Wiadomości Entomologiczne 34 (3) 59 68 Poznań 2015 Współczesne notowania Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 i Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 (Diptera: Syrphidae) w Polsce Reports of Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 and Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 (Diptera: Syrphidae) in Poland Robert ŻÓRALSKI 1, Paweł TRZCIŃSKI 2 1 ul. Brzechwy 5/40, 84-240 Reda; e-mail: robert@insects.pl 2 Katedra Entomologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu; ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań; e-mail: trzcinsk@up.poznan.pl ABSTRACT: Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 has been recorded in Poland for the first time in approximately 120 years. Distribution maps of O. stackelbergi and O. intermedia LUNDBECK, 1916 in Poland are provided based on the new material, supplemented with records from literature, as well as notes about the species morphology, biology and ecology. KEY WORDS: Diptera, Syrphidae, faunistics, new record, Orthonevra, Poland. Wstęp Rodzaj Orthonevra MACQUART, 1829 jest reprezentowany w Europie przez 15 gatunków i aktualnie wymaga rewizji (SPEIGHT 2013). W Polsce dotychczas wykazano 10 gatunków: O. brevicornis (LOEW, 1843), O. elegans (MEIGEN, 1822), O. erythrogona (MALM, 1863), O. frontalis (LOEW, 1843), O. geniculata (MEIGEN, 1830), O. incisa (LOEW, 1843), O. intermedia LUNDBECK, 1916, O. nobilis (FALLEN, 1817), O. plumbago (LOEW, 1840) (SOSZYŃSKI 2007), oraz O. stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 (THOMPSON i TORP 1982). Dorosłe muchówki są drobne lub średniej wielkości i mają intensywnie zielony, metaliczny połysk. Charakteryzują się ponadto brakiem wzgórka
60 R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI twarzowego (facial knob) u obu płci, błyszczącym pierwszym sternitem odwłoka oraz uwstecznioną żyłką M 1 na skrzydle. Większość gatunków ma wydłużony trzeci człon czułków lub dwa pasy opylenia na tułowiu, tuż za głową. Gatunki z rodzaju Orthonevra mogą być mylone z gatunkami innych rodzajów: Riponnensia MAIBACH, GOELDLIN et SPEIGHT, 1994, Melanogaster RONDANI, 1857, Chrysogaster MEIGEN, 1803, Lejogaster RONDANI, 1857 oraz z nie występującymi na terenie Polski przedstawicielami rodzaju Chrysosyrphus SEDMAN, 1965. Muchówki z rodzaju Orthonevra preferują podmokłe lasy, mokre polany, otwarte tereny w lasach liściastych i mieszanych, w szczególności tereny sezonowo zalewane wodą. Larwy najprawdopodobniej rozwijają się w płytkich wodach stojących lub wolno płynących (SOSZYŃSKI 1995) i w mokrym błocie o dużym udziale resztek roślinnych (SPEIGHT 2013). W przypadku większości gatunków larwy nie zostały jeszcze opisane. Orthonevra stackelbergi jest gatunkiem podobnym do O. intermedia. Jedyna dotychczas wzmianka o tym gatunku w Polsce została podana w pracy THOMPSONA i TORPA (1982): Bodzentiyn (25 km ENE from Kielce), 7 July 1895 (YAKOBSON) (1 ). Gatunek nie był więc potwierdzony w kraju od prawie 120 lat, mimo że aktualne rozmieszczenie geograficzne na terenie Europy (SPEIGHT 2013) sugerowało jego obecność na terenie Polski. Materiał i metody W trakcie badań terenowych nad bzygowatymi (Syrphidae) w latach 2012-2014 autorzy wykazali z terenu Polski 3 samce O. stackelbergi. W latach 2014-2015 dokonali rewizji przedstawicieli rodzaju Orthonevra ze zbiorów prywatnych. W szczególności okazy oznaczone jako O. intermedia obu płci, wszędzie tam gdzie było to konieczne, zostały ponownie spreparowane tak by uwidocznić cechy terminalne odwłoka. Identyfikacji okazów dokonano przy użyciu klucza VAN VEENA (2004) oraz przez porównanie struktur aparatu kopulacyjnego z rysunkami i opisami dostępnymi w pracach: THOMPSONA & TORPA (1982), STACKELBERGA (1953) i LUNDBECKA (1916). Po zrewidowaniu materiału O. intermedia i O. stackelbergi z Polski i uzupełnieniu o dane z literatury, stanowiska gatunków naniesiono na mapy. Siatkę UTM oraz granice podprowincji wygenerowano przy pomocy systemu gis.biomap.pl (Mapa Bioróżnorodności 2015). Wykaz skrótów: RZ R. ŻÓRALSKI, PT P. TRZCIŃSKI, BS B. SOSZYŃSKI, JKK J.K.
