WPŁYW KOMPOSTU Z OSADU ŚCIEKOWEGO NA WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI GLEBY

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 533: 139-146 WPŁYW KOMPOSTU Z OSADU ŚCIEKOWEGO NA WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI GLEBY Ewa B. Górska 1, Wojciech Stępień 2 1 Samodzielny Zakład Biologii Mikroorganizmów, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 2 Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wstęp W Polsce Miejskie Oczyszczalnie Ścieków wytwarzają z roku na rok coraz większe ilości osadu pościekowego, który w 14% wykorzystywany jest w przemyśle i rolnictwie, około 17% jest kompostowane i 2% spalane, ponad 40% jest składowane. Wykorzystywanie osadu ściekowego w rolnictwie jest obwarowane wymogami prawnymi, które nakładają na oczyszczalnie ścieków obowiązek wykonywania analiz osadu ściekowego, głównie w kierunku stanu sanitarnego, zawartości związków toksycznych i metali cięŝkich [USTAWA 2002, 2007; ROZPORZĄDZENIE MRiRW 2004]. PoniewaŜ surowy osad ściekowy moŝe być źródłem licznych mikroorganizmów chorobotwórczych i pasoŝytów [MICHALCEWICZ 1997], najrozsądniejszym sposobem jego przerabiania jest kompostowanie (równieŝ z dodatkami), poniewaŝ podczas kompostowania zachodzą procesy, które niszczą lub zmniejszają liczbę drobnoustrojów chorobotwórczych, wirusów i pasoŝytów pochodzących z osadu ściekowego. Jednocześnie kompostowanie sprzyja namnaŝaniu się licznych grup fizjologicznych drobnoustrojów, które przyczyniają się między innymi do procesów rozkładu organicznych komponentów osadów ściekowych i tworzenia związków humusowych. Dlatego dodatek przekompostowanego osadu ściekowego wpływa pozytywnie na właściwości gleby [MICHALCEWICZ, MAŚLACH 1997; KRZYWY i in. 2002; SELIVANOVSKAYA i in. 2006; MICHALCEWICZ i in. 2007; IśEWSKA 2007]. Celem badań była ocena wpływu kompostu z osadu ściekowego na wybrane właściwości gleby. Materiał i metody Na terenie Stacji Doświadczalnej SGGW w Skierniewicach załoŝono w 2005 roku trzyletnie doświadczenie modelowe w wazonach gruntowych bez dna o 40 cm i wysokości 120 cm. Kamionki napełniano 58 kg gleby pobranej z poziomu powierzchniowego o uziarnieniu piasku gliniastego mocnego. Gleba zastosowana w badaniach zawierała 6,5 g kg -1 C organicznego i była średnio zasobna w przyswajalne formy K, P, Mg, wykazywała odczyn słabo kwaśny (ph 6,5). W glebie stosunek węgla do azotu wynosił około 10 : 1. Glebę w kamionce wymieszano z przekompostowanym

140 E.B. Górska, W. Stępień (w ciągu 10 tygodni) osadem ściekowym uzdatnionym popiołem (z węgla brunatnego z KWB Bełchatów) pochodzącym z Miejskiej Oczyszczalnii Ścieków w Skierniewicach, w ilości odpowiadającej dawce 170 kg N ha -1. Kompost zawierał 374 g C org. kg -1 s.m.g., 26 g N kg -1 s.m.g., 15,2 g P kg -1 s.m., 7,5 g Mg kg -1 s.m., 18,7 g Ca. kg -1 s.m.; 2,1 mg kg -1 Cd, 422 mg kg -1 Zn; 12,5 mg kg -1 Cu; 20,6 mg kg -1 Pb i wykazywał odczyn zasadowy (ph 9,1). Jako rośliny testowe w zmianowaniu