PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY Główny Inspektorat Pracy

PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY Główny Inspektorat Pracy Bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie Warszawa, sierpień 2008 r.

1. WPROWADZENIE Niniejszą informację opracowano na podstawie wyników kontroli zakładów rolnych, tj. gospodarstw rolnych zatrudniających pracowników, przeprowadzonych w 2007 roku w ramach tematu 71. Przestrzeganie przepisów bhp w gospodarstwach rolnych. Dla celów porównawczych uwzględniono również wyniki kontroli przeprowadzonych w pierwszym półroczu br. w ramach tego samego tematu. Zaznaczyć należy, że w tegorocznych kontrolach zwiększoną uwagę poświęca się zagadnieniom dotyczącym ręcznych prac transportowych w aspekcie ograniczania zagrożeń układu mięśniowo-szkieletowego pracowników rolnictwa. 2. DANE OGÓLNE W roku 2007 skontrolowano 405 gospodarstw rolnych. Wśród kontrolowanych dominowały gospodarstwa o zatrudnieniu nieprzekraczającym 20 pracowników (303 gospodarstwa), w 96 gospodarstwach zatrudnienie kształtowało się w przedziale 21 do 100, w 6 powyżej 100 pracowników. Łączne zatrudnienie w kontrolowanych gospodarstwach wynosiło ponad 7,3 tys. pracowników, w tym około 1,8 tys. kobiet i 22 pracowników młodocianych. Struktura gospodarstw wg liczby zatrudnionych [%] Liczba zatrudnionych 2007r. I pół. 2008r. > 100 20-100 < 20 0 10 20 30 40 50 60 70 80 W roku bieżącym zaplanowano przeprowadzenie kontroli podobnej liczby gospodarstw. W okresie od 1 lutego do 31 czerwca br. skontrolowano 146 2

gospodarstw. Realizacja założonej liczby kontroli nie budzi jednak obaw, ponieważ zwyczajowo więcej kontroli gospodarstw prowadzonych jest w okresie żniw, prac wykopkowych i jesiennych prac polowych. W gospodarstwach skontrolowanych w pierwszym półroczu br. łączne zatrudnienie wynosiło 2 547 pracowników, w tym 874 kobiet i 17 pracowników młodocianych. W zakładach kontrolowanych w roku 2008 przeważały gospodarstwa ukierunkowane na produkcję roślinną - 42% skontrolowanych gospodarstw (w roku 2007 21%). Strukturę gospodarstw wg podstawowego rodzaju produkcji przedstawia poniższy wykres. Struktura gospodarstw wg dominującego profilu produkcji [%] I pół. 2008r. 2007r. produkcja roślin produkcja zwierzęca produkcja mieszana 0 10 20 30 40 50 Jeżeli chodzi o formę własności, to wśród kontrolowanych zarówno w 2007, jak i w 2008 roku zdecydowanie przeważały gospodarstwa prywatne stanowiące własność rodzinną oraz będące spółkami cywilnymi i z ograniczoną odpowiedzialnością. Szczegółowiej przedstawiono to na wykresie. 3

Struktura gospodarstw wg formy własności [%] I pół. 2008r. 2007r. gospodarstwa sektora publicznego spółki z o.o. i spółki cywilne gospodarstwa prywatne 0 10 20 30 40 50 60 70 Zakłady rolne sektora publicznego (gospodarstwa należące do uczelni i instytutów rolniczych, gospodarstwa należące do zasobu Skarbu Państwa) stanowiły odpowiednio 11- i 9 - procentowy udział wśród kontrolowanych gospodarstw. 3. STAN BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY Spośród zakładów rolnych kontrolowanych w 2007 roku 57 pracodawców (tj.14 %) nie powiadomiło Państwowej Inspekcji Pracy o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności. Wśród pracodawców gospodarstw kontrolowanych w pierwszej połowie br. nie stwierdzono takich przypadków. 3.1. Przygotowanie pracowników Zaniedbania w poddawaniu pracowników szkoleniom w zakresie bhp stwierdzono u 49% pracodawców kontrolowanych w 2007 roku. Nieprawidłowości te dotyczyły 751 pracowników (16% ogólnej liczby) oraz 96 (25%) pracodawców rolnych. 4

