Gdy się ktoś zaczyta, zawsze albo się czegoś nauczy, albo zapomni o tym, co mu dolega, albo zaśnie w każdym razie wygra. Henryk Sienkiewicz

Gdy się ktoś zaczyta, zawsze albo się czegoś nauczy, albo zapomni o tym, co mu dolega, albo zaśnie w każdym razie wygra. Henryk Sienkiewicz

Parlament Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2016 Rokiem Henryka Sienkiewicza. Obchodzić wówczas będziemy 170. rocznicę urodzin i 100. rocznicę śmierci pisarza, minie 120 lat od chwili wydania powieści Quo vadis, która przyniosła mu międzynarodową sławę. W tekście uchwały, przyjętej przez Sejm RP 22 grudnia 2015 r., zwrócono szczególną uwagę na zasługi Sienkiewicza dla odzyskania niepodległości, podtrzymywanie ducha narodowego i działalność społeczną. Zaakcentowano fakt, iż Henryk Sienkiewicz był pierwszym Polakiem uhonorowanym Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury.

Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz herbu Okszyk, pseudonim Litwos (ur. 5 maja 1846 w Woli Okrzejskiej, zm. 15 listopada 1916 w Vevey) - polski nowelista, powieściopisarz i publicysta; laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1905) za całokształt twórczości, jeden najpopularniejszych polskich pisarzy przełomu XIX i XX w. Urodził się w 1846 r. na Podlasiu we wsi Wola Okrzejska w zubożałej rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Okszyk, po mieczu wywodzącej się z Tatarów litewskich. Jego rodzicami byli Józef Sienkiewicz (1813-1896) i Stefania Sienkiewicz z domu Cieciszowska (1820-1873). Miał pięcioro rodzeństwa: brata Kazimierza i cztery siostry: Anielę, Helenę, Zofię i Marię. Po stracie majątku rodzina Sienkiewicza przenosiła się, by ostatecznie w 1861 r. osiąść na stałe w Warszawie.

MUZEUM W WOLI OKRZEJSKIEJ Obecnie w dworku babki Felicjanny Cieciszewskiej w Woli Okrzejskiej, w którym Henryk Sienkiewicz urodził się i spędził pierwszych 9 lat życia, znajduje się Muzeum Henryka Sienkiewicza. Dworek szczęśliwie przetrwał burze dziejowe i w 1966 r. w 120 rocznicę urodzin Henryka Sienkiewicza otwarto w nim Muzeum biograficzne poświęcone pisarzowi. Muzeum posiada bogaty zbiór fotografii rodzinnych pisarza, dzieła malarskie i rzeźbiarskie obrazujące Henryka Sienkiewicza i bohaterów jego utworów literackich. zgromadzono też bogaty i unikalny księgozbiór zawierający wiele pierwszych wydań powieści pisarza oraz tłumaczenia na kilkadziesiąt języków świata.

NAUKA W 1858 roku Sienkiewicz rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie. W 1864r. zdobył swą pierwszą nagrodę za wypracowanie Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą. W szkole nie uzyskiwał jednak wysokich not, najlepiej szły mu przedmioty humanistyczne. Wskutek trudnej sytuacji materialnej, nie mogąc liczyć na pomoc finansową rodziców, dziewiętnastoletni Sienkiewicz podjął się posady guwernera u rodziny Weyherów w Płońsku. W 1866 r. uzyskał świadectwo dojrzałości. Zgodnie z wolą rodziców zdał na wydział lekarski do Szkoły Głównej Warszawskiej, jednak zrezygnował z medycyny i podjął studia prawnicze, by w ostateczności przenieść się na wydział filologiczno-historyczny. Zdobył tam gruntowną znajomość literatury i języka staropolskiego.

DZIENNIKARSTWO To był przełomowy okres w jego życiu. Podjął pierwsze próby pisarskie i debiutował jako dziennikarz (1869). W 1871r. opuścił uczelnię nie zdając egzaminów końcowych i rozpoczął pracę dziennikarską jako felietonista i recenzent dla czołowych pism warszawskich: Gazety Polskiej oraz Niwy. Dał się wówczas poznać jako wybitny dziennikarz, reporter i korespondent, który przez kolejne lata współpracował także z wieloma innymi pismami. Przez wiele lat podpisywał się tylko inicjałami H. S. lub pseudonimem Litwos.

PODRÓŻ DO AMERYKI Jako recenzent teatralny miał wstęp na popularne wówczas salony, gdzie poznał m. in. Stanisława Witkiewicza (ojca Witkacego), Józefa Chełmońskiego i Adama Chmielowskiego (późniejszego Brata Alberta). Bywał u swej krewnej Jadwigi Łuszczewskiej oraz u aktorki Heleny Modrzejewskiej. W latach 1876-1878 jako korespondent Gazety Polskiej przebywał w Ameryce Północnej. Jego Listy z podróży do Ameryki uratowały pismo od bankructwa.

ŻONA I DZIECI W 1881 r. Sienkiewicz ożenił się z Marią Szetkiewicz. Często wyjeżdżał za granicę do włoskich, austriackich i francuskich uzdrowisk ze względu na zły stan zdrowia żony, a później także swój. Małżeństwo nie trwało długo, gdyż 19 października 1885 r. w wieku 31 lat Maria zmarła na gruźlicę. Ze związku tego urodziło się dwoje dzieci: Henryk Józef i Jadwiga Maria, które po śmierci matki wychowywały się u dziadków.

