie. Przyroda ludność i osadnictwo gospodarka, red. R. Galon, Warszawa Poznań Toruń, s. 189 205. Bokiniec A. Z. 1993 Badania na stanowiskach z wczesnego okresu epoki brązu w Macikowie, gm. Golub-Dobrzyń i Zieleniu, gm. Wąbrzeźno (1989 r.), [w:] Badania ośrodka toruńskiego w latach 1989-1992, red. J.Chudziakowa, Toruń, s. 63 66. 1995 Początki epoki brązu na Pomorzu Wschodnim, Warszawa, maszynopis pracy doktorskiej. 2006a Kultura ceramiki sznurowej [w:] Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawsko-pomorskim, Stare Marzy, gm. Dragacz, stan. 5, maszynopis w Instytucie archeologii UMK w Toruniu. 2006b Przyczynek do znajomości materiałów z przełomu epok kamienia i brązu w obwodzie kaliningradzkim na podstawie badań W. I. Timofiejewa, [w:] Pruthenia Antiqua, vol. II, red. A. Z. Bokiniec, J. Sobieraj, Olsztyn, s. 185 195. Churski Z. 1984 Jeziora, [w:] Województwo toruńskie. Przyroda ludność i osadnictwo gospodarka, red. R. Galon, Warszawa Poznań Toruń, s. 141 167. Czebreszuk J. 1988 Leśno - wschodnioeuropejski komponent kulturowy w rozwoju schyłkowo neolitycznych społeczeństw Kujaw, [w:] Kontakty pradziejowych społeczeństw Kujaw z innymi ludami Europy, red. A. Cofta-Broniewska, Inowrocław, s. 185 196. 1990 Późny horyzont kultury amfor kulistych a inne struktury kulturowe interstadium epok neolitu i brązu. Zagadnienie dezintegracji systemu, [w:] Kultura amfor kulistych w rejonie Kujaw, red. A. Cofta-Broniewska, Poznań, s. 149 159. 1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań. 2001 Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.), Poznań. Galon R. (red.) 1984 Województwo toruńskie. Przyroda ludność i osadnictwo gospodarka, Warszawa Poznań Toruń. Gradawski A. 1958 Zagadnienie kultury ceramiki grzebykowej w Polsce, [w:] Wiadomości Archeologiczne, t. XXV, s. 287 313. Grześkowiak J. 1979 Najdawniejsze dzieje, [w:] Dzieje Golubia- -Dobrzynia i okolic, red. K. Chruściński, Golub-Dobrzyń. Józwiak B. 2003 Społeczności subneolityczne niżu Polski w międzyrzeczu Odry i Wisły, Poznań. Kempisty E. 1973 Kultura ceramiki,,grzebykowo-dołkowej na Mazowszu i Podlasiu, [w:] Wiadomości Archeologiczne, t. XXXVIII, z. 1, s. 3 76. Kilian L. 1955 Haffküstenkultur und Ursprung der Balten, Bonn. Kondracki J. 1978 Geografia fizyczna Polski, Warszawa. Kukawka S. 2009 Subneolit północno-wschodnioeuropejski na Niżu Polskim. Aktualne problemy badawcze, [w:] Aktualne problemy epoki kamienia na Pomorzu, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 269 282. 2010 Subneolit północno-wschodnioeuropejski na Niżu Polskim, Toruń.

105 NEOLIT I WCZESNA EPOKA BRĄZU NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ... Kukawka S., Małecka-Kukawka J., Wawrzykowska B. 2002 Wczesny i środkowy neolit na ziemi chełmińskiej, [w:] Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, red. B. Wawrzykowska, Toruń 2002, s. 91 107. Kurzawa J. 2001 Zagadnienie najwcześniejszych faz kultury ceramiki sznurowej na nizinie Wielkokopolsko-Kujawskiej. Problem tła genetycznego społeczności kultury pucharów lejkowatych, Poznań. Kurzyk K. 2005 Najstarszy horyzont kultury ceramiki sznurowej na ziemiach polskich w kontekście innych kultur neolitycznych, Toruń, maszynopis pracy magisterskiej. 2006 Kultura ceramiki sznurowej [w:] Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawsko-pomorskim, Sztynwag, gm. Grudziądz, stan. 4 (sezon 2000), maszynopis w Instytucie archeologii UMK w Toruniu. 2010 Kultura ceramiki sznurowej [w:] Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na odcinku A1 planowanej autostrady w woj. kujawsko-pomorskim, Sztynwag, gm. Grudziądz, stan. 4 (sezon 2009), maszynopis w Instytucie archeologii UMK w Toruniu. Lech J. 2002 Początek archeologii w kręgu polskiego Towarzystwa Naukowego w Toruniu: 1875- -1881, [w:] Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, red. B. Wawrzykowska, Toruń 2002, s. 17 30. Machnik J. 1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce, Wrocław. Struve K. W. 1955 Die Einzelgrabkultur in Schleswig-Holstein und ihre kontinentalen Beziehungen, Neumünster. Sochacki Z. 1980 Kultura ceramiki promienistej w Europie, Warszawa Sobieraj J. 1993 Osadnictwo z epoki kamienia i wczesnej epoki brązu na stanowisku 8 w Osieku nad Wisłą, gm. Obrowo, woj. toruńskie, maszynopis pracy magisterskiej, Toruń. Szmyt M. 1993 Z badań nad kulturą amfor kulistych na obszarze Kotliny Toruńskiej, [w:] FPP, t. V, s. 115 148. 1996 Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznań. 2001 The Absolute (Radiocarbon) Chronology of the Central and Eastern groups of the Globular Amphora Cultur, [w:] Die absolute Chronologie in Mitteleuropa 3000-2000 v.chr, red. J. Czebreszuk, J. Müller, Poznań, Bamberg, Rahden/West, s. 25 80. 2008 Baden Patterns in the Milieu of the Globular Amphorae: Transformation, Incorporation and Long Continuity, [w:] The Baden Complex and the Outside World, red. M. Furholt, M. Szmyt, A. Zastawny, Bonn, s. 217 231. Wawrzykowska B. 2002 Zarys historii muzealnych zbiorów archeologicznych w Toruniu, [w:] Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, red. B. Wawrzykowska, Toruń 2002, s. 31 55. Wiślański T. 1966 Kultura amfor kulistych w Polsce północno- -zachodniej, Wrocław. Włodarczak P. 2006 Kultura ceramiki sznurowej na Wyżynie Małopolskiej, Kraków. Zaltsman A. 2004 Poselenija kul tury šnurovej keramiki na territorii Kaliningradkoj oblasti, Kaliningrad. Zielonka B. 1963 Zarys dziejów polskich badań archeologicznych na ziemiach województwa bydgoskiego, [w:] Roczniki Muzeum w Toruniu, t. I, z. 3, Toruń. Żurek J. 1954 Osada z młodszej epoki kamienia w Rzucewie, pow. wejherowski i kultura rzucewska, [w:] Fontes Archaeologici Posnanienses, t. IV, s. 1 4.