Przygotowanie pracowników do pracy [%] I pół. 2008r. 2007r. wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej profilaktyczne badania lekarskie wyposażenie pracowników w odzież i obuwie robocze szkolenie pracowników dziedzinie bhp 0 10 20 30 40 50 60 Skala zaniedbań w zakresie szkoleń z bhp w zakładach kontrolowanych w roku bieżącym była mniejsza (21% zakładów). Nieprawidłowości dotyczyły odpowiednio 166 pracowników (14%) i 31 pracodawców (21%). Podczas kontroli stwierdzono ponadto, że 46 pracowników zatrudnionych u 34 pracodawców nie posiadało wymaganych dodatkowych uprawnień kwalifikacyjnych do wykonywanych prac. Dotyczyło to uprawnień energetycznych, operatorów żurawi oraz wózków jezdniowych. Nieterminowe prowadzenie profilaktycznych badań lekarskich stwierdzono u 388 pracowników w 104 gospodarstwach (25%) kontrolowanych w roku 2007. W gospodarstwach kontrolowanych w roku bieżącym skala zaniedbań w tym zakresie znajduje się na zbliżonym poziomie. Zaniedbania w poddawaniu pracowników badaniom lekarskim stwierdzono u około 28% pracodawców i dotyczyły one 186 osób. Skala uchybień w zakresie wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej (nieprzydzielenie środków stosowanych przy zabiegach ochrony roślin oraz niestosowanie wydanych ochron indywidualnych) nie uległa większym zmianom, podobnie jak skala nieprawidłowości w zakresie wyposażenia pracowników w odzież i obuwie robocze (brak tabel przydziału, niewydawanie odzieży i obuwia roboczego oraz niewypłacanie ekwiwalentu za pranie). 5

3.2. Ocena ryzyka zawodowego Poważnym problemem w skontrolowanych gospodarstwach jest niedokonanie oceny ryzyka zawodowego. Udokumentowanej oceny ryzyka zawodowego nie miało 38% pracodawców kontrolowanych w 2007r. i 34% w br. Często podczas oceny ryzyka nie uwzględnia się wszystkich stanowisk pracy oraz wszystkich zagrożeń. W roku 2007 nie dokonano oceny ryzyka zawodowego 24% stanowisk pracy na 2754 skontrolowane. W I półroczu 2008 r. - 10% spośród 985 skontrolowanych stanowisk pracy. Wyraźnej poprawie w br. uległa natomiast sytuacja w zakresie informowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą (50% pracodawców w 2007 r. i 31% w br.) Ocena ryzyka zawodowego [%] I pół. 2008r. 2007r. ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy informowanie pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą 0 10 20 30 40 50 60 Podkreślić należy, że pracodawcy rolni wyrażają niechęć do zagadnień związanych z oceną ryzyka zawodowego, podobnie zresztą jak pracownicy. Wszyscy oni uważają bowiem, że jest to wymóg formalny, nieprzynoszący żadnej poprawy bezpieczeństwa w procesie pracy, co wynika z braku dostatecznej wiedzy w tym zakresie. 6

Tymczasem w kontrolowanych gospodarstwach w latach 2005-2007 zarejestrowano ogółem 144 wypadki przy pracy, w tym 2 wypadki śmiertelne i 1 wypadek ciężki. Liczba zarejestrowanych wypadków 2005 r. 2006 r. 2007 r. przy pracy Ogółem 44 50 50 Śmiertelne - - 2 Ciężkie 1 - - Wskaźnik częstotliwości wypadków 18,3 22,9 22,2 Wskaźnik ciężkości wypadków 40,6 50,4 45,5 Można stwierdzić, że wskaźnik częstotliwości wypadków był znacznie wyższy niż przeciętny w całej gospodarce (w roku 2007 wskaźnik częstotliwości wypadków przy pracy w gospodarce narodowej wyniósł 8,92, a w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie 12,73). 3.3. Obiekty i pomieszczenia pracy Niewłaściwy stan obiektów i pomieszczeń gospodarskich stwierdzono u 159 pracodawców w roku 2007 i 48 w I półroczu 2008 r. Główne nieprawidłowości w tym zakresie to: niewłaściwy stan techniczny posadzek, sufitów i ścian, uszkodzenia zadaszenia, niezabezpieczenie kanałów i zagłębień technologicznych, niewłaściwy stan techniczny schodów, popękane płyty eternitowe zawierające włókna azbestu. Dotyczyły one 488 spośród 2274 skontrolowanych w latach 2007-2008 budynków inwentarskich, magazynowych, garaży i pomieszczeń warsztatowych. Ponadto w 81 obiektach magazynowych nie zapewniono zabezpieczenia otworów technologicznych na strychach i poddaszach. Stwierdzono pojedyncze przypadki niezapewnienia właściwych stanowisk dla zwierząt hodowlanych i brak poskromów. Nadal nierozwiązany jest problem eksploatowanych wyrobów azbestowych. W prawie połowie kontrolowanych gospodarstw rolnych brakuje oceny stanu technicznego i możliwości dalszego bezpiecznego użytkowania obiektów pokrytych płytami eternitowymi zawierającymi włókna azbestu. W wielu przypadkach płyty eternitowe są uszkodzone, a popękane kawałki eternitu znajdują się w obrębie gospodarstwa, stwarzając realne zagrożenie. 7

