tudia Limnologica et Telmatologica Zróżnicowanie morfogenetyczne 8 mis torfowisk (TUD LIM TEL) regionu łódzkiego - 0 Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego Geomorphological differentiation of the peatland basins in Łódź region Jacek Forysiak Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki Abstrakt: Wykonane badania ukazały znaczne zróżnicowanie cech geomorfologicznych i budowy geologicznej mis torfowisk w regionie łódzkim. Wyraźna jest także różnorodność litologiczna i stratygraficzna udokumentowanych osadów biogennych w obrębie badanych torfowisk. W odniesieniu do podstawowego kryterium porządkującego obraz rzeźby terenu regionu łódzkiego misy torfowisk znajdują się w położeniach wysoczyznowych lub dolinnych. Zróżnicowanie rzeźby w tych dwóch strefach uzależnione jest od dominujących procesów geomorfologicznych, kształtujących je od czasu ostatniego zlodowacenia na badanym obszarze do współczesności. Najważniejsze z nich to procesy: glacjalne, fluwioglacjalne, stokowe, eoliczne, termokrasowe i rzeczne. Efektem ich działania jest duża różnorodność form rzeźby regionu łódzkiego oraz poligeniczny charakter wielu z nich. Możliwe jest jednak wskazanie procesu decydującego o powstaniu misy torfowiska przed rozpoczęciem akumulacji biogenicznej. Misy współczesnych torfowisk kształtowane przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne, znajdują się w obrębie wysoczyzn, ale także w dolinach. Misy torfowisk ukształtowane w wyniku działania procesów eolicznych występują zarówno w strefach dolin, jak i w obrębie wysoczyzn. Formowane były one przez procesy denudacyjne, rzeczne lub glacjalne, a ich ostateczne zamknięcie nastąpiło w wyniku akumulacji pokryw eolicznych i wydm. W regionie łódzkim, podobnie jak w całej strefie staroglacjalnej, dominują torfowiska dolinne. Najliczniejszą grupę stanowią misy formowane przez procesy rzeczne, co jest efektem dobrze rozwiniętej sieci dolin, dużej ilości obniżeń powstających w obrębie dolin, zajmujących dogodne położenie w stosunku do poziomów wód gruntowych. Badane torfowiska występują w obrębie den aktywnych dolin rzecznych, jak również na ich terasach oraz w dolinach wyłączonych z systemów rzecznych. Dla powstania mis niektórych torfowisk bardzo istotne były procesy termokrasowe (aktywne w późnym vistulianie). Geneza mis torfowisk oraz cechy geomorfologiczne ich otoczenia mają istotny wpływ na przebieg i ciągłość funkcjonowania akumulacji biogenicznej. łowa kluczowe: torfowisko, geomorfologia, formy terenu, Polska Środkowa Abstract: The documentation collected reveals significant differentiation of the geomorphology and geological structure of basins of peatlands in the Łódź region. tratification and lithological heterogeneity of the documented biogenic formations in the peatlands studied is also observed. In reference to the basic criterion systematizing the image of the current relief of the Łódź region, the basins of peatlands are located on plateaus or in valleys. The differentiation of landforms in those two zones was determined by geomorphological processes, active from the period of the occurrence in the region of the last ice sheet until the modern times. The most important ones include: glacial, fluvioglacial, slope, aeolian, thermokarst, and fluvial processes. The effect of their activity is high differentiation of landforms of the Łódź region, and their polygenetic character. It is possible to determine the process determining the development of the basin of a peatland. Its effects were not significantly changed before the commencement of biogenic accumulation. The basins developed as a result of glacial and fluvioglacial processes are located on plateaus and in valleys. The thermokarst landforms on plateaus include scarce peatlands. Depressions developed as a result of aeolian processes as basins of modern-day peatlands are located on plateaus and in valleys. Many of them were developed by fluvial and denudation processes, but constituted open landforms. Their closing to the form of closed-drainage depressions occurred as a result of aeolian transport of sands, and their accumulation in the form of covers and dunes. The study area, like the entire old glacial zone, is dominated by valley peatlands. The most numerous group are basins developed by fluvial processes. This results from the degree of development of the fluvial system in this morphogenetic zone, but mainly from a high number of depressions developed within the valleys, with favourable location in relation to the groundwater tables. The peatlands occur within active river valleys, as well as on terraces and in inactive river valleys. Key words: peatland, geomorphology, landform, Central Poland