106 Krzysztof Kurzyk, Dagmara Werra Das Neolithikum und die frühe Bronzezeit im Dobrzyner Land/ Ziemia Dobrzyńska im Lichte von aktuellen archäologischen Untersuchungen ZUSAMMENFASSUNG Im Artikel werden die neusten Ergebnisse von vom Institut für Archäologie der Nikolaus-Kopernikus-Universität Toruń am Neolithikum und der frühen Bronzezeit im Dobrzyner Land in den 80er Jahren des 20. Jh.s durchgeführten Untersuchungen erörtert. Das Dobrzyner Land liegt im Bereich des Polnischen Tieflandes zwischen den drei Flüssen Weichsel/Wisła, Drwęca und Skrwa. Diese Region repräsentiert einige Typen des natürlichen Landschaftsbildes, angefangen von flachen oder welligen und waldlosen Ebenen bis hin zu zusammengeballten Stirnmöranenhügeln mit Seen. Bislang wurden im Laufe der im betreffenden Gebiet erfolgten Ausgrabungen keine mit dem Siedlungswesen der Bandkeramischen Kulturen verbundenen Fundstellen freigelegt. Vom eher sporadischen Vorhandensein Bandkeramischer Gemeinschaften im Dobrzyner Land zeugen vereinzelte Fundstellen der Linienbandkeramischen Kultur und der späten Bandkeramischen Kultur, die bei der im Rahmen der Archäologischen Aufnahme Polens AZP- erfolgten Oberflächenprospektion entdeckt worden waren. Zu einem intensiveren Siedlungswesen von Ackerbaukulturen kommt es erst mit dem Auftauchen der Trichterbecherkultur. Bislang wurden an 13 Fundstellen Ausgrabungen durchgeführt. Dies ist die im Dobrzyner Land derzeit am besten erforschte neolithische Kultur. Bezüglich des Trichterbecherkultur-Materials wurde eine Reihe von Radiokarbondatierungen vorgenommen. Das älteste Material konnte mit den Phasen I und II der Trichterbecherkultur im Kulmer Land/Ziemia Chełmińska synchronisiert werden. Bei der Keramik der Trichterbecherkultur sind intensive subneolithische Einflüsse zu sehen. Wesentlich weniger wissen wir zum Thema der Kugelamphorenkultur sowie Schnurkeramik- Kultur. Bis jetzt wurde an drei ausgrabungsmäßig untersuchten Fundstellen Material der Kugelamphorenkultur freigelegt. Auf die diesbezüglich interessanteste Quelle war man bei Untersuchungen in Skrzypkowo, Gemeinde Obrowo, Fundplatz 13, gestoßen, von dem von der Badener Kultur sowie den Kulturen der Waldzone beeinflusste Keramik der Kugelamphorenkultur bekannt ist. Die Kugelamphorenkultur taucht im Dobrzyner Land frühestens in Kujawiens Phase II b auf, wobei die Mehrheit der Fundstellen mit der jüngeren Phase III in Verbindung gebracht werden muss. Alle entdeckten Fundstellen der Schnurkeramischen Kultur sind Überreste kleinerer kurzzeitiger Siedlungsplätze. Wenn die stilistisch-technologischen Eigenschaften der nicht allzu großen Keramiksammlungen (meist um die zwanzig Keramikgefäßfragmente) sowie die zwei vorgenommenen Radiokarbondatierungen in Betracht gezogen werden, muss die Mehrheit der Fundstellen mit dem jüngeren Horizont der Schnurkeramischen Kultur in Verbindung gebracht werden. An einigen Fundstellen war man auch auf mit der frühen Bronzezeit verbundene Keramik gestoßen. Es handelt sich dabei um sedimentäres Material, das hauptsächlich die sogenannte Grobkeramik der Iwno-Kultur repräsentiert. Angesichts der aktuellen Untersuchungen scheint das Dobrzyner Land bevorzugtes Siedlungsgebiet der Ackerbaukulturen des Neolithikums und der frühen Bronzezeit gewesen zu sein. Gleichzeitig beobachten wir ein Eindringen der Ackerbaukulturen in die Welt der Sammler und Jäger, was insbesondere bei der Keramik der Trichterbecherkultur und der Kugelamphorenkultur zum Tragen kommt.