Zaznaczyć należy, że mniejsza skala nieprawidłowości w tym zakresie stwierdzona w I półroczu 2008 r. nie świadczy o poprawie sytuacji, lecz raczej o mniejszej liczbie obiektów pokrytych eternitem w kontrolowanych zakładach. Obiekty i pomieszczenia pracy [%] I pół. 2008r. 2007r. stan obiektów i pomieszczeń pracy zabezpieczenie otworów technologicznych identyfikacja zagrożeń ze strony azbestu 0 10 20 30 40 50. Uszkodzone zadaszenie nad wrotami magazynu ze słomą ściołową 8

Obluzowane i popękane płyty eternitowe zawierające włókna azbestu, wbudowane w obiekt magazynu Stalowe schody prowadzące na poddasze stajni z uszkodzonymi drewnianymi stopniami 9

Niezabezpieczone zagłębienie wewnątrz cielętnika 3.4. Zaplecze higienicznosanitarne Istotnym problemem w kontrolowanych gospodarstwach rolnych był niewłaściwy stan techniczny pomieszczeń higienicznosanitarnych. Pomieszczenia były zdewastowane, brudne, często pozbawione niezbędnego wyposażenia (m.in. umywalek, szafek ubraniowych, natrysków). Zdarzały się również przypadki całkowitego braku pomieszczeń higienicznosanitarnych. Stan taki zwiększa narażenie pracowników na zagrożenia szkodliwymi czynnikami chemicznymi i biologicznymi, co w konsekwencji może skutkować chorobami zawodowymi. 10

Pomieszczenia higienicznosanitarne [%] I pół. 2008r. 2007r. zapewnienie pomieszczeń higienicznosanitarnych stan techniczny pomieszczeń higienicznosanitarnych 0 10 20 30 40 50 60 70 3.5. Maszyny i urządzenia techniczne Przeprowadzone w latach 2007 2008 kontrole wykazały nieodpowiedni stan techniczny m.in.: - maszyn do zbioru zielonek, zbóż i roślin okopowych, - maszyn i urządzeń do przygotowywania i zadawania pasz, - wysiewaczy nawozów i rozrzutników obornika, - urządzeń do usuwania odchodów zwierzęcych. Nieprawidłowości polegały na: niezabezpieczeniu ruchomych elementów maszyn, przenośników ślimakowych i taśmowych, uszkodzonych elementach sygnalizacji świetlnej, ogumienia, systemów hamulcowych, niewłaściwym oznakowaniu znakami i barwami bezpieczeństwa. Spośród 935 zbadanych w tym okresie wałów przegubowo-teleskopowych blisko 1/4 nie posiadała osłon lub wyposażona była w osłony uszkodzone. Jest to przede wszystkim wynik braku dbałości ze strony tak pracodawców, jak i pracowników, pomimo świadomości zagrożenia śmiercią lub kalectwem, jakie stwarza niezabezpieczony, obracający się wał przegubowy. Niebezpieczne sposoby agregowania maszyn z ciągnikiem stwierdzono w 61 zestawach rolniczych. Polegały one na niewłaściwym stosowaniu urządzeń 11

zaczepowo-przyłączeniowych ciągnika, podłączaniu instalacji hamulcowej i sygnalizacyjnej doczepianych maszyn rolniczych. Nadal zdarzają się przypadki przebywania osób postronnych w strefie niebezpiecznej pracujących maszyn. Poważnym problemem jest nieprzekazywanie dokumentacji razem z maszyną następnemu użytkownikowi. Także maszyny importowane są dostarczane użytkownikom bez dokumentacji techniczno-ruchowych. Problem ten dotyczy firm, które zajmują się dystrybucją maszyn używanych, a także prywatnych importerów maszyn rolniczych. Brak instrukcji w języku polskim dotyczy maszyn sprowadzanych z obszaru Unii Europejskiej oraz spoza niej. Obserwuje się, że często pracodawcy nie są zainteresowani posiadaniem dokumentacji techniczno-ruchowej oraz instrukcji obsługi maszyny, gdyż uważają ją za zbędną. Dotyczy to zarówno pracodawców polskich, jak i przybyłych z innych państw UE. Maszyny i urządzenia techniczne [%] stan techniczny maszyn i urządzeń: do usuwania odchodów zwierzęcych do przygotowania pasz i karmienia zwierząt do nawożenia do zbioru zielonek, zbóż i roślin okopowych wałów przegubowo-teleskopowych 2007r. I pół. 2008r. niebezpieczne agregowanie maszyn rolniczych brak instrukcji obsługi w j. polskim 0 5 10 15 20 25 30 35 40 12