8 Jacek Forysiak Wprowadzenie Region łódzki położony jest między strefą pojezierzy a strefą wyżyn, których powierzchniowa budowa geologiczna i ukształtowanie terenu, jako jedne z czynników wpływających na powstawanie torfowisk, są odmienne. Urozmaicony pod względem geomorfologicznym obszar pojezierzy, ukształtowanych w wyniku działalności ostatniego lądolodu plejstoceńskiego, cechuje się licznymi jeziorami i obszarami bezodpływowymi, sprzyjającymi rozwojowi torfowisk. Obszary wyżyn, o dojrzałej rzeźbie, są niemal pozbawione obniżeń bezodpływowych, a udział torfowisk w całkowitej powierzchni jest tam nieznaczny (Żurek 98). Ukształtowanie terenu Polski Środkowej jest konsekwencją przekształcenia pierwotnej rzeźby polodowcowej (warciańskiej) przez długotrwałe procesy rzeczne, stokowe czy eoliczne, funkcjonujące w zmieniających się warunkach klimatycznych vistulianu i holocenu. Wpłynęło to na znaczne dysproporcje w rozmieszczeniu torfowisk w tym obszarze, które współcześnie zajmują od do % powierzchni terenu (Żurek 98), ale też na zróżnicowanie ich geologicznego i geomorfologicznego podłoża. Biorąc pod uwagę najczęściej stosowaną, ekologiczną klasyfikację, większość badanych torfowisk z regionu łódzkiego zaliczyć należy do torfowisk niskich, co jest zgodnie ze strefowym układem torfowisk Europy (m.in. Żurek 98, 99). Torfowiska przejściowe i wysokie są na obszarze badanego regionu bardzo rzadkie (Żurek 98; Jasnowski i in. 99). Obszar regionu łódzkiego został dobrze rozpoznany pod względem powierzchniowej budowy geologicznej i cech geomorfologicznych w wyniku realizacji licznych terenowych badań naukowych (por. Turkowska 006), jak też wykonaniu zczegółowej mapy geologicznej Polski w skali :50 000. W wyniku tych prac udokumentowano również obraz rozmieszczenia torfowisk (ryc. ). Jednak rzadko torfowiska tego obszaru stawały się obiektami szczegółowych badań geologicznych i geomorfologicznych. tosunkowo liczne obiekty objęto badaniami botanicznymi (m.in.: Krzywański 9; Hereźniak 9, Kucharski 998, 0; Kucharski, Kloss 005; Michalska-Hejduk, Forysiak 00; Michalska-Hejduk, Kopeć 00). Prace geologiczne i geomorfologiczne na torfowiskach regionu łódzkiego zintensyfikowano po roku 000. Towarzyszyły one kompleksowym badaniom telmatologicznym. Geologicznymi i paleoekologicznymi badaniami objęto dotychczas około 0 torfowisk regionu łódzkiego (ryc. ), ale kompleksowe analizy osadów biogenicznych (analizy: palinologiczna, makroszczątków roślinnych, okrzemek, kopalnych muchówek, wioślarek, geochemii i datowań radiowęglowych) wykonano dotychczas dla kilkunastu obiektów (por. Forysiak 0). Badaniami objęte zostały współczesne torfowiska regionu łódzkiego, w obrębie których zachodzą procesy torfotwórcze. Nie uwzględniono złóż kopalnych; pominięto więc stosunkowo liczne stanowiska, położone głównie w dolinach rzecznych, gdzie późnovistuliańskie lub holoceńskie torfy występują pod przykryciem osadów mineralnych. Zebrany materiał dokumentacyjny ukazuje znaczne zróżnicowanie budowy geologicznej i geomorfologii mis torfowisk w regionie łódzkim, wyraźna jest także stratygraficzna oraz litologiczna niejednorodność udokumentowanych utworów biogenicznych w zbadanych torfowiskach. Wykonane wiercenia i sondowania geologiczne pozwoliły rozpoznać budowę geologiczną oraz konfigurację podłoża mineralnego torfowisk, a także miąższość i zmienność litologiczną utworów biogenicznych (Forysiak 0). Analiza ukształtowania powierzchni torfowisk, ich otoczenia i podłoża dała możliwość identyfikacji form geomorfologicznych, w jakich funkcjonują torfowiska oraz określenia genezy ich mis. Zróżnicowanie genetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego Udokumentowany obraz geomorfologii i budowy geologicznej podłoża torfowisk oraz ich otoczenia, przy uwzględnieniu indywidualnych cech każdego z obiektów, daje możliwość zebrania zbadanych mis torfowisk w grupy o podobnych cechach geomorfologicznych. W niniejszej pracy uporządkowano analizowane obiekty według ich położenia geomorfologicznego oraz pochodzenia form rzeźby, w których funkcjonują współczesne torfowiska. Nawiązano do podstawowego kryterium porządkującego obraz ukształtowania terenu regionu łódzkiego, przyjętego na mapie morfogenetycznej (Dylik 98) oraz na mapie geomorfologicznej (Turkowska 006), gdzie wydzielono strefy wysoczyznowe i dolinne. Obraz rzeźby w strefie wysoczyznowej ukształtowany został przez procesy glacjalne (zlodowacenie warciańskie), zaś rzeźba w strefie dolinnej została uformowana poprzez procesy morfologiczne w warunkach klimatu umiarkowanego i zimnego (postglacjalne). Misy badanych torfowisk znajdują się w położeniu wysoczyznowym lub dolinnym (ryc. ). O zróżnicowaniu form rzeźby w tych dwóch strefach decydowały procesy geomorfologiczne, działające od czasu pobytu ostatniego lądolodu (warciańskiego) do współczesności. Wyjściowy obraz rzeźby modyfikowany był przez procesy stokowe, eoliczne, termokrasowe i fluwialne. Efektem ich działania jest duża różnorodność form rzeźby regionu łódzkiego oraz ich poligeniczność. Możliwe jest jednak wskazanie procesu, który zadecydował o powstaniu misy torfowiska, a jego rezultaty nie zostały w większym stopniu zmienione przed rozpoczęciem akumulacji biogenicznej. Misy ukształtowane przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne W regionie łódzkim torfowiska położone w formach ukształtowanych przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne
Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego 9 8 0' 5 5' 0 5' 5 5' ŁOWICZ 9 5 0 6 Bzura 5 8 9 0 8 6 ŁÓDŹ IERADZ 8 TOMAZÓW MAZOWIECKI Warta Legenda 6 9 0 5 0 8 km 9 00' 5 00' Ryc.. Torfowiska w regionie łódzkim (wg zczegółowej mapy geologicznej Polski :50 000) wraz z lokalizacją badanych obiektów. Objaśnienia: torfowiska, rzeki i zbiorniki wodne, dział wodny pierwszego rzędu; działy wodne drugiego rzędu. Torfowiska objęte badaniami: Bartochów, Korzeń, Ługi, Czarny Las, 5 Wilczków, 6 Ner-Zawada, Witów-ilne Błoto, 8 Polesie, 9 Kopanicha, 0 Mianów, Rąbień, Żabieniec, Chabielice i Parchliny, Napoleonów, 5 - Łąka w Bęczkowicach, 6 Czarny Ług. Pozostałe torfowiska regionu wymieniane w tekście (other peatlands mentioned in the text): Józefka, 8 Niedźwiadne, 9 Koźmin, 0 Światonia, Świnice Warckie, Podgórze, Wierzbowa, Opalanki, 5 Rogóźno, 6 Kolonia Bechcice, Wardzyń, 8 Świątniki, 9 Święte Łąki-Lubiec-Przerębiec, 0 Podwódka, Dolina Świętojanki. Fig.. Peatlands in the Łódź Region (after Detailed Geological Map of Poland :50 000) and location of the studied sites: Explanation: peatlands; rivers and water reservoirs; watershed of the st order; watersheds of the nd order. Investigated mires: (-). Pilica 0 00' 5 00'
0 Jacek Forysiak Położenie W Y O C Z Y Z N O W E D O L I N N E Procesy kształtujące misy GLACJALNE I FLUWIO- GLACJALNE EOLICZNE FLUWIALNE TERMO- KRAOWE Formy geomorfologicze wykorzystane jako misy WYTOPIKA DOLINY MARGINALNE KOTLINY MIĘDZY- MORENOWE ZAGŁĘBIENIA PRZYWYDMOWE OBNIŻENIA DEFLACYJNE DNO DOLIY RZECZ- NEJ TARO- RZECZA BAEN POWO- DZIOWE TERAY RZECZNE I MARTWE DOLINY KOCIOŁKI TERMOKRAOWE ZAGŁĘBIENIA TERMOKRAOWE Ryc.. Podział morfogenetyczny torfowisk regionu łódzkiego (wg Forysiak 0). Fig.. Morphogenetic division of peatlands of the Łódź Region (acc. to Forysiak 0). są nieliczne. Misy takich torfowisk zostały przemodelowane przez wymienione wyżej postglacjalne procesy morfogenetyczne, ale w przekształconych misach, w których często złożone zostały starsze osady biogeniczne, zachowała się możliwość akumulacji biogenicznej w późnym vistulianie i holocenie. Charakterystyczny jest w takich obiektach brak ciągłości akumulacji utworów biogenicznych. erie młodsze są podścielone utworami mineralnymi plenivistulianu, które przykrywają osady eemskie lub wczesnovistuliańskie. Misy ukształtowane przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne położone są w obszarach wysoczyznowych i dolinnych. W obrębie form wytopiskowych, na obszarach wysoczyzn, zlokalizowane są nieliczne torfowiska. Jedynym w regionie, dobrze udokumentowanym tego typu obiektem, z miąższą serią biogeniczną, jest torfowisko Żabieniec. Torfowisko zajmuje najniżej położoną część obniżenia wytopiskowego (ryc. ). Dno obniżenia jest wyrównane (rzędna około 8 m n.p.m.), ale zauważyć można w jego rzeźbie niewielkie, słabo zaznaczone, drugorzędne zagłębienia bezodpływowe. Obszar wytopiska wypełnia seria osadów mułkowych i piaszczystych schyłku zlodowacenia warty i vistulianu, o zróżnicowanej miąższości, co jest odbiciem urozmaiconej pierwotnej powierzchni dna (Forysiak, Twardy 00). toki okalające obniżenie położone są generalnie około 00 00 m od torfowiska, jedynie stok południowo-zachodni położony jest bliżej, lecz w odróżnieniu od północnego i wschodniego jest znacznie krótszy i cechuje się mniejszymi deniwelacjami. W obrębie stoku północnego i wschodniego widoczne są słabo zarysowane dolinki denudacyjne oraz spłaszczenia. Kulminacje w otoczeniu stanowi ciąg form szczelinowych, przebiegający na północ i wschód od torfowiska. Dokładny opis sytuacji morfologicznej i morfogenezy otoczenia torfowiska Żabieniec zawarto w publikacjach (m.in.: Forysiak, Twardy (006); Balwierz i in. (009); Forysiak, Twardy (00)). Polodowcowe doliny marginalne w większości zostały włączone do postglacjalnych systemów rzecznych. Pozostały jednak odcinki, które w okresie vistulianu zostały wypełnione osadami stokowymi, eolicznymi oraz fluwioperyglacjalnymi. Zachowały się także fragmenty, które uległy zatorfieniu w późnym vistulianie. Dobrym przykładem jest zatorfiony odcinek dna pradoliny warszawsko-berlińskiej w rejonie Łęczycy (ryc. ). Jest on położony w strefie działu wodnego pierwszego rzędu, a w holocenie prawdopodobnie nie był wykorzystywany przez system rzeczny. Na tym obszarze nie podjęto dotychczas szczegółowych badań telmatologicznych. Także w pradolinie warszawsko-berlińskiej, ale już w obrębie jej wyższego poziomu terasowego, występuje torfowisko Wilczków. Zajmuje ono część doliny łączącej współczesne doliny Warty i Neru (m.in. Michalska-Hejduk, Forysiak 00; Forysiak 0, Forysiak i in. 0b). Forma ta mogła być wykorzystywana w vistulianie przez system rzeczny Neru, ale uformowana została zapewne jako część systemu marginalnego odwodnienia lądolodu warciańskiego. Innymi formami o glacjalnych założeniach są kotliny międzymorenowe, klasyfikowane jako zagłębienia i niecki glacjalne (por. Turkowska 006). Pomimo znacznego przemodelowania, nie zostały one całkowicie wypełnione osadami schyłkowowarciańskimi i vistuliańskimi. W dnach tych form w późnym vistulianie mogły powstać torfowiska. Dlatego ich misy zaliczono do grupy form ukształtowanych przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne, pomimo, iż mają dna wysłane utworami młodszymi. Niemniej możliwości zasilania i utrzymywania się korzystnych warunków wodnych zawdzięczają pierwotnym cechom geomorfologicznym i geologicznym. Przykłady takich obniżeń znaleźć można przede wszystkim na obszarze Kotliny zczercowskiej i Wysoczyzny Bełchatowskiej. pośród zbadanych obiektów można przytoczyć przykład torfowiska Podwódka (Forysiak i in. 0), położonego na zachód od Bełchatowa (ryc. ), które zajmuje część równoleżnikowej kotliny polodowcowej, przekształconej przez procesy stokowe i eoliczne.
Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego 5 6 8 9 0 Ryc.. Torfowisko Żabieniec. zkic geomorfologiczny (wg Forysiak, Twardy 00, zmieniony): wysoczyzna morenowa płaska; równina wodnolodowcowa; pagórki wodnolodowcowe; pagórki morenowe; 5 wytopisko; 6 stoki; ważniejsze doliny denudacyjne; 8 niecki i małe doliny denudacyjne; 9 zagłębienia bezodpływowe; 0 kopalne zagłębienia bezodpływowe; torfowisko; wody; punkty wysokościowe. Fig.. Żabieniec peatland. Geomorphological sketch (after Forysiak, Twardy 00, changed): flat morainic plain; fluvioglacial plain; fluvioglacial hillocks; morainic hillocks; 5 melt-out depression; 6 slopes; major denudational valleys; 8 dells and small denudational valleys; 9 closed depressions; 0 fossil closed depressions; peatland; waters; height spots. Misy ukształtowane przy udziale procesów eolicznych Formy zagłębień, powstałe jako misy współczesnych torfowisk w wyniku działania procesów eolicznych, znajdują się w położeniu wysoczyznowym oraz dolinnym (ryc. ). Wiele spośród takich obniżeń zostało pierwotnie ukształtowanych przez procesy fluwialne lub denudacyjne w vistulianie. Do tej grupy zaliczono także formy o założeniach postglacjalnych, przekształcane od schyłku zlodowacenia warciańskiego. Obniżenia te były formami otwartymi. Ich zamknięcie, do postaci zagłębień bezodpływowych, nastąpiło w wyniku działania transportu eolicznego piasków i ich akumulacji w postaci pokryw i wydm. W większości przypadków nastąpiło to w trakcie faz wydmotwórczych późnego vistulianu lub w neoholocenie. Tak więc mimo różnej genezy osadów budujących podłoże takich mis, decydującymi dla możliwości ich zabagnienia były procesy eoliczne. Przykładami zatorfionych zagłębień przywydmowych są stosunkowo rozległe torfowiska Rąbień i ilne Błoto, jak również małe obiekty: Niedźwiadne i Podgórze (ryc. ). Torfowisko Rąbień położone jest w owalnym, misowatym zagłębieniu bezodpływowym (ryc. ). Współczesna powierzchnia torfowiska jest niemal płaska, z nieznacznym spadkiem ku zachodowi. Od północy i wschodu zagłębienie otaczają długie stoki wzgórz polodowcowych. Tędy przebiega dział wodny pierwszego rzędu między dorzeczami Wisły (Bzury) i Odry (Neru). Z północnego wschodu do misy torfowiska dochodzi dolina denudacyjna, rozdzielająca wspomniane wzgórza. Generalnie powierzchnia terenu otaczającego torfowisko opada ku zachodowi. Porządek ten zaburza strefa form eolicznych, towarzyszących torfowisku od zachodu i południa. Misę torfowiska od zachodu zamyka bowiem stok kompleksu wydm o południkowym przebiegu, z kilkoma kulminacjami. Wydmy urozmaicają także północny stok obniżenia. Południowe sąsiedztwo torfowiska stanowi słabo zaznaczone, spłaszczone wzniesienie o wodnolodowcowej genezie. Na zachód od wydm, zamykających misę torfowiska, zaznacza się obniżenie dolinne, będące źródłowym obszarem Bełdówki (dopływ Neru). Bezpośrednie podłoże osadów biogenicznych stanowią vistuliańskie piaski deluwialne, zaś głębiej stwierdzono utwory mineralno-organiczne, które mogą odpowiadać eemsko-wczesnovistuliańskiemu etapowi przekształceń rzeźby polodowcowej (Forysiak i in. 0a).
Jacek Forysiak Rąbień 5 6 8 9 Rąbień 0 0,5 km Ryc.. Torfowisko Rąbień. zkic geomorfologiczny (wg Forysiak 0, nieco zmieniony): pagórki wodnolodowcowe; równiny rzeczno-peryglacjalne; dna dolin; pola piasków eolicznych; 5 wydmy; 6 stoki; doliny denudacyjne; 8 torfowisko; 9 cieki Fig.. Rąbień peatland. Geomorphological sketch (acc. to Forysiak 0, slightly changed): fluvioglacial hillocks; fluvial-periglacial plains; valley bottoms; aeolian sand sheets; 5 dunes; 6 slopes; denudational valleys; 8 peatland; 9 streams Bezodpływowe obniżenia położone w sąsiedztwie form eolicznych, zajęte przez współczesne torfowiska, bardzo rzadko są efektami działalności deflacyjnej. Tego typu formy z okresu vistulianu prawdopodobnie się nie zachowały jako zagłębienia we współczesnej rzeźbie. Nieliczne, rozpoznane w regionie tego typu formy powstały w neoholocenie, w wyniku uruchomienia procesów eolicznych po odlesieniu obszarów podatnych na deflację. pośród analizowanych obiektów w takich warunkach ukształtowane zostały misy torfowisk Światonia i Czarny Ług (ryc. ). Torfowisko Czarny Ług jest małym obiektem (około,5 ha), znajduje się w płytkim obniżeniu, ukształtowanym w obrębie pola piasków eolicznych i otoczonym przez niewielkie pagórki wydmowe (ryc. 5). Miąższość zdeponowanych torfów, głownie torfu mszystego sięga 85 cm (Forysiak 0). Powierzchnia torfowiska jest niemal płaska (niwelacja wykazała różnice w położeniu powierzchni torfowiska nie przekraczające 5 cm). Bezpośrednie otoczenie zbudowane jest z piasków wodnolodowcowych, przykrytych przez cienką pokrywę piasków eolicznych. W jego morfologii zaznaczają się kolejne dwa płytkie obniżenia, także deflacyjnej genezy. Obszar otoczony jest zespołem niezbyt wysokich wydm o kilkumetrowych wysokościach względnych (ryc. 5). Opisany zespół form leży w obrębie wysoczyzny morenowej i równiny wodnolodowcowej, których powierzchnia lekko opada ku wschodowi, przechodząc w stok doliny Pilicy. Misy ukształtowane przez procesy fluwialne W obszarze objętym badaniami, podobnie jak w całej strefie staroglacjalnej, dominują