zastosowano: burak ćwikłowy, kukurydzę, w trzecim roku groch siewny. Próbki gleby do badań mikrobiologicznych i biochemicznych pobierano pięć razy w kaŝdym roku z głębokości od 0-20 cm, od maja do września. Oznaczono w nich metodą rozcieńczeń płytkowych Kocha ogólną liczbę bakterii na podłoŝu Bunta i Roviry z dodatkiem wyciągu glebowego, ogólną liczbę grzybów mikroskopowych na podłoŝu Martina ze streptomycyną (50 µg ml -1 ) i róŝem bengalskim oraz intensywność wydzielania CO 2 z gleby wg metody opisanej przez MACIAKA [1996]. Wybrane analizy fizykochemiczne i chemiczne gleb wykonano standardowymi metodami po zbiorze roślin testowych, w kaŝdym roku badań w Stacji Doświadczalnej w Skierniewicach. Wpływ kompostu oraz terminu poboru próbek do analiz na aktywność biologiczną gleby zweryfikowano metodą trójczynnikowej analizy wariancji na transformowanych wynikach (transformacja logarytmiczna), stosując program Statgraphics 2.1. Grupy jednorodne wyznaczono testem t-tuckeya. Wyniki i dyskusja Substancja organiczna wprowadzana do gleby, np. wraz z obornikiem lub kompostami przygotowanymi z róŝnych odpadów organicznych, wpływa korzystnie na aktywność biologiczną gleb, mierzoną liczebnością i aktywnością grup fizjologicznych drobnoustrojów oraz zooedafonu. Rola mikro- i mezofauny glebowej jest znacząca, poniewaŝ rozdrabniając i wstępnie trawiąc obumarłe szczątki roślin i zwierząt zooedafon czyni je podatnymi na kolonizację i rozkład mikrobiologiczny, a w konsekwencji tworzenie związków humusowych, co poprawia właściwości fizyczne, fizykochemiczne, chemiczne i biologiczne gleb. Liczni badacze [FRANKENBERGER, DICK 1983; KOBUS, PACEWICZ 1985; KOBUS i in. 1988; WŁODARCZYK 2000; WŁODARCZYK i in. 2002; DINESH i in. 2004; IśEWSKA 2007] wykazali korzystne zaleŝności między kulturą gleby, a jej aktywnością biologiczną mierzoną wskaźnikami mikrobiologicznymi i biochemicznymi oraz właściwościami fizycznymi i chemicznymi. Oddychanie gleby to proces, który przeprowadzany jest przez wszystkie organizmy cudzoŝywne, podczas którego wykorzystywana jest dostępna substancja organiczna, stąd jest ono miarą mineralizacji węgla organicznego w podłoŝu [ALEF 1975; WŁODARCZYK i in. 2002]. Zastosowany w badaniach kompost z osadu ściekowego, w zaleŝności od oznaczanego wskaźnika, stymulował aktywność mikrobiologiczną gleby w stosunku do obiektu kontrolnego (tab. 1). Dodatek kompostu istotnie róŝnicował zwiększenie liczebności mezofilnych bakterii heterotroficznych w stosunku do obiektu kontrolnego. Wzrost ten wynosił około 40%, co jest zgodne z wynikami badań MICHALCEWICZ i MAŚLACH [1997]. Natomiast dodatek kompostu nie róŝnicował istotnie liczebności grzybów mikroskopowych i aktywności oddechowej gleby (tab. 1). SELIVANOVSKAYA i in. [2006] oraz SELIVANOVSKAYA, LATYPOVA [2006] prowadzili badania nad wybranymi właściwościami gleby leśnej z dodatkiem kompostu z osadu ściekowego. Wykazali oni zwiększenie biomasy mikroorganizmów i intensywności oddechowej gleby w podłoŝu z