Brak kompletnej osłony wałka przegubowo - teleskopowego 3.6. Urządzenia i instalacje elektryczne Pracodawcy często eksploatują instalację elektryczną w sposób narażający pracowników na porażenie prądem elektrycznym oraz sprzyjający powstaniu pożaru. W wielu kontrolowanych gospodarstwach stwierdzono niewłaściwą eksploatację urządzeń i instalacji elektrycznych, polegającą głównie na: nieprowadzeniu badań i przeglądów instalacji i urządzeń elektrycznych, braku opisów i zabezpieczeń tablic i rozdzielnic elektrycznych, niebezpiecznych sposobach podłączania urządzeń do zasilania elektrycznego, stosowaniu naprawianych we własnym zakresie wkładek topikowych, nieskutecznej ochronie przeciwporażeniowej. Ponadto często stwierdzano niezapewnienie odpowiednich warunków oświetlenia elektrycznego. 13

Urządzenia i instalacje elektryczne [%] I pół. 2008r. 2007r. oświetlenie elektryczne ochrona przed porażeniem prądem pomiary skuteczności ochrony przeciwporażeniowej 0 10 20 30 40 50 3.7. Transport rolniczy Nieodpowiedni stan techniczny dróg, przejść i ramp stwierdzony na terenie gospodarstw był skutkiem nieutwardzenia nawierzchni części dróg i przejść komunikacyjnych oraz ich śliskości w czasie deszczu i w okresie zimowym. Mimo widocznego już wyposażania gospodarstw w markowe, bardzo wydajne i ergonomiczne ciągniki, nadal eksploatowane są wysłużone, kilkunastoletnie traktory, często jeszcze nabyte z likwidowanych PGR. Wśród 1 336 skontrolowanych ciągników 7% znajdowało się w złym stanie technicznym. Eksploatowane one były, mimo widocznej niepełnej sprawności, polegającej m.in. na braku lub uszkodzonej sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej, niekiedy nieodpowiedniej skuteczności układów kierowniczych i hamulcowych oraz urządzeń zaczepowo-podnośnikowych. Z reguły pojazdy te nie posiadały już ważnych przeglądów rejestracyjnych, zaś pracodawcy wyjaśniali, że poruszają się one jedynie po wewnętrznych drogach gospodarstw, nie stanowiąc zagrożenia publicznego. 14

Transport rolniczy [%] I pół. 2008r. 2007r. dróg, przejść, ramp stan techniczny: ciągników rolniczych przyczep rolniczych 0 5 10 15 20 25 30 W gospodarstwach kontrolowanych pracodawców użytkowano 181 przyczep rolniczych w złym stanie technicznym, co stanowiło 12% ich ogólnej liczby w kontrolowanych gospodarstwach. Nieprawidłowości polegały najczęściej na niesprawnych układach hamulcowych i oświetleniowych, wyeksploatowanym ogumieniu, braku urządzeń do utrzymywania zaczepu przyczepy w położeniu transportowym. Przeprowadzone kontrole wykazały 21 przypadków nieprawidłowości dotyczących przejazdu maszyn i agregatów rolniczych po drogach publicznych. W większości były to przejazdy tych maszyn po drogach w ustawieniu roboczym. O zagrożeniach stwarzanych przez przejazdy takich maszyn świadczyć może wypadek, do jakiego doszło w miejscowości Wieniec w Małopolsce. Na skutek zderzenia się w dniu 7 sierpnia br. samochodu m-ki Fiat z kombajnem zbożowym przejeżdżającym po lokalnej drodze śmierć poniosły trzy młode dziewczyny w wieku od 17 do 19 lat, zaś jadącą z nimi 15-latkę przewieziono w stanie krytycznym do szpitala. Kombajn poruszał się po drodze w pozycji roboczej, bez złożenia hederu (przyrządu żniwnego) na wózek transportowy, przez co tarasował całą szerokość drogi. 15