torfowiska o położeniu dolinnym. Najliczniejszą grupę stanowią misy ukształtowane przez procesy fluwialne. Wynika to z dużego stopnia rozwoju sieci rzecznej w tej strefie morfogenetycznej oraz z dużej ilości obniżeń powstających w obrębie dolin, zajmujących dogodne położenie w stosunku do poziomów wód gruntowych. Torfowiska występują w obrębie aktywnych den dolin rzecznych, na terasach nadzalewowych oraz w martwych dolinach rzecznych, a więc w formach wyłączonych ze współczesnej aktywności fluwialnej (najczęściej w wyniku zmian układu rzek oraz rozcinania den dolin i powstawania teras rzecznych w późnym vistulianie). Torfowiska w aktywnych dolinach rzecznych zajmują najczęściej fragmenty odciętych koryt rzecznych (m.in. Korzeń, Polesie), baseny powodziowe (Bartochów, Czarny Las), rzadziej zabagnione dna dolin na całej ich szerokości (Bęczkowice, Świątniki). Mokradła powstałe w obrębie form fluwialnych, wyłączonych z aktywności rzecznej, a więc martwych dolin oraz wysokich teras, zajmować mogą podobne genetycznie zagłębienia jak w dolinach aktywnych: starorzecza i baseny powodziowe (Ługi, Józefka) oraz całe dna dolin (Święte Łąki-Lubiec-Przerębiec). Wśród form ukształtowanych przez procesy fluwialne istotna jest różnica wieku ich powstania. Wynika ona z tego, że formy w martwych częściach dolin
Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego 88,8 9,5 8,5 8,5 90,0 88,9 8,6 88, Czarny Ług 8,9 5 9,5 6 86, 9,6 8,5 8,5 0 00 m Ryc. 5. Torfowisko Czarny Ług. zkic geomorfologiczny (wg Forysiak 0, nieco zmieniony): równina wodnolodowcowa; pola piasków eolicznych; wydmy; torfowisko; 5 zbiorniki poeksploatacyjne; 6 drogi; punkty wysokościowe Fig. 5. Czarny Ług peatland. Geomorphological sketch (acc. to Forysiak 0, slightly changed): fluvioglacial plain; aeolian sand sheets; dunes; peatland; 5 postexploitation basins; 6 roads; height spots. powstały na przełomie plenivistulianu i późnego vistulianu, jako efekt powszechnej w dolinach rzecznych regionu łódzkiego fazy erozji (Turkowska 988, 006), która doprowadziła do przemodelowania układu dolin rzecznych. Misy torfowisk w aktywnych współcześnie dolinach rzecznych były kształtowane od późnego vistulianu lub początku holocenu, aż do współczesności. Przykładem torfowiska położonego w sąsiedztwie koryta rzecznego może być Bartochów w dolinie Warty (ryc. ). Jest to obiekt stosunkowo duży (około 0, ha), leżący w obrębie dna doliny, u podnóża wysokiego stoku erozyjnego (ryc. 6). Torfowisko zajmuje obszar basenu powodziowego, Podłoże mineralne jest w całości zbudowane z osadów rzecznych, a w jego morfologii czytelne są liczne przegłębienia, które są prawdopodobnie śladami kopalnych koryt rzecznych (Forysiak 0). Powierzchnia terenu torfowiska opada w kierunku północy, zgodnie z osią doliny Warty, ale powierzchnia ta jest silnie przekształcona przez czynniki antropogeniczne. Od wschodu do torfowiska przylega równina zalewowa ze słabo zaznaczonymi naturalnymi starorzeczami Warty oraz fragmentami terasy nadzalewowej, niskiej (ryc. 6). Powierzchnia równiny zalewowej jest pod względem rzędnej terenu niemal identycznie położona jak powierzchnia torfowiska około, m ponad średnim poziomem wody w korycie rzeki. Fragmenty terasy niskiej leżą nieznacznie wyżej w stosunku do dna doliny (0, - m), a jej odrębność morfologiczna została zatarta w wyniku znacznego w tym odcinku przyrostu osadów dna doliny, jak też prac regulacyjnych i niwelacyjnych. Elementem dominującym w morfologii terenu jest wspomniany stok doliny, który miejscami ma charakter krawędzi erozyjnej. Porozcinany jest licznymi dolinkami denudacyjnymi, które uchodzą na powierzchnię wąskiej listwy terasowej. Ku górze stok przechodzi w obszar wysoczyzny morenowej, pagórkowatej, z elementami form czołowomorenowych, tzw. Pagórków Warciańskich (Klatkowa, Załoba 99, 99). pośród torfowisk położonych w nieczynnych odcinkach dolin rzecznych obiektem najciekawszym jest torfowisko Ługi (ryc. ), Jest ono położone w dolinie, która stanowi część systemu doliny Warty, porzuconego na przełomie plenivistulianu i późnego vistulianu (Klatkowa, Załoba 99, Forysiak 005, 0). Torfowisko zajmuje obniżenie w obrębie dna doliny, w spągu zalegają osady jeziorne, których akumulacja rozpoczęła się w najstarszym dryasie (Forysiak 0), przykryte holoceńskimi torfami. Misy ukształtowane przez procesy termokrasowe Dla powstania mis niektórych torfowisk regionu łódzkiego bardzo istotne były procesy termokrasowe (aktywne w późnym vistulianie). Doprowadziły one do uformowania zagłębień bezodpływowych oraz dolnych odcin-
