Uwagi na temat biologii, systematyki i rozmieszczenia Scoliocentra (Leriola) nigrinervis (WAHLGREN, 1918) w Polsce i Europie (Diptera: Heleomyzidae)

Transkrypt

1 Biuletyn Sekcji Dipterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego DIPTERON Bulletin of the Dipterological Section of the Polish Entomological Society ISSN Tom 28: Akceptacja: Wrocław 31 XII 2012 Uwagi na temat biologii, systematyki i rozmieszczenia Scoliocentra (Leriola) nigrinervis (WAHLGREN, 1918) w Polsce i Europie (Diptera: Heleomyzidae) Comments on the biology, systematics and distribution of Scoliocentra (Leriola) nigrinervis (WAHLGREN, 1918) in Poland and Europe (Diptera: Heleomyzidae) AGNIESZKA SOSZYŃSKA-MAJ 1, ANDRZEJ J. WOŹNICA 2 1 Department of Invertebrate Zoology and Hydrobiology, University of Łódź, ul. Banacha 12/16, Łódź, Poland agasosz@biol.uni.lodz.pl 2 Institute of Biology, Wrocław University of Environmental & Life Sciences, ul. Kożuchowska 5B, PL Wrocław, Poland andrzej.woznica@up.wroc.pl ABSTRACT. New records of Scoliocentra (Leriola) nigrinervis (WAHLGREN, 1918) from the snow in Poland and Romania are given; geographical distribution and biology of the species are annotated. Based on the material examined, the species is compared with other European Scoliocentra of the nigrinervis species group, and the systematic position and diagnostic characters of adults are illustrated and discussed. A key to European species of the subgenus Leriola is also given. KEY WORDS: Diptera, Heleomyzidae, Scoliocentra, systematics, new records, Poland, Romania WSTĘP Heleomyzidae to średniej wielkości muchówki - długość ich ciała zazwyczaj nie przekracza 1cm, szczególnie liczne w strefie klimatu chłodnego i umiarkowanego (WOŹNICA 2007). Przedstawiciele plemienia Heleomyzini, do którego należy m.in. rodzaj Scoliocentra, to gatunki typowo zimnolubne, liczne na północy Europy, a na południu spotykane przede wszystkim w okresie zimowo-wiosennym, bądź na dużych wysokościach (powyżej 600 m n.p.m.) albo w jaskiniach. W Polsce większość z nich notowana jest jesienią i zimą na śniegu, stąd niektóre z nich zaliczane są w naszym kraju do fauny naśnieżnej jako gatunki niwalne. W Polsce muchówki te są jedną z grup dominujących w okresie zimowym (SOSZYŃSKA 2004)

2 MATERIAŁ W pracy wykorzystano trzy okazy Scoliocentra (Leriola) nigrinervis zebrane na śniegu w Rumunii i Polsce. Materiał z Rumunii oznaczono na podstawie zdjęć fotograficznych (ryc. 1). Materiały wykorzystane do analizy morfologicznej zostały zebrane metodą na upatrzonego wprost ze śniegu w ramach badań nad Ekologią owadów naśnieżnych Polski, prowadzonych w różnych rejonach kraju. W okresie kilkunastu sezonów zimowych pozyskano zaledwie dwa osobniki omawianego gatunku: Rumunia, Karpaty Południowe, Masyw Retezat ok m (1, ) C. MANCI leg (ryc. 1). Polska, Gorce, Szczawa, dolina Kamienicy, DV49, 700 m n.p.m. (1, , +1 o C, na śniegu) A. DROZD leg. Polska, Tatry, Bukowina Tatrzańska, DV36, 1000 m n.p.m. (1, ,-5 o C, na śniegu) M. SOSZYŃSKI leg. Ryc. 1. Scoliocentra nigrinervis na śniegu (, Rumunia, P. N. Retezat ) Fot. C. MANCI. UWAGI SYSTEMATYCZNE Rodzaj Scoliocentra to muchówki posiadające dwie pary szczecin orbitalnych i co najmniej jedną parę szczecin prosternalnych z wydatnym owłosieniem nóg i odwłoka u samców. Gatunki z podrodzaju Leriola GORODKOV, 1962 (GORODKOV 1962) ogólnym wyglądem przypominają przedstawicieli rodzaju Heleomyza FALLÉN, od których odróżniają się przeważnie krótszą przednią parą szczecin orbitalnych, wyraźnie odmienną budową tylnych nóg i zaodwłoka u samców. Diagnozowanie Leriola i Heleomyza należy do najtrudniejszych spośród błotniszkowatych (Heleomyzidae), bowiem gatunki tu