SUKCES TRYLOGII W latach 1882-1887 Sienkiewicz był redaktorem dziennika Słowo, w którym drukował w odcinkach cykl powieści historycznych, nazwany Trylogią: Ogniem i mieczem (1884), Potop (1886) i Pan Wołodyjowski (1888), obejmujących burzliwe dzieje Polski w XVII w. podczas wojen z Tatarami, Turkami i Szwedami. Trylogia wyniosła Sienkiewicza na szczyty popularności i uczyniła z niego najpopularniejszego polskiego pisarza. Jako wyraz uznania Sienkiewicz dostał od nieznanego wielbiciela (podpisanego Michał Wołodyjowski) bardzo pokaźną sumę 15 tysięcy rubli. W 1889 r. pieniądze te przeznaczył na stypendium im. Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą, z którego korzystali m. i. Maria Konopnicka i Stanisław Wyspiański.

PODRÓŻE I DRUGI ŚLUB W 1886 r. odbył podróż do Konstantynopola, Aten i Włoch, a następnie w 1888 r. do Hiszpanii. W 1890 r. udał się na wyprawę myśliwską do Zanzibaru, która zaowocowała Listami z Afryki, spisanymi po powrocie. Okresowo mieszkał w Zakopanem, Krakowie i Warszawie. W 1893 r. Sienkiewicz ożenił się po raz drugi z Marią Romanowską, jednak po miesiącu panna młoda rozstała się z nim. Sienkiewicz uzyskał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa.

QUO VADIS? W latach 1895-1896 publikowano w warszawskiej Gazecie Polskiej, krakowskim Czasie oraz Dzienniku Poznańskim powieść z czasów Nerona Quo vadis, ukazującą męczeństwo chrześcijan. Wydanie książkowe zrobiło zawrotną karierę w całej Europie i do dziś cieszy się wyjątkową popularnością. Powieść Quo vadis została przetłumaczona na 40 języków, co przyniosło autorowi międzynarodową sławę i przyczyniło się do rozwiązania jego problemów finansowych.

OBLĘGOREK W 1900 r. pisarz przy zaangażowaniu całego społeczeństwa obchodził jubileusz 25-lecia pracy twórczej. Wydał, ukazującą się w Tygodniku Ilustrowanym w latach 1897-1900 powieść Krzyżacy. Otrzymał także od narodu majątek ziemski w Oblęgorku. Używał go głównie jako miejsce letniego wypoczynku i pracy, utworzył w nim także ochronkę (dom dziecka) dla dzieci. W 1958 r. dzieci Henryka Sienkiewicza podarowały państwu dworek, w którym niebawem powstało Muzeum Henryka Sienkiewicza.

DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNA I TRZECI ŚLUB Henryk Sienkiewicz angażował się w sprawy społeczne i wspierał swoim autorytetem akcje patriotyczne, np. protestował przeciw prześladowaniom dzieci polskich we Wrześni w 1901 r., wspierał budowę pomnika Adama Mickiewicza, w odezwach i artykułach domagał się autonomii dla Królestwa Polskiego. W 1904 r. ożenił się po raz trzeci ze swoją cioteczną siostrzenicą Marią Babską. To jej zawdzięczał spokój ostatnich lat swojego życia. W 1905 r. był jednym z założycieli Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej. Był członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie.

NAGRODA NOBLA 10 grudnia 1905 r. Henryk Sienkiewicz jako pierwszy polski pisarz otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury za wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu. Podczas wręczania nagrody Sienkiewicz przypomniał światu, że jest Polakiem i Polska jeszcze nie zginęła w następujących słowach: Zaszczyt ten, cenny dla wszystkich, o ileż jeszcze cenniejszym być musi dla syna Polski!... Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysiącznych dowodów, że ona żyje!... Głoszono ją niezdolną do myślenia i pracy, a oto dowód, że działa!... Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać!

W PUSTYNI I W PUSZCZY W tym czasie nastąpiło osłabienie sił twórczych pisarza. Dopiero wydana w 1911 r. powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy, opowiadająca o przygodach Stasia i Nel porwanych w Afryce, znów przyniosła twórcy rozgłos i ogromną popularność wśród dzieci. Była ostatnim przebłyskiem geniuszu literackiego Henryka Sienkiewicza. Dzieło to, obok lektur Marka Twaina i Juliusza Verne`a, zaliczane jest dziś do klasyki literatury młodzieżowej.

WYJAZD DO SZWAJCARII Po wybuch I wojny światowej Henryk Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii. Wraz z Ignacym Janem Paderewskim był jednym ze współzałożycieli Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W 1916 r. otrzymał Nagrodę Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznaną przez Polską Akademię Umiejętności. Sienkiewicz nie doczekał niepodległości. Zmarł 15 listopada 1916 r. w wieku 70 lat w Vevey i został tam pochowany.

POCHÓWEK W POLSCE W 1924 r. prochy pisarza uroczyście sprowadzono do wolnej już Polski. Trumnę w sarkofagu złożono w Warszawie w podziemiach katedry św. Jana tuż obok prezydenta Gabriela Narutowicza. W 1944 r. w czasie trwania powstania warszawskiego żołnierze niemieccy wysadzili katedrę. Po wojnie sarkofag i katedrę odnowiono.

TWÓRCZOŚĆ HENRYKA SIENKIEWICZA To przeliczne teksty publicystyczne, listy, nowele, powieści, dramaty, wiersze i drobniejsze teksty. Sienkiewicz miał ogromny talent epicki: posiadał umiejętność budowania fabuły, wielości postaci i epizodów, plastyczności opisów, trafnie oddawał szczegół obyczajowy i zręcznie posługiwał się archaicznym językiem. Był zwolennikiem literatury realistycznej, przedstawiającej życie społeczne, zawierającej przesłanie humanistyczne i służącej narodowi