Jacek Forysiak Małków WARTA Mazur Bartochów 5 6 Bartochów 8 9 0 0 0,5 km Ryc. 6. Torfowisko Bartochów. zkic geomorfologiczny: wysoczyzna falista; wzgórza czołowomorenowe; terasa nadzalewowa, niska; listwa (terasa) deluwialna; 5 dno doliny; 6 stoki; doliny denudacyjne; 8 torfowisko; 9 starorzecza; 0 wody powierzchniowe; drogi; wały przeciwpowodziowe. Fig. 6. Bartochów peatland. Geomorphological sketch: undulating plain; end-moraine hillocks; low terrace; deluvial terrace; 5 river valley bottom; 6 slopes; denudational valleys; 8 peatland; 9 oxbow lakes; 0 surficial waters; roads; embankments ków rozległych dolin denudacyjnych i obniżeń o słabym przepływie. Zagłębienia o genezie termokrasowej powstały w wyniku wytapiania lodu segregacyjnego i szczelinowego w późnym vistulianie. Lody te powstawały w okresie plenivistulianu i były sukcesywnie przykrywane przez utwory mineralne (por. Goździk, Konecka-Betley 99). Wytapianie lodu w ciepłych okresach późnego vistulianu powodowało stopniowe osiadanie osadów mineralnych i tworzenie zagłębień. Wydzielono dwa rodzaje form genezy termokrasowej różniące się przede wszystkim rozmiarami (ryc. ). Kociołki są niewielkimi, ale stosunkowo głębokimi zagłębieniami, powstałymi w miejscu lokalnych nagromadzeń masy lodu o znacznej miąższości. Drugi rodzaj to rozległe, basenowate zagłębienia kilkusetmetrowych rozmiarów, stosunkowo płytkie, z urozmaiconą konfiguracją dna. Przykładem może być odcinek doliny Świętojanki (ryc. ), w obszarze kopalni Bełchatów (Goździk, Konecka-Betley 99), gdzie udokumentowano cztery niewielkie misy torfowisk. W wypełnieniu największej z nich udokumentowano w spągu warstwę torfu, na której zalegała seria kredy jeziornej oraz ponownie torfy. Uznano iż torfowisko zaczęło rozwijać się w najstarszym dryasie, zaś w böllingu rozpoczęło się wytapianie lodu gruntowego i powolne obniżanie powierzchni zajętej przez torfowisko, co skutkowało powstaniem jeziorka, w którym w starszym dryasie, allerödzie i młodszym dryasie zachodziła akumulacja osadów węglanowych. Pod koniec młodszego dryasu jeziorko uległo zatorfieniu (Balwierz, Goździk 99, Goździk, Konecka-Betley 99). W mineralnym podłożu tego zbiornika udokumentowano liczne struktury postsedymentacyjne, potwierdzające degradację znacznej ilości pogrzebanego w vistulianie lodu. Bardzo podobny układ osadów i przebieg procesów telmatycznych udokumentowano w torfowisku Ner-Zawada (ryc. ), które położone jest w peryferycznej części doliny Neru, w obrębie pradoliny warszawsko-berlińskiej (Forysiak i in. 00). W tej części doliny elementy ho-
Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego 5 loceńskiej równiny zalewowej i późnovistuliańskiego poziomu niskiego znajdują się w tym samym poziomie hipsometrycznym. Niewielka misa torfowiska jest owalna, a wypełniające ją osady biogeniczne osiągają miąższość prawie pięciu metrów. Obniżenia termokrasowe występują także w rozległych, basenowatych dolinach. Przykładem może być obszar odwadniany współcześnie przez niewielki ciek Jeziorkę (dopływ Widawki), gdzie znajduje się rozległe torfowisko Napoleonów (ryc., ). Termokrasowe pochodzenie obniżeń w obrębie mineralnego dna tego obniżenia sugerował Goździk (9). Pierwotne założenia doliny związane są z okresem recesji lądolodu warciańskiego. Dolina stanowiła wówczas część systemu odpływu wód proglacjalnych. Jej otoczenie stanowią wyraźne w morfologii obszaru formy glacjalne i fluwioglacjalne. W wypełnieniu doliny stwierdzono osady piaszczyste i mułkowe, które akumulowane były w warunkach peryglacjalnych plenivistulianu, w basenie o słabym przepływie (Goździk 9). W późnym vistulianie, kiedy rozpoczęło się wytapianie pogrzebanych struktur lodowych, w osiowej części doliny powstało mokradło z licznymi przegłębieniami. W ich obrębie miąższość osadów biogenicznych dochodzi do sześciu metrów, zaś spąg tworzy seria osadów jeziornych, przykryta kompleksem torfów. Wykonana została analiza palinologiczna osadów z torfowiska Napoleonów (Balwierz 980), ale materiał pobrany został z profilu o miąższości trzech metrów, położonego poza przegłębieniami, więc ukazuje on głównie torfy. Wiek osadów spągu tego profilu określono na młodszy dryas (Balwierz 980). Podsumowanie Inspiracją dla przedstawionego schematu zróżnicowania genetycznego mis torfowisk regionu łódzkiego były opisane w literaturze przedmiotu klasyfikacje Tamošaitisa (965) i Żurka (990). Genetyczna klasyfikacja mis torfowiskowych zaproponowana przez Tamošaitisa (965), Huta Porajska Napoleonów Danielów Jeziorka 0 0,5 km 5 6 8 9 0 Ryc.. Torfowisko Napoleonów. zkic geomorfologiczny: wysoczyzna morenowa, falista; pagórki morenowe; równina wodnolodowcowa; poziom rzeczno-peryglacjalny; 5 dna dolin; 6 pola piasków eolicznych; wydmy; 8 stoki; 9 doliny denudacyjne; 0 zagłębienia bezodpływowe; torfowisko; części torfowiska silnie przekształcone w wyniku eksploatacji; zbiorniki poeksploatacyjne i cieki; drogi Fig.. Napoleonów peatland. Geomorphological sketch: flat morainic plain; morainic hillocks; fluvioglacial plain; fluvialperiglacial level; 5 valley bottoms; 6 aeolian sand sheets; dunes; 8 slopes; 9 denudational valleys; 0 closed depressions; peatland; parts of the peatland highly transformed due to exploitation; post-exploitation basins ad streams; roads