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE 61 KOWALCZYK, MS M. SOSZYŃSKI, AK A. KOSTRO-AMBROZIAK, MW M. WANAT. Wyniki Do pracy zidentyfikowano łącznie 63 okazy Orthonevra intermedia i O. stackelbergi z Polski. Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 Pobrzeża Południowobałtyckie: CF27 Czarny Młyn, 25 VI 2014, 1, leg. RZ. Pojezierza Południowobałtyckie: XT29 Wielkopolski PN, OOŚ Pojniki, 23 V 2012, 1, leg. PT. Pojezierza Wschodniobałtyckie: DE73 Zgniłocha, 28 VI 2013, 1, leg. RZ. EF79 Puszcza Borecka, 5 VI 1985, 1, leg. BS. Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: FE66 Rubcowo, Puszcza Augustowska, 23 VI 1977, 1, leg. BS. idem, 20 VII 1977 1, leg. BS. FE00 Biebrzański PN: Grobla Honczarowska, Uroczysko Pogorzały, 14 VII 2006, 1, leg. AK. Gatunek podawany był dotychczas z Norwegii, Szwecji, Finlandii, Danii, Litwy, Estonii, europejskiej część Rosji (SPEIGHT 2013), a także Niemiec (SSYMANK i in. 2011). W Polsce znany dotychczas z jednego okazu z Wyżyny Małopolskiej: DB94 Bodzentyn (Góry Świętokrzyskie), 7 VII 1895, 1, leg. T. JAKOBSON (THOMPSON i TORP 1982). Wzmianka o tym okazie (jako O. intermedia) była wcześniej zamieszczona w pracy BAŃKOWSKIEJ (1961) (ryc. 2). Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 Niziny Środkowopolskie: CC83 Rąbień ad Łódź, 11 VI 1981, 3 2, leg. BS. DC10 Moszczenica ad Piotrków Trybunalski, 11 VI 2014, 1, leg. BS. Pobrzeża Południowobałtyckie: CF27 Czarny Młyn, 25 VI 2014, 4 3, leg. RZ. idem, 25 VI 2014, 1, leg. BS. CF27 Ostrowo, przy Rez. Bielawa, 25 VI 2014, 1, leg. RZ. CF46 Rez. Torfowe Kłyle ad Jastarnia, 19 VI 2002, 1, leg. BS. CF81 Rez. Ujście Nogatu ad Elbląg, 3 VIII 2009, 1, leg. MS. WA82 Dąbkowice ad Darłowo, 9 VIII 2002, 1 1, leg. BS. Pojezierza Południowobałtyckie: CD97 Zakrocz ad Rypin, 11 VII 2011, 2 5, leg. PT. CF12 Garcz, 23 VII 1997, 1, leg. JKK. CF24 L-ctwo Piekiełko, 24 VII 2000, 2, leg. JKK (CIECHANOWSKI i in. 2001, ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). CF25 Wejherowo Dolina Cedronu, 24 VII 2000, 1, leg. JKK (CIECHANOWSKI i in. 2001, ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). CF34 Gdynia-Chwarzno, 18 VII 2014, 1, leg. RZ (ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). XU42 PK Puszcza
62 R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI Zielonka, 29 VI 2013, 3 2, leg. PT. Pojezierza Wschodniobałtyckie: EE58 Giżycko, 6 VI 1985, 1, leg. BS. FE57 Rez. Starożyn, Puszcza Augustowska, 20 VI 1977 2, leg. BS. idem, 12 VII 1977 1, leg. BS. FE39 Rez. Walik - Wigierski PN, 25 V 1993 1, leg. BS. FF21 Suwalski PK, jez. Linówek, 14 VIII 2007, 1, leg. AK. Polesie: FB79 Kosyń, Sobiborski PK, 18 V 2002, 1, leg. BS. FC50 Wytyczno ad Poleski PN, 20 VI 1994, 1 1, leg. BS. Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: FD15 Kostry Litwa, 4 VII 2007, 1, leg. AK. FE66 Rubcowo Puszcza Augustowska, 22 VI 1977, 1 1 leg. BS. idem, 25 VII 1977 1, leg. JKK. FD75 Gnilec, 14 VI 1983, 1, leg. MW. FE00 Biebrzański PN, Bagno Ławki, 29 VII 2006, 3, leg. AK. Wyżyna Lubelsko-Lwowska: FB41 Roztoczański PN, Zamość, 12 VII 1978, 1, leg. BS. Wyżyna Małopolska: DB28 Aleksandrów ad Przedbórz, 18 VI 1972, 2, leg. BS. Gatunek o szerokim zasięgu w Palearktyce: od północnej i centralnej Europy (Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Holandia, Belgia, Niemcy, Polska, Szwajcaria, Węgry, europejska część Rosji) przez Syberię do Pacyfiku (Kamczatka, Sahalin) (SPEIGHT 2013). Z Polski rzadko