WPŁYW KOMPOSTU Z OSADU ŚCIEKOWEGO... 141 dodatkiem kompostu w stosunku do obiektu bez dodatku substancji organicznej, czego nie potwierdzono w niniejszych badaniach (tab. 1). Tabela 1; Table 1 Wpływ kompostowanego osadu ściekowego na aktywność biologiczną gleby wyraŝoną liczbą mikroorganizmów i intensywnością oddechową The effect of composted sewage sludge on biological activity of soil expressed in the number of microorganisms and respiration intensivity Wskaźniki aktywności biologicznej Indicator of biological activity Ogólna liczba bakterii; Total number of bacteria (jtk 10 5 g -1 s.m. gleby; cfu 10 5 g -1 DM soil) Ogólna liczba grzybów mikroskopowych Total number of microscopical fungi (jtk 10 3 g -1 s.m. gleby; cfu 10 3 g -1 DM soil) Intensywność oddychania gleby Intensity of soil respiration (mg C-CO 2 kg -1 s.m. gleby; DM soil) Obiekty; Objects kontrola; control compost; compost 106,2 a 148,8 b 55,7 a 58,9 a 135,3 a 169,8 a a, b, c grupy jednorodne; homogenus groups MICHALCEWICZ i MAŚLACH [1997] oraz MICHALCEWICZ i in. [2007] badając wpływ dodatku do gleby lekkiej kompostów sporządzonych z surowego osadu ściekowego z dodatkiem lub bez dodatku słomy, trocin, liści i innych odpadów organicznych wykazali pozytywny ich wpływ na aktywność mikrobiologiczną gleby. Dodane do gleby komposty spowodowały znaczne zwiększenie nie tylko ogólnej liczby bakterii, ale takŝe promieniowców i grzybów. MICHALCEWICZ i MAŚLACH [1997] stwierdzili, Ŝe kompost zwiększył liczebność wybranych grup fizjologicznych drobnoustrojów: celulolitycznych, amylolitycznych i proteolitycznych w stosunku do obiektu kontrolnego. MICHALCEWICZ i MAŚLACH [1997] oraz MICHALCEWICZ i in. [2007] zaobserwowali wzmoŝony rozwój grzybów strzępkowych w glebie z dodatkiem kompostów (od 50 do ok. 900%), w porównaniu z glebą kontrolną, czego nie potwierdzają wyniki badań własnych. Przeciwnie, kompost zastosowany w naszych badaniach nie zwiększał liczby grzybów strzępkowych w glebie (tab. 1). Jest to zjawisko pozytywne, poniewaŝ grzyby mogą wpływać negatywnie na Ŝyzność gleby poprzez wytwarzanie mykotoksyn oraz są czynnikiem etiologicznym wielu chorób roślin i przedstawicieli zooedafonu. Liczba grzybów mikroskopowych oraz intensywność oddechowa gleby (tab. 2, 3) zaleŝała od terminu poboru próbek gleby do badań, co moŝna tłumaczyć między innymi wpływem warunków klimatycznych środowiska. Największy wpływ na liczebność grzybów miały warunki abiotyczne środowiska w miesiącu sierpiniu. NaleŜy podkreślić, Ŝe liczba grzybów w tym miesiącu moŝe kształtować się na róŝnym poziomie, to znaczy moŝe ulegać zwiększeniu lub zmniejszeniu w zaleŝności od warunków środowiska (tab. 2). Liczba grzybów z wyjątkiem lipca (75,7 1000 jtk g -1 s.m. gleby) utrzymywała się na zbliŝonym poziomie. Pomimo zmian średniej liczby bakterii w poszczególnych miesiącach analiza statystyczna nie wykazała między nimi istotnych róŝnic (tab. 2). Intensywność wydzielania CO 2 z gleby była istotnie większa w maju, czerwcu i lipcu w stosunku do sierpnia i września (tab. 2). Tabela 2; Table 2 Wpływ terminu badań na aktywność biologiczną gleby wyraŝoną liczbą mikroorganizmów glebowych