6 Jacek Forysiak poza misami pochodzenia glacigenicznego, fluwialnego czy eolicznego, zawiera szerszy zakres typów i podtypów mis, które nie występują w środkowej Polsce (m.in. genezy morskiej, krasowej lub kilka podtypów mis genezy glacjalnej). W pracach Żurka (990, 0), opartych na badaniach torfowisk wschodniej części strefy staroglacjalnej Polski, podkreślone są relacje pomiędzy rzeźbą terenu a sposobami zasilania torfowisk, dających w konsekwencji różne rodzaje utworów biogenicznych. Opisane powyżej zróżnicowanie mis torfowisk, w zależności od położenia (wysoczyznowego lub dolinnego) oraz procesów kształtujących ich misy (glacjalnych, fluwioglacjalnych, eolicznych, fluwialnych i termokrasowych), w znacznym stopniu wpływają na kierunki rozwoju mokradeł, powstałych w formach zaliczonych do tych grup genetycznych. pośród kilkunastu zbadanych torfowisk trudno wskazać obiekty o identycznym przebiegu rozwoju paleogeograficznego i paleoekologicznego w późnym vistulianie i holocenie. Dokonując jednak niezbędnego uogólnienia, podjęto próbę przedstawienia różnych schematów rozwoju torfowisk w regionie łódzkim w zależności od położenia geomorfologicznego (Forysiak 0). Rozwój torfowisk położonych w obszarze wysoczyzn, w formach genezy glacjalnej i formach kształtowanych przez procesy eoliczne miał dość zbliżony przebieg, w dużym stopniu nawiązujący do autogenicznego rozwoju zbiorników. Było to możliwe, ponieważ powstanie zagłębień i stworzenie warunków do funkcjonowania jezior lub torfowisk odbyło się w końcu plenivistulianu lub w późnym vistulianie, po zakończeniu większości procesów morfologicznych, kształtujących obszary wysoczyznowe, a także zespoły form eolicznych. Możliwy był jedynie nieznaczny wpływ procesów stokowych lub eolicznych, które nie wpłynęły jednak znacząco na funkcjonowanie torfowisk. Na różnice w przebiegu procesów telmatycznych w badanych obiektach wpłynęły lokalne cechy morfologiczne, albo nieco późniejsze rozpoczęcie funkcjonowania zbiorników (Forysiak 0). Większość analizowanych profili osadów ukazuje jednak ciągłość zapisu cech środowiska w okresie późnego vistulianu i holocenu. Wykonane badania geologiczne i geomorfologiczne, jak i analizy paleoekologiczne torfowisk położonych w dolinach wskazują na duże zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk, wieku ich powstania i zapisu cech środowiska w okresie jaki został utrwalony w utworach wypełniających misy (Forysiak 0). Wśród torfowisk o położeniu dolinnym znaczna jest grupa obiektów położonych w aktywnych dolinach rzecznych, a etapy ich rozwoju nawiązują do następstwa procesów fluwialnych w późnym vistulianie i holocenie (Forysiak 0). Torfowiska zajmujące misy położone w nieczynnych dolinach rzecznych, a także w obrębie teras nadzalewowych oraz w dolinach o glacigenicznych założeniach i w misach o termokrasowym pochodzeniu, mimo iż położone są w formach o różnej genezie, wykazują podobny przebieg rozwoju. Procesy akumulacji biogenicznej rozpoczęły się w nich w starszej części późnego vistulianu. Rozwijały się one bez ingerencji procesów fluwialnych i bez udziału zasilania wodami fluwiogenicznymi. Jednak niemal wszystkie udokumentowane profile osadów biogenicznych z torfowisk położonych w dolinach wykazują w holocenie przerwy w narastaniu torfów i ponowne wkroczenie roślinności torfotwórczej w neoholocenie. Należy podkreślić, iż na badanym obszarze wiele mis powstało w obrębie form poligenicznych, kształtowanych w różnych warunkach morfogenetycznych. Ich usytuowanie w zaproponowanym schemacie (ryc. ) wynika z procesu, który doprowadził do ostatecznego uformowania zagłębień, dając możliwość akumulacji osadów biogenicznych. W wielu przypadkach początek nagromadzania osadów biogenicznych nastąpił bezpośrednio po ukształtowaniu misy, lecz w innych zdarzenia te oddzielone były dłuższymi okresami, trudnymi do precyzyjnego określenia. Odrębny problem stanowi okres bezpośredniej ingerencji człowieka, kiedy we wszystkich badanych obiektach naruszone zostały w różnym stopniu procesy naturalnego rozwoju pokrywy torfowej. Bibliografia Balwierz Z. 980. Analiza palinologiczna późnoglacjalnych i holoceńskich osadów z torfowiska w Napoleonowie. Acta Geographica Lodziensia, Zeszyty Naukowe UŁ II, : 5-5. Balwierz Z., Goździk J. 99. Paleośrodowiskowe zmiany w świetle analiz palinologicznych późnovistuliańskich osadów węglanowych w zagłębieniach bezodpływowych w Bełchatowie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica, : -. Balwierz Z., Forysiak J., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Twardy J., Żurek. 009. Zapis wpływów antropogenicznych w osadach torfowiska Żabieniec na tle jego rozwoju w holocenie. W: L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak (red.) Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji środowiska. Środowisko-Człowiek-Cywilizacja, tom. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 9-5. Dylik J. 98. Ukształtowanie powierzchni i podział na krainy podłódzkiego obszaru. Acta Geographica Lodziensia : -6. Forysiak J. 005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geogr. Lodz. 90: -6. Forysiak J. 0. Zapis zmian środowiska przyrodniczego późnego vistulianu i holocenu w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Geographica Lodziensia 99: -6. Forysiak J., Twardy J. 006. Charakterystyka geomorfologiczna i geologiczna torfowiska Żabieniec i jego otoczenia. W: ympozjum Archeologii Środowiskowej Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, przewodnik terenowy, Łódź: -6. Forysiak J., Obremska M., Pawłowski D., Kittel P. 00. Late Vistulian and Holocene changes in the Ner River valley in light of geological and palaeocological data from the Ner-Zawada peatland. Geologija 5( ): 5.