podawany, wykazany z: Puszczy Kampinowskiej i okolic Warszawy (BAŃKOWSKA 1981); Puszczy Białej (BAŃKOWSKA 1994); Puszczy Białowieskiej (BAŃ- KOWSKA 1994, 1995); Pobrzeży Południowobałtyckich: Słupsk (Stolp: Stlolpwiesen), Strzelinko (Kl. Strellin) (KARL 1935); Gdańsk (KACZO- ROWSKA 2006); Wyżyny Małopolskiej: Młodzawy, Krzyżanowice (BAŃ- KOWSKA 1961). Brak jest doniesień z zachodniej i południowej części kraju (ryc. 3). Uwagi o morfologii Dorosłe osobniki O. stackelbergi (ryc. 1. a, b) i O. intermedia (ryc. 1. d, e, g, h) można odróżnić między sobą wyłącznie po cechach widocznych w strukturach terminalnych odwłoka obu płci. Samiec O. stackelbergi ma surstylus wąski i wydłużony, bez wyraźnego wcięcia u szczytu; penis (aedeagus) z długim wyrostkiem ejakulacyjnym oraz symetrycznym płatem dorsalnym (ryc. 1. c). Samiec O. intermedia ma surstylus szeroki, z wyraźnym wcięciem u szczytu (ryc. 1. i); penis z krótkim wyrostkiem ejakulacyjnym oraz asymetrycznym płatem dorsalnym (ryc. 1. f). Samica O. stackelbergi ma głębokie wyżłobienia boczne u szczytu sternitu 8 oraz widełki genitalne (genital fork) w kształcie litery U (ryc. 1. k). Samica O. intermedia ma sternit 8 bez bocznych wyżłobień oraz widełki genitalne w kształcie litery V (ryc. 1. j).
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE 63 Rysunek aparatu genitalnego samca O. stackelbergi został po raz pierwszy podany w pracy STACKELBERGA (1953). Jak się później okazało błędnie pod nazwą O. intermedia, zamiast jako aparat kopulacyjny nowego gatunku. W tej samej pracy pod nazwą Orthonevra rossica STACKEL- BERG, 1953 sp. n. podano po raz pierwszy rysunek aparatu kopulacyjnego właściwej O. intermedia. Poprawne rysunki struktur terminalnych odwłoka obu płci znajdują się w pracach THOMPSONA i TORPA (1982) (uwaga na omyłkę serii numeracyjnych rycin w sekcji description ) oraz VAN VEENA (2004). Kolor ciała obu gatunków jest zmienny, od różnych odcieni zielnego po szmaragdowy, przy tym zawsze metaliczny (ryc. 1. a, b, d, e, g, h). Gatunki O. stackelbergi i O intermedia odróżnia się od pozostałych gatunków z rodzaju następującą kombinacją cech: 1) golenie wszystkich odnóży przynajmniej w 1/3 długości jasne; 2) czułki wydłużone, około 3 razy dłuższe niż ich największa szerokość; 3) twarz przy widoku z przodu tej samej szerokości lub tylko nieznacznie szersza od szerokości oka. Cechy pomocnicze to: skrzydło bez jakichkolwiek przyczernień oraz pterostigma jednobarwna. Należy zwrócić uwagę, że na terenie Polski zdarzają się okazy Orthonevra geniculata, głównie samic, u których przyczernienie żyłki r-m oraz dwubarwna pterostigma nie są wyraźnie widoczne, co może prowadzić do pomyłek w identyfikacji gatunku. Uwagi o biologii i ekologii Larwy O. stackelbergi i O. intermedia nie zostały dotąd opisane. W dwóch przypadkach okazy O. stackelbergi zostały złowione w tym samym miejscu i czasie (w tej samej próbie lub w następujących po sobie dniach) co bardziej liczna O. intermedia, przy jednoczesnym braku innych przedstawicieli rodzaju. Gatunki mają więc podobne preferencje siedliskowe i mogą współwystępować. Biotopy w których oba gatunki były spotykane w Polsce to obszary leśne znajdujące się w bezpośredniej bliskości torfowisk, w szczególności miejsca odsłonięte, takie jak: dukty leśne i polany. To środowisko odmienne od tego, które zasiedla O. geniculata ten wiosenny gatunek preferuje płytkie śródleśne jeziorka, obszary sezonowo zalewane wodą i źródliska.