142 E.B. Górska, W. Stępień The effect of investigated terms on the biological activity of soil Wskaźniki aktywności biologicznej Indicator of biological activity Ogólna liczba bakterii Total number of bacteria (jtk 10 5 g -1 s.m. gleby; cfu 10 5 g -1 DM soil) Ogólna liczba grzybów mikroskopowych Total number of microscopical fungi (jtk 10 3 g -1 s.m. gleby; cfu 10 3 g -1 DM soil) Intensywność oddychania gleby Intensity of soil respiration (mg C-CO 2 kg -1 s.m. gleby; DM soil) a, b grupy jednorodne; homogeneous groups maj May czerwiec June miesiące; months lipiec July sierpień August wrzesień September 132,7 a 109,4 a 123,8 a 158,2 a 113,5 a 50 a 50,8 a 75,7 b 58,8 ab 51,1 a 160,8 b 166 b 165,8 b 123,7 a 146,2 a Wpływ terminu badań doświadczenia na aktywność biologiczną gleby The effect of in investigated term on the biological activity of soil Tabela 3; Table 3 Wskaźniki aktywności biologicznej Indicators of biological activity Ogólna liczba bakterii; Total number of bacteria (jtk 10 5 g -1 s.m. gleby; cfu 10 5 g -1 DM soil) Ogólna liczba grzybów mikroskopowych Total number of microscopical fungi (jtk 10 3 g -1 s.m. gleby; cfu 10 3 g -1 DM soil) Intensywność oddychania gleby Intensity of soil respiration (mg C-CO 2 kg -1 s.m. gleby; DM soil) a, b grupy jednorodne; homogeneous groups Rok; Year I II III 113,5 a 154,9 b 114,0 a 74,4 b 46,4 a 51 a 203,7 b 238,9 b 15,1 a Aktywność biologiczna badanych gleb równieŝ zaleŝała od warunków abiotycznych środowiska oraz czynników klimatycznych panujących w poszczególnych latach badań (tab. 3). W przypadku ogólnej liczby bakterii zaobserwowano najmniejsze ilości w pierwszym i trzecim roku badań, a największe w drugim (tab. 3). Intensywność respiracyjna gleby podobnie jak liczebność bakterii, była najmniejsza w trzecim roku badań (tab. 3). Mogło być to spowodowane adaptacją drobnoustrojów do podłoŝa w pierwszym roku badań oraz brakiem w glebie łatwo przyswajalnej dla mikroorganizmów substancji organicznej w trzecim roku doświadczenia. BORKEN i in. [2002] zbadali właściwości umiarkowanie zdegradowanych gleb leśnych na obszarze Saksonii w drugim roku od wyłoŝenia na powierzchnię gleby kompostów przygotowanych z odpadów organicznych pochodzących z gospodarstw domowych. Wykazali oni wpływ rekultywacji na poprawę właściwości gleb. Dodatek kompostów zwiększył istotnie intensywność oddychania gleby oraz biomasę mikroorganizmów w stosunku do gleb nie rekultywowanych. Dodatek kompostu z osadu ściekowego poprawił właściwości fizykochemiczne i chemiczne gleby, co przedstawia tabela 4. Dodana substancja organiczna zmieniła odczyn gleby w stosunku do obiektu kontrolnego oraz zawartość wybranych makro- i mikropierwiastków, co jest zgodne z wynikami innych badaczy [BORKEN i in. 2002; KRZYWY i in. 2004; IśEWSKA 2007].