3 klasyfikowane charakteryzuje duża zmienność ubarwienia i chetotaksji tułowia (CZERNY 1924, 1927; GORODKOV 1972; WOŹNICA 1996). Leriola skupia szeroko rozprzestrzenione na półkuli północnej gatunki zimnolubne. W Europie do podrodzaju Leriola zaliczamy zaledwie pięć gatunków notowanych prawie wyłącznie w górach na południu Europy i na północy (Skandynawia). W podrodzaju tym wyróżniamy dwie grupy gatunkowe. Grupę niginervis wyróżniają charakterystyczne plamki na żyłkach poprzecznych skrzydła, jedna szczecina katepisternalna, szczeciny zgrupowane w formie grzebyka osadzonego po wewnętrznej stronie uda tylnej nogi samca, cerci zwężające się apikalnie (ryc. 2A), VIII sternit samicy rozdwojony (ryc. 2E) oraz brachypterna mająca skrzydła bez plamek i dwie wyraźne wibrysy, bez dodatkowych szczecin na wewnętrznej stronie uda samca i z VIII sternitem pojedynczym palcowatym u samicy (WOŹNICA 2004). Scoliocentra (L.) nigrinervis jest gatunkiem posiadającym anepimeron i anepisternum gołe (ryc. 1) oraz swoistą budowę aparatu kopulacyjnego samca z krótkim bazistylusem, szerokim okrągławym distystylusem (ryc. 2B, C) i charakterystycznymi postgonitami (ryc. 2D). Ryc. 2. Przydatki płciowe Scoliocentra nigrinervis (bez skali), : A - D; : E - F (A cerci, B bazistylus, C dististylus, D- postgonity, E- sternit VIII, F spermateki)

4 Drugi gatunek, Scoliocentra (Leriola) maculipennis (BECKER, 1897) ma anepimeron i anepisternum owłosione (patrz: Klucz do oznaczania gatunków), a distystylus jest nieregularnego kształtu (GORODKOV 1962). BIOLOGIA I ROZMIESZCZENIE W Polsce Scoliocentra (Leriola) nigrinervis został stwierdzony do tej pory tylko raz z Beskidu Żywieckiego, na śniegu w okolicach Pilska (WOŹNICA 1993). Ostatnie doniesienia na temat występowania tego gatunku w Karpatach wskazują na zwiększenie częstości jego występowania, choć w środkowej i południowej Europie dotychczas notowany był bardzo rzadko, wyłącznie w wysokich górach (Alpy, Karpaty). Gatunek ostatnio został po raz pierwszy wykazany z Czech (PREISSLER & ROHACEK 2012), a znany jest także z Bułgarii, Estonii, Finlandii, Kazachstanu, Niemiec, Norwegii, Rosji, Słowacji i Szwecji (WOŹNICA 2012). Nie był dotychczas wykazany z Rumunii. Jednakże jedna samica (det. A. WOŹNICA 2008r.) została odłowiona z masywu Retezat (Karpaty Południowe - COSMIN MANCI leg.). Ze względu na zasięg gatunek ten może być uznany za relikt postglacjalny jako element zoogeograficzny arktyczno-alpejski (WOŹNICA 2007) lub borealno-górski (PREISSLER & ROHACEK 2012) i zasługuje na umiejscowienie w Czerwonej Liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Imagines tego gatunku spotykane jest od listopada do kwietnia, zwykle w okresie zalegania pokrywy śnieżnej. W środkowej Szwecji i południowej Norwegii okazy zbierane były na śniegu przy temperaturze od -2 C do nawet -8 C (SVENSSON 1966, HÅGVAR & GREVE 2003), a granica przeżywalności tej muchówki została ustalona na -16 o C (SÖMME & ÖSTBYE 1969). Do kopulacji dochodzi zwykle wiosną po zaniku pokrywy śnieżnej, dlatego zimę przeżywają obie płcie, ale obserwowano również w południowej Norwegii kopulację na śniegu (HAGVAR & GREVE 2003). Osobniki dorosłe mają tendencje do przebywania w podziemnych siedliskach ponieważ, pułapki do których były odławiane w Czechach (Szumawa, regiel górny) znajdowały się głęboko wśród kamieni (PREISSLER & ROHÁČEK 2012). Larwy są saprofagiczne (CZERNY 1927) i mogą być spotykane w odchodach ssaków. Ryc. 3. Występowanie Scoliocentra (L.) nigrinervis w Polsce (fragment mapy UTM obejmuje Polskę południową)