3.7.1. Ręczne prace transportowe Nieliczne przykłady nieprawidłowości ujawnione w obszarze ręcznych prac transportowych, poza nieuwzględnianiem tej problematyki w ocenie ryzyka (u 34% pracodawców) i w programach szkoleń (u 54% pracodawców), wynikają ze sporadycznego występowania tych prac w kontrolowanych gospodarstwach. Spowodowane jest to postępującą mechanizacją prac transportowych. W transporcie, załadunku i rozładunku płodów rolnych powszechnie wykorzystuje się wszelkiego rodzaju przenośniki mechaniczne i pneumatyczne. Nawozy dostarczane są w dużych opakowaniach tzw. big-bagach o masie 500 kg, a do ich wyładunku i rozładunku używane są wózki widłowe. Postęp techniczny w eliminowaniu ręcznego transportu i dźwigania ładunków widoczny jest zwłaszcza w modernizujących się gospodarstwach hodowlanych, gdzie mechanizuje się transport i zadawanie pasz, usuwanie odchodów, także przez wprowadzanie bezściółkowego chowu zwierząt. W ogrodnictwie i sadownictwie ogranicza się wielkość skrzynek na warzywa i owoce. Coraz powszechniejsza paletyzacja ładunków wymusza stosowanie odpowiednich niskopodłogowych wózków. Te generalnie pozytywne tendencje nie wykluczają jednak przypadków nieprzestrzegania przepisów i zasad dotyczących ręcznego przemieszczania ładunków. Na szczęście występują one coraz rzadziej. Przykładem negatywnym jest sytuacja stwierdzona w jednej z ferm tuczu trzody chlewnej na terenie woj. śląskiego. Pracownicy zatrudnieni w dwuosobowym zespole przy zaprawianiu ziarna, w ciągu zmiany roboczej przenoszą ręcznie 12 do 14 (a nawet - jak oświadczył to zakładowy SIP - do 20) ton ziarna zbóż. Pracodawca nie zastosował żadnych powszechnie dostępnych - rozwiązań technicznych, które ograniczyłyby konieczność ręcznego transportowania ciężarów, poza zmniejszeniem masy worków z ziarnem z 50 do 40 kg, gdy przepisy dopuszczają maksymalny ciężar ręcznie przenoszonych ładunków o masie nieprzekraczającej 30 kg. 3.8 Magazynowanie i składowanie środków ochrony roślin Niewłaściwe składowanie i magazynowanie środków ochrony roślin stwierdzono u 79 pracodawców. Nieprawidłowości te polegały głównie na braku lub nieskutecznej wentylacji, braku instalacji grzewczej, nieoznakowaniu magazynów znakami ostrzegawczymi, lokalizowaniu magazynów tuż przy obiektach 16

inwentarskich czy mieszkalnych. Stwierdzono też nieprzystosowanie 65 magazynów środków chemicznych do składowania tych materiałów. Składowano je łącznie ze zbożem lub przechowywano w pomieszczeniach ogólnomagazynowych. W 45 przypadkach środki ochrony roślin przechowywano w sposób utrudniający ich identyfikację. Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym w ostatnich latach jest tendencja do niemagazynowania środków ochrony roślin we własnych magazynach. Ze względów przede wszystkim ekonomicznych ich użytkownicy starają się nabywać te środki w ilościach wystarczających do prowadzonych aktualnie zabiegów ochronnych. Czasem biorą je w komis, gwarantując sobie zwrot niewykorzystanych pestycydów do dostawcy. Takie podejście ma jednocześnie pozytywne skutki dla bezpieczeństwa, gdyż ogranicza zagrożenia związane z magazynowaniem chemikaliów. 4. PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI: - dekapitalizacja majątku trwałego (obiektów budowlanych, infrastruktury technicznej) w gospodarstwach dzierżawionych, bez próby jego odtworzenia, zwłaszcza w przypadku zamiaru wykupu gospodarstwa (mniejsza wartość), - zła sytuacja ekonomiczna wielu przedsiębiorców rolnych na skutek niekorzystnej relacji rosnących kosztów produkcji do cen zbytu płodów rolnych, - poszukiwanie oszczędności poprzez zmniejszanie zatrudnienia, co powoduje wydłużanie czasu pracy pozostałych pracowników, likwidację służb nadzoru średniego, w tym służby bhp, - nieznajomość prawa pracy przez wielu prywatnych właścicieli gospodarstw rolnych, w tym ciążących na pracodawcy obowiązków w zakresie bhp, - częste zmiany przepisów prawnych, związane z koniecznością dostosowywania prawa polskiego do ustawodawstwa unijnego, - niewypracowanie nawyków bezpiecznej pracy i brak skutecznego nadzoru nad jej wykonywaniem, 17