WPŁYW KOMPOSTU Z OSADU ŚCIEKOWEGO... 143 Tabela 4; Table 4 Właściwości fizykochemiczne i chemiczne badanych gleb (średnie z trzech lat) Physical and chemical properties of the examined soils (means from three years) Obiekty; Objects ph KCl C N og. Total N P og. Total P Cu Zn Pb Cd g kg -1 mg kg -1 Kontrola; Control 6,9 6,5 0,43 56,4 8,09 45,69 0,88 0,10 Kompost; Compost 7,5 7,0 0,51 92,4 9,14 51,80 0,91 0,15 Wyniki przedstawione w naszej pracy potwierdzają pozytywny wpływ dodatku kompostów przygotowywanych z róŝnych odpadów organicznych, w tym równieŝ z osadu ściekowego na poprawę i kształtowanie właściwości biologicznych, chemicznych i fizykochemicznych, co przekłada się na Ŝyzność i produktywność gleby. Wnioski 1. Dodatek kompostu z osadu ściekowego wpływa pozytywnie na właściwości fizykochemiczne, chemiczne i biologiczne gleby. 2. Wpływ kompostu z osadu ściekowego na liczebność mikroorganizmów w glebie zaleŝy od terminu pobrania prób do analiz. 3. Przekompostowany osad ściekowy zwiększył liczbę mezofilnych bakterii heterotroficznych w glebie oraz stymulował liczbę grzybów mikroskopowych i intensywność wydzielania CO 2 z podłoŝa. Literatura ALEF K. 1995. Soil respiration, w: Methods in applied soil microbiology and biochemistry. K. Alef, P. Nanniperi (Eds), Academic Press, London: 214-215. BORKEN W., MUSH A., BEESE F. 2002. Changes in microbial and soil properties following compost treatment of degraded temperate forest soils. Soil Biology and Biochem. 34: 403-412. DINESH R., CHAMDHURI S.G., SHEEJA T. E. 2004. Soil biochemical and microbial indices in wet tropical forests: Effect of deforestration and cultivation. J. Plant Nutr. Soil Sci. 167: 24-32. FRANKENBERGER W.T.JR., DICK W.A. 1983. Relation between enzyme activities and microbial growth and activity indices in soil. Soil Sci. Soc. Am. J. 47: 945-951. IśEWSKA A. 2007. Wpływ nawoŝenia obornikiem, osadem ściekowym i kompostem z osadów ściekowych na właściwości gleby. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 518: 85-92. KOBUS J., CZABAN J., GAJDA A. 1990. Wpływ osadu ściekowego na aktywność biologiczną gleb zdegradowanych i przemiany w nich węgla azotu, fosforu i cynku. Pam. Puławski 96: 121-137. KOBUS J., KUREK E., JÓZEFACIUK C. 1988. Wpływ nawoŝenia organicznego na aktywność biologiczną zdegradowanego utworu lessowego. Rocz. Glebozn. 39: 159-170. KOBUS J., PACEWICZ T. 1985. Wpływ róŝnego rodzaju nawoŝenia na czynność biologiczną gleb. Cz. I. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 40: 255-284. KRZYWY E., IśEWSKA A., WOŁOSZYK CZ. 2004. Ocena składu chemicznego i wartości

144 E.B. Górska, W. Stępień nawozowej osadu ściekowego oraz kompostów wyprodukowanych z komunalnego osadu ściekowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 499: 165-172. KRZYWY E., WOŁOSZYK C., IśEWSKA A., KRZYWY-GAWROŃSKA E. 2002. Wpływ kompostów z komunalnego osadu ściekowego z róŝnymi komponentami na wysokość i skład chemiczny nasion i słomy rzepaku jarego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 48: 303-317. MACIAK F. 1996. Materiały do ćwiczen z rekultywacji terenów zdegradowanych. Wyd. SGGW Warszawa: 191-198. MICHALCEWICZ W., MAŚLACH B. 1997. Drobnoustroje w środowisku, występowanie, aktywność i znaczenie. Konf. Mikrobiologów Wpływ kompostowanych osadów pościekowych z oczyszczalni w Goleniowie na aktywność biologiczną gleby, Cz. I, II, Kraków, wrzesień : 467-483. MICHALCEWICZ W., WOŁOSZYK CZ., BALCER K. 2007. The impact of composts prepared from different organic waste on the total number of soil microorganisms. Polish J. of Chemical Technology 9: 78-80. ROZPORZĄDZENIE MRiRW 2004. Z dnia 1.07.2004 r. w sprawie działań w zakresie technologii bezpiecznych dla środowiska stosowanych w produkcji i zagospodarowaniu odpadów. Dz. U. 162, poz. 708. SELIVANOVSKAYA S.YU., LATYPOVA V.Z. 2006. Effect of composted sewage sludge on microbial biomass, activity and pine seedlings in nursery forest. Waste Management. 