64 R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI Ryc. 1. Orthonevra stackelbergi: a, b samiec; c aparat genitalny samca; k aparat genitalny samicy; Orthonevra intermedia: d, e samiec; f, i aparat genitalny samca; g, h samica; j aparat genitalny samicy (fot. P. TRZCIŃSKI i R. ŻÓRALSKI). Fig. 1. Orthonevra stackelbergi: a, b male; c male terminalia; k female terminalia; Orthonevra intermedia: d, e male; f, i male terminalia; g, h female; j female terminalia.
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE 65 Na podstawie odłowionych okazów można stwierdzić że gatunek O. stackelbergi spotykany jest w Polsce od końca maja do drugiej połowy lipca. Okres pojawu O. intermedia trwa od końca maja do pierwszej połowy sierpnia, ze szczytem pojawu w czerwcu. Oba gatunki mają jedno pokolenie w roku i występują fenologicznie w podobnym okresie. Ryc. 2. Stanowiska Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 w Polsce dane nowe lub rewidowane przez autorów, o dane znane z literatury (nie rewidowane). Fig. 2. Distribution of Orthonevra stackelbergi in Poland new or revised data, o literature data (not revised).
66 R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI Ryc. 3. Stanowiska Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 w Polsce dane nowe lub rewidowane przez autorów, o dane znane z literatury (nie rewidowane). Fig. 3. Distribution of Orthonevra intermedia in Poland new or revised data, o literature data (not revised). Podsumowanie Z uwagi na fakt, że status taksonomiczny O. stackelbergi i O. intermedia był niejasny i został ustalony dopiero w pracy THOMPSONA i TORPA (1982), cały materiał z Polski oznaczony jako intermedia wymagał rewizji. W trakcie badań zweryfikowano znaczną część krajowego materiału reprezentującego te gatunki. Opublikowano 6 nowych stanowisk O. stackelbergi oraz 24 nowe stanowiska O. intermedia w Polsce wraz z uwagami o biologii i ekologii obu gatunków. To pierwsze doniesienia o O. stackelbergi od prawie 120 lat i jest to gatunek znacznie rzadziej spotykany
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE 67 w Polsce od O. intermedia. Dwukrotnie potwierdzono ich współwystępowanie. Podziękowania Autorzy pracy chcieliby serdecznie podziękować B. SOSZYŃSKIEMU, J. K. KOWALCZYKOWI, Ł. MIELCZARKOWI, A. KOSTRO-AMBROZIAK, E. KACZOROWSKIEJ oraz M. WANATOWI za udostępnienie materiału oraz podzielenie się spostrzeżeniami na temat przedmiotowych gatunków, a także A. KLASIE za cenne uwagi do finalnej treści pracy. SUMMARY The genus Orthonevra MACQUART, 1829 (Diptera: Syrphidae) is represented in Europe by 15 species, in Poland by 10 species. The final taxonomic status of two similar species: O. stackelbergi and O. intermedia was established in the work of THOMPSON and TORP (1982) and all the material from Poland labelled intermedia required revision. So far, only one record of O. stackelbergi has been known from Poland, dated 1895. During the field study in Poland in the years 2012-2014 the authors discovered 3 specimens (males) of O. stackelbergi, which are the first Polish records of this species in 120 years. In the second part of the study (2014-2015), the authors conducted a revision of specimens of the genus Orthonevra from private collections. The revised data of O. stackelbergi