- powierzanie zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy, co skutkuje brakiem systematycznej kontroli stanowisk pracy 5. ZASTOSOWANE ŚRODKI PRAWNE W celu wyeliminowania stwierdzonych zagrożeń oraz zapewnienia w gospodarstwach rolnych wymaganego przepisami prawa stanu praworządności, w latach 2007 oraz I półroczu 2008 r. inspektorzy pracy wydali: 7850 decyzji nakazowych, w tym 220 decyzji wstrzymania prac oraz 53 decyzje skierowania 129 pracowników do innych prac, 532 wystąpienia do pracodawców zawierające 2183 wnioski, 26 wniosków do sądu o ukaranie, 202 mandaty karne na kwotę ok. 205 tys. zł, 57 środków oddziaływania wychowawczego. 6. PODSUMOWANIE I WNIOSKI W większości gospodarstw, zwłaszcza dzierżawionych i z dominującą produkcją roślinną, wysiłek inwestycyjny zmierza przede wszystkim w kierunku zakupu nowoczesnych i wydajnych ciągników i maszyn od wielooperacyjnych agregatów uprawowych, poprzez siewniki do kombajnów zbożowych. Koszty zakupu takich maszyn, liczonych w setkach tysięcy złotych, powodują, że zaniedbywane są nakłady na remonty i modernizacje budynków inwentarskich i magazynowych, często kilkudziesięcioletnich. Z drugiej strony wymiana ciągników i sprzętu do produkcji rolnej na nowoczesne zwiększa radykalnie bezpieczeństwo i komfort pracy pracowników, przede wszystkim operatorów tych maszyn. Stary i wyeksploatowany sprzęt jest nadal użytkowany przy obsłudze produkcji zwierzęcej i przy pracach ogólnogospodarczych. Z tego względu brak jest tak widocznej poprawy przy tych pracach, jak i w produkcji roślinnej. Dodatkowym powodem niechęci inwestowania dzierżawców w modernizację wyeksploatowanych budynków inwentarskich jest w wielu przypadkach brak możliwości nabycia na własność dzierżawionych obiektów, z uwagi na nierozstrzygnięte sprawy własnościowe. Stan taki utrudnia uzyskanie kredytów oraz obniża pewność gospodarowania w dłuższej perspektywie czasowej. 18

Brak, a często niski poziom szkoleń pracodawców w zakresie bhp jest przyczyną bagatelizowania i lekceważenia przez nich problematyki warunków pracy w swoich gospodarstwach. Przykładem może być ich stosunek do oceny ryzyka zawodowego. Większość z nich konieczność oszacowania ryzyka traktuje jako wymóg formalny i mało przydatny, a nie jako narzędzie umożliwiające określenie niezbędnych działań służących poprawie warunków bhp. Ustalenia inspektorów pracy wskazują na potrzebę: kontynuowania działalności nadzorczo-kontrolnej zakładów rolnych, ze względu na konieczność dyscyplinowania pracodawców - świadomość możliwości kontroli i egzekwowania przepisów prawa wpływa na wzrost poziomu bezpieczeństwa pracy; kontynuowania oceny gospodarstw dokonywanej wspólnie z Agencją Nieruchomości Rolnych, Związkiem Zawodowym Pracowników Rolnictwa RP, organizacjami pracodawców i producentów rolnych w ramach konkursów Bezpieczne Gospodarstwo Rolne oraz Pracodawca Organizator Pracy Bezpiecznej jest to bowiem sprawdzony sposób upowszechniania wśród pracodawców wiedzy o zagrożeniach zawodowych i metodach ich eliminacji; organizacji w okresie jesiennym, po zakończeniu intensywnych prac polowych, seminaryjnych spotkań z pracodawcami rolnymi na temat zmian w przepisach prawa pracy, zasad postępowania przy występowaniu azbestu w środowisku pracy, zapobiegania skutkom nadmiernego obciążenia układu mięśniowoszkieletowego i innych problemów warunków pracy w rolnictwie; zapewnienia funkcjonowania służb bhp na poziomie określonym przepisami, w celu poprawy m.in. sytuacji w zakresie szkoleń bhp, profilaktycznej opieki lekarskiej oraz kontroli stanowisk pracy. 19