26: 1253-1258. SELIVANOVSKAYA S.YU., LATYPOVA V.Z., GUBAEVA L.A. 2006. Microbiological processes in gray forest soil treated with sewage sludge compost. Eurasian Soil Science 39: 443-449. USTAWA 2002. Z dnia 01.08.2002 r. o komunalnych osadach ściekowych. Dz. U. Nr 134, poz. 1140. USTAWA 2007. Z dnia 10.07.2007 r. o nawozach i nawoŝeniu. Dz. U. z dnia 14 sierpnia 2007. WŁODARCZYK T. 2000. Some aspects of dehydrogenase activity in soil. Int. Agrophysics 14: 365-376. WŁODARCZYK T., STĘPNIEWSKI W., BRZEZIŃSKA M. 2002. Dehydrogenase activity, redox potential and emission of carbon dioxide and nitrous oxide from Cambisols under flooding conditions. Biol. Fertil. Soils. 36: 200-206. Słowa kluczowe: kompost, osad ściekowy, aktywność mikrobiologiczna gleby, intensywność oddechowa gleby Streszczenie Celem badań była ocena wpływu kompostu z osadu ściekowego na aktywność mikrobiologiczną i biochemiczną oraz wybrane właściwości chemiczne i fizykochemiczne gleby lekkiej. Badania trzyletnie prowadzono w wazonach gruntowych w Stacji Doświadczalnej Wydziału Rolnictwa i Biologii w Skierniewicach od 2005 roku. Próbki gleby do badań pobierano z głębokości od 0-20 cm, pięć razy w kaŝdym roku (maj, czerwiec, lipiec, sierpień, wrzesień). W glebie oznaczono ogólną liczbę mezofilnych, bakterii heterotroficznych na podłoŝu Bunta i Roviry, ogólną liczbę grzybów mikroskopowych na podłoŝu Martina oraz intensywność wydzielania CO 2. Dodatek kompostu zmienił odczyn gleby i poprawił badane właściwości chemiczne gleby. Kompost stymulował liczbę grzybów, natomiast zwiększał liczbę

WPŁYW KOMPOSTU Z OSADU ŚCIEKOWEGO... 145 bakterii w glebie lekkiej. Liczba mikroorganizmów i intensywność respiracyjna gleby była uzaleŝniona od terminu poboru próbek gleby do analiz. EFFECT OF SEWAGE SLUDGE COMPOST ON SOME PROPERTIES OF SOIL Ewa B. Górska 1, Wojciech Stępień 2 1 Department of Biology of Microorganism, 2 Department of Soil Environmental Sciences University of Life Sciences, Warszawa Key words: compost, sewage sludge, microbiological activity of soil, respiration intensity of soil Summary The aim of this study was to determine microbiological and biochemical activity, physical and chemical properties in light soil amended with sewage sludge compost. The three-year studies were carring out since 2005 in a pot-soil experiment at the Skierniewice Experimental Station of Agriculture and Biology Faculty of University of Life Sciences. Soil samples were taken from the depth of 0-20 cm five times each year (May, June, July, August, September). The total number of mesophilic, heterotrophic bacteria (on Bunt and Rovira solid medium), microscopical fungus (on Martin solid medium) and respiration intensity of soil were estimated. The addition of compost stimulated the number of fungi and respiration intensity of soil but increased the total number of bacteria in soil. Also, the number of microorganisms and respiration intensity of soil depended on the investigated term (month and year). The compost changed the ph and chemical properties of soil. Dr inŝ. Ewa B. Górska Samodzielny Zakład Biologii Mikroorganizmów Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska 159 02-787 WARSZAWA e-mail: e.b.gorska@wp.pl