Zróżnicowanie morfogenetyczne mis torfowisk regionu łódzkiego Forysiak J., Twardy J. 00. Budowa geologiczna i paleogeografia torfowiska Żabieniec i jego otoczenia. W: J. Twardy,. Żurek, J. Forysiak (red.) Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań: -. Forysiak J., Okupny D. Fortuniak A., Żurek., Kloss M. 0. Geomorfologiczne tło torfowiska w Podwódce i wstepna charakterystyka jego utworów biogenicznych. W: J. Forysiak, M. Ziułkiewicz (red.) Torfowiska dorzecza Widawki. Wybrane problemy i przykłady. Przewodnik sesji terenowej Warsztaty Naukowe: Torfowiska w krajobrazie przekształconym : 5-5. Forysiak J., Borówka R.K., Kloss M., Obremska M., Okupny D., Żurek. 0a. Geologiczna i geomorfologiczna charakterystyka torfowiska Rąbień oraz wstępne wyniki badań osadów biogenicznych. Acta Geographica Lodziensia 00: 65-6. Forysiak J., Kloss M., Żurek. 0b. Wstępna charakterystyka geologiczna i paleobotaniczna torfowiska Wilczków tudia Limnologica et Telmatologica 6: 95-0. Goździk J. 9. Osady pełni würmu w zagłębieniu jeziornym w Napoleonowie. Pierwsze krajowe sympozjum paleolimnologiczne we Włocławku. treszczenia referatów i komunikatów, Warszawa. Goździk J., Konecka-Betley K. 99. Późnovistuliańskie utwory węglanowe w zagłębieniach bezodpływowych rejonu kopalni Bełchatów. Cz. I. Geneza i stratygrafia. Roczniki Gleboznawcze ( ): 0. Hereźniak J. 9. Zbiorowiska roślinne doliny Widawki. Monographiae Botanicae 5: 60. Jasnowski M., Markowski., Wołejko T. 99. Torfowiska. Mapa : 000 000. W: Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. IGiZP PAN. Klatkowa H., Załoba M. 99. Kształtowanie budowy geologicznej i rzeźby południowego obrzeżenia Basenu Uniejowskiego. W: tankowski W. (red.) Przemiany środowiska geograficznego obszaru Konin-Turek. Wyd. Nauk UAM, Poznań:. Klatkowa H., Załoba M. 99. zczegółowa mapa geologiczna Polski :50 000, arkusz Warta. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Krzywański D. 9. Zbiorowiska roślinne starorzeczy środkowej Warty. Monographiae Botanicae : 80. Kucharski L. 998. Interesujące zbiorowiska roślinne występujące na torfowiskach Polski Środkowej. Acta Universitatis Lodziensis, Folia botanica : 9 08. Kucharski L. 0. Zróżnicowanie szaty roślinnej torfowisk ze szczególnym uwzględnieniem Polski Środkowej stan aktualny, zagrożenia i ochrona. W: Torfowiska w krajobrazie przekształconym funkcjonowanie i ochrona. Warsztaty Naukowe. Wawrzkowizna: 5. Kucharski L., Kloss M. 005. Contemporary vegetation of selected raised mires and its preservation. Monographiae Botanicae 9: 6. Michalska-Hejduk D., Forysiak J. 00. Roślinność nieleśna nieczynnej doliny Balin-Chropy w dorzeczu środkowego Neru i jej uwarunkowania siedliskowe. W: T. Hesse, W. Puchalski (red.) Bliskie naturze kształtowanie dolin rzecznych. Koszalin. Michalska-Hejduk D., Kopeć D. 00. zata roślinna torfowiska Żabieniec stan obecny i dynamika. W: J. Twardy,. Żurek, J. Forysiak (red.) Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań: 5 8. Tamošaitis J.. 965. Łoża bołot Litowskoi R i ich gieneticzieskaja kłassifikacja. Awtorieferat. Vilniuskij Gosudarstviennyj Universitet, Vilnius: 0. Turkowska K. 988. Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. Acta Geographica Lodziensia 5: -5. Turkowska K. 006. Geomorfologia Regionu Łódzkiego. Wyd. UŁ: -. Żurek. 98. Złoża torfowe Polski na tle stref torfowych Europy. Dokumentacja Geograficzna : -8. Żurek. 990. Związek procesów zatorfienia z elementami środowiska przyrodniczego wschodniej Polski. Roczniki Nauk Rolniczych, eria D, Monografie 0: -. Żurek. 99. Złoża torfowe. W: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, IGiPZ PAN Warszawa:, (). Żurek. 0. Rzeźba i litologia a proces zabagniania. Warsztaty Naukowe Torfowiska w krajobrazie przekształconym funkcjonowanie i ochrona. Wawrzkowizna, - czerwca 0: - 6.