and O. intermedia based on 63 specimens, supplemented with literature data was used to draw the distribution maps of both species in Poland. In total, 6 new localities of O. stackelbergi and 24 new localities of O. intermedia in Poland are reported. The authors provide notes about the morphology, biology and phenology of both species. PIŚMIENNICTWO BAŃKOWSKA R. 1961: Studia nad muchówkami z rodziny Syrphidae (Diptera) Doliny Nidy. Fragmenta Faunistica, 9 (13): 153-201. BAŃKOWSKA R. 1981: Hoverflies (Diptera, Syrphidae) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia Zoologica, 35: 57 78. BAŃKOWSKA R. 1994: Diversification of Syrphidae (Diptera) fauna in the canopy of Polish pine forests in relation to forest stand age and forest health zones. Fragmenta Faunistica, 36: 469-484. BAŃKOWSKA R. 1995: Fauna Syrphidae (Diptera) Puszczy Białowieskiej. Fragmenta Faunistica, 37: 451-483. CIECHANOWSKI M., GARBALEWSKI A., KOWALCZYK J.K., OŻAROWSKI D. 2001: Waloryzacja faunistyczna wybranych dolin Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Przegląd Przyrodniczy, 12 (1-2): 69-91.
68 R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI KACZOROWSKA E. 2006: Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine habitats of Poland. Part II - ecological characteristics. Polish Journal of Entomology, 75: 471-489. KARL O. 1935. Die Fliegenfauna Pommerns. Diptera, Brachycera. Stettiner Entomologische Zeitung, 96 (2): 242 261. MAPA BIORÓŻNORODNOŚCI [online]: Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności. http://gis.biomap.pl (dostęp 01 05 2015). LUNDBECK W. 1916: Diptera Danica 5 (Lonchopteridae, Syrphidae). Copenhagen. 591 ss. SOSZYŃSKI B. 1995: Orthonevra plumbago (Loew, 1840) (Syrphidae, Diptera) z rezerwatu Piskorzeniec w Przedborskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Entomologiczny, 3/3: 3. SOSZYŃSKI B. 2007: Bzygowate (Syrphidae) i wyślepkowate (Conopidae). (s. 102-106, 193-198) [W:] W. BOGDANOWICZ, E. CHUDZICKA, I. PILIPIUK., E. SKIBIŃSKA (red.). Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. T. II. MiIZ PAN, Warszawa. 509 ss. SPEIGHT M.C.D. 2013: Species accounts of European Syrphidae (Diptera). Syrph the Net, the database of European Syrphidae, vol. 72, Syrph the Net publications, Dublin. 316 ss. SSYMANK A., DOCZKAL D., RENNWALD K., DZIOCK F. 2011: Rote Liste und Gesamtartenliste der Schwebfliegen (Diptera: Syrphidae) Deutschlands. [In:] M. BINOT- HAFKE, S. BALZER, N. BECKER, H. GRUTTKE, H. HAUPT, N. HOFBAUER, G. LUDWIG, G. MATZKE-HAJEK, M. STRAUCH (red.). Rote Liste gefährdeter Tiere, Pflanzen und Pilze Deutschlands. Band 3: Wirbellose Tiere (Teil 1). Münster (Landwirtschaftsverlag). Naturschutz und Biologische Vielfalt, 70 (3): 13-83. STACKELBERG A.A. 1953: Palearkticheskie vidy roda Orthoneura Macq. (Diptera, Syrphidae). Entomologiceskoe Obozrenie, 33: 342-357. THOMPSON C.F., TORP E. 1982: Two new Palaearctic Syrphidae (Diptera). Entomologica Scandinavica, 13: 441-444. VAN VEEN M.P. 2004: Hoverflies of Northwest Europe: identification keys to the Syrphidae. KNNV Publ., Utrecht. 256 ss. ŻÓRALSKI R., KOWALCZYK J.K. (w druku): Syrphidae (Diptera) Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i terenów przyległych. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 34, 1.