PRZEDSIĘWZIĘCIA PREWENCYJNE PIP W ROLNICTWIE INDYWIDUALNYM 1. WPROWADZENIE Państwowa Inspekcja Pracy w ramach ustawowych zadań, polegających na zapobieganiu i eliminowaniu zagrożeń w środowisku pracy, inicjuje przedsięwzięcia prewencyjne na rzecz poprawy warunków i bezpieczeństwa pracy w rolnictwie indywidualnym. W związku z brakiem regulacji prawnych, umożliwiających egzekwowanie bezpiecznej i higienicznej pracy wśród rolników indywidualnych, działalność PIP koncentruje się na działaniach informacyjno-doradczych oraz edukacyjnopromocyjnych adresowanych do rolników i ich rodzin, a w szczególności do dzieci i młodzieży wiejskiej. Podstawowe formy realizacji przedsięwzięć prewencyjnych PIP w rolnictwie indywidualnym to: informowanie o rażących i powtarzających się nieprawidłowościach, wskazujących na ważne problemy w zakresie technicznego bezpieczeństwa pracy oraz doradztwo techniczne w zakresie zapobiegania zagrożeniom, a także popularyzacja dobrych praktyk, umożliwiających bezpieczną pracę w gospodarstwie rolnym, działania edukacyjne (szkolenia, pogadanki, wykłady, prelekcje, konkursy) poświęcone problematyce bezpiecznej pracy i życia na wsi, przeprowadzane wśród społeczności wiejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży i dzieci, promowanie ogólnych zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na wsi oraz kształtowanie kultury bezpieczeństwa, w tym uświadamianie korzyści, wynikających z poniesionych nakładów na edukację i wyposażenie techniczne gospodarstw za pośrednictwem internetu, publikacji oraz w mediach. Udzielanie wsparcia i fachowej pomocy rolnikom indywidualnym zainteresowanym poprawą warunków i bezpieczeństwa pracy jest jednym z zasadniczych kierunków działalności prewencyjnej Państwowej Inspekcji Pracy, ponieważ wskaźniki wypadkowości w tym sektorze wciąż należą do najwyższych w gospodarce. Ze względu na wielkość populacji rolniczej oraz ograniczone możliwości kadrowe PIP, podejmowane działania koncentrują się na zapewnieniu szerokiego współudziału partnerów zaangażowanych w problematykę bhp na wsi, podejmowaniu 20

najistotniejszych problemów, wynikających z potrzeb środowiska rolniczego oraz doborze adresatów działań (dzieci i młodzież wiejska). W 2007 r. na terenie wszystkich okręgowych inspektoratów podjęto działania organizacyjne w celu powołania w wybranych powiatach komisji ds. bhp w rolnictwie, które przy założonej przychylności starostw oraz pozostałych partnerów podejmowałyby działania adekwatne do struktury i poziomu zagrożeń oraz ich skutków w postaci wypadków przy pracy rolniczej. Określone w wytycznych do realizacji zadań podstawowe grupy problemów to: bezpieczeństwo na terenie gospodarstwa, stan techniczny maszyn rolniczych i innych urządzeń, stan środków transportu, praca przy zwierzętach oraz obchodzenie się ze środkami ochrony roślin. W 2008 r. oprócz dotychczas podejmowanej problematyki, zwrócono szczególną uwagę na jeden z podstawowych problemów zdrowotnych występujących w rolnictwie schorzeń i dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, wynikających z obciążeń fizycznych podczas dźwigania ciężarów. W celu popularyzowania wśród rolników indywidualnych praktycznej wiedzy o sposobach zapobiegania tym chorobom, przygotowano merytorycznie inspektorów PIP, prowadzących wizytację gospodarstw indywidualnych (z wykorzystaniem materiałów i wiedzy specjalistów Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie). 2. Stan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w wizytowanych gospodarstwach rolników indywidualnych W 2007 r. przeprowadzono wizytację prawie 9,7 tys. gospodarstw oraz miejsc prowadzenia prac polowych, w których pracowało 9,8 tys. rolników i członków ich rodzin. Prawie 1,1 tys. wizytacji inspektorzy pracy przeprowadzili wspólnie z inspektorami KRUS i sołtysami w ramach kolejnej edycji konkursu Bezpieczne Gospodarstwo Rolne. W I półroczu 2008 r. przeprowadzono ponad 2,8 tys. wizytacji, tj. o ponad 18 % więcej, niż w analogicznym okresie 2007 r. Wynikało to z założonego w programie działania PIP na 2008 r. zintensyfikowania działań informacyjno-doradczych w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku rolniczym. W tym celu uruchomiono procedurę rejestrowania i rozliczania wszystkich czynności prewencyjnych adresowanych do rolników indywidualnych w okresach kwartalnych. Szczegółowe dane dotyczące liczby przeprowadzonych wizytacji zawiera tabela: 21

Wyszczególnienie Okres czasu 2007 I połowa 2008 Wizytacje ogółem: 9 679 2836 w tym wizytacje prac: - żniwnych 4201 - - innych prac polowych 981 617 wizytacje gospodarstw ogółem: 4497 2219 w tym dotyczące: - badania wypadków 125 38 - praktyk uczniowskich 61 73 - uczestniczących w Konkursie Bezpieczne gospodarstwo rolne 1092 828 Osób pracujących podczas wizytacji 9,8 tys. 4,3 tys. Podczas wizytacji przeprowadzonych w 2007 r. inspektorzy pracy dokonali przeglądu pod kątem technicznego bezpieczeństwa pracy 5,2 tys. ciągników, 5 tys. przyczep rolniczych, 2,8 tys. kombajnów oraz 4,6 tys. innych maszyn używanych przy pracach rolniczych, w tym: pras do słomy, kosiarek, maszyn do zbioru roślin okopowych. Wciąż stwierdza się bardzo wysoki odsetek kombajnów, ciągników i przyczep ciągnikowych, stwarzających zagrożenia w czasie użytkowania. Najczęściej stwierdzane podczas wizytacji w 2007 r. nieprawidłowości to: niebezpieczny przewóz ludzi w przyczepach, na zaczepach przyczep oraz na błotnikach ciągników i kombajnów - 1165 przypadków, niewłaściwy sprzęg ciągnika z przyczepą - 1033 przypadków, niewłaściwy sprzęg ciągnika z maszyną rolniczą - 454 przypadków, usuwanie zapchania słomą przy włączonym napędzie - 110 przypadków usuwania usterek pod uniesionym i niezabezpieczonym przed opadnięciem przyrządem żniwnym kombajnów 119 przypadków. W kombajnach stwierdzono brak drabinek umożliwiających bezpieczne zejście, zużyte ogumienie, brak sygnalizacji świetlnej, brak apteczki i gaśnicy (32 % sprawdzanych kombajnów). Ponad 60% kombajnów nie posiadało osłon bocznych przyrządu żniwnego i osłon bagnetów. Ponad 40% przyczep posiadało niesprawne zabezpieczenia burt przed samoczynnym opadaniem, brak podwyższenia burt w przypadku zwożenia dużej ilości słomy. Ponadto stwierdzano przypadki użytkowania przyczep własnej konstrukcji na drogach publicznych bez sygnalizacji świetlnej i bez podłączonego układu hamulcowego. 22

Należy podkreślić, że w trakcie wizytacji inspektorzy PIP odnotowali użytkowanie 155 ciągników własnej konstrukcji (tzw. samów ), nie spełniających praktycznie żadnych wymogów pod względem bhp i stwarzających bardzo duże zagrożenia wypadkowe. Szczególnie istotny jest brak konstrukcji kabiny, chroniącej operatora ciągnika w przypadku przewrócenia się. W ocenie inspektorów pracy ogólna liczba samoróbek spada w roku 2007 inspektorzy napotkali 4-krotnie mniej maszyn własnej konstrukcji. Wciąż zbyt często stwierdzane są przypadki braku lub niewłaściwej osłony wałka przegubowo-teleskopowego (do odbioru mocy ciągnika) w trakcie wizytacji przeprowadzonych w 2007 r. osłon takich nie posiadało 54 % sprawdzanych wałków. Również stan technicznego bezpieczeństwa innych maszyn i sprzętu rolniczego jest bardzo często niezadowalający. W I półroczu 2008 r., wizytując gospodarstwa rolników indywidualnych inspektorzy sprawdzili ok. 1,8 tys. ciągników, ok. 1,6 tys. przyczep oraz ok. 1,9 tys. innych maszyn. Stwierdzono m.in. 187 przypadków niewłaściwego sprzęgu ciągnika z maszynami rolniczymi, 158 przypadków niewłaściwego sprzęgu z przyczepami, 244 przypadki niestosowania środków ochrony osobistej, 123 przypadki niebezpiecznego transportu ludzi po drogach publicznych. Poniższy wykres obrazuje w procentach skalę nieprawidłowości w zakresie technicznego bezpieczeństwa środków transportu, maszyn i urządzeń użytkowanych w gospodarstwach indywidualnych wizytowanych w 2007 r. i I połowie 2008 r.: 23