5 Spośród gatunków zaliczanych do grupy nigrinervis, których imagines poławiane są na śniegu, drugi z gatunków Scoliocentra (Leriola) maculipennis jest gatunkiem holarktycznym i zaliczany jest do elementu arktycznego, bowiem występuje w okolicy kręgu polarnego [Nowa Ziemia, Północna Syberia i arktyczna część Ameryki Północnej (GORODKOV 1962)]. Jak wynika z analizy rozmieszczenia (ryc. 3), S. (L.) nigrinervis w Polsce jest gatunkiem występującym wyłącznie w górach na dużych wysokościach (od 700 do ponad 1500m n.p.m.). PODZIĘKOWANIA Autorzy składają serdeczne podziękowania Pani ANNIE DROZD oraz Panu MIROSŁAWOWI SOSZYŃSKIEMU za przekazanie materiału do badań oraz Panu COSMINOVI OVIDIU MANCI, pracownikowi Parku Narodowego Retezat (Rumunia) za udostępnienie fotografii do niniejszej publikacji. Klucz do oznaczania europejskich gatunków podrodzaju Leriola w obrębie Scoliocentra (LOEW) (w nawiasach kwadratowych zaznaczono gatunki nie wykazane z Polski) 1. Żyłki poprzeczne i ich okolice nieprzyciemnione Żyłki poprzeczne i ich okolice przyciemnione Głaszczki dwukolorowe, żółto-czarne... brachypterna (LOEW) -. Głaszczki jednokolorowe Dwie szczeciny katepisternalne nierównej długości. I i II-gi tarsomer stopy tylnej nogi samca prawie równej długości. Mniej niż 10 włosków w przednim rogu anepisternum, szczeciny dorsocentralne osadzone na malutkich czarnych plamkach... [alpina (LOEW)] -. Co najmniej dwie szczeciny katepisternalne równej długości. I tarsomer tylnej stopy samca krótszy od II-go. Więcej niż 10 włosków w przednim rogu anepisternum... [collini WOŹNICA] 4. Anepisternum w przednim rogu i z tyłu oraz anepimeron owłosione, postpronotum szare, I flagellomer czerwono-brązowy do brunatnego... [maculipennis (BECKER)] -. Anepisternum za szwem, podobnie jak anepimeron nieowłosione, postpronotum szarożółte, I flagellomer pomarańczowy, w części apikalnej brązowy... nigrinervis (WAHLGREN) LITERATURA CZERNY L Monographie der Helomyziden. Abhandlungen der Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien 15(1): CZERNY L Helomyzidae, Trichoscelidae und Chiromyidae. [W:] LINDNER. Die Fliegen der Palaearktischen Region 5(2): GORODKOV K. B Revision of the Palearctic species of the genus Leria R.-D. (Diptera, Helomyzidae). Entomologicheskoe obozrenie. 41(3): GORODKOV K. B A system of Holarctic Helomyzidae (Diptera, Acalyptratae). Doklady XXIII ezheg. chtenii pam. N.A. Kholodkovskogo, 2 april 1970: [po rosyjsku]

6 HÅGVAR S. & GREVE L Winter active flies (Diptera, Brachycera) recorded on snow - a long-term study in south Norway. Studia dipterologica 10: PREISLER J., ROHÁČEK J New faunistic records of Heleomyzidae (Diptera) from the Czech Republic and Slovakia, and notes on the distribution of three rare Suillia species. Časopis Slezského Zemského Muzea - série A - vedy prírodní 61(1): SOSZYŃSKA A The influence of atmospheric factors on supranivean activity of flies (Diptera) in Central Poland. European Journal of Entomology 101(3): SÖMME L., ÖSTBYE E Cold-Hardiness in Some Winter Active Insects. Norsk Entomologisk Tidsskrif.16(1): SVENSSON S.A Studier över vissa vinteraktiva insecters biologi. Norsk Entomologisk Tidsskrift 13: WOŹNICA A. J New records of the Polish Heleomyzidae (Diptera) with taxonomic notes on the Central European fauna. Annals of the Upper Silesian Museum, Entomology 4: WOŹNICA A. J Rewizja systematyczna palearktycznych błotniszek rodzaju Scoliocentra LOEW (Diptera: Heleomyzidae). PhD thesis, Gdynia, 122 ss + 45 tablic. WOŹNICA A. J Redescription of Scoliocentra (Leriola) brachypterna (LOEW, 1873) with description of a new species from Europe (Diptera: Heleomyzidae). Polskie Pismo Entomologiczne 73: WOŹNICA A. J Błotniszkowate (Heleomyzidae). [W:] Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. (red. W. BOGDANOWICZ ET AL.), tom II: , WOŹNICA A. J Fauna Europaea: Heleomyzidae. [W:] PAPE T., BEUK P. (ed.) (2012) Fauna Europaea: Diptera: Brachycera. Fauna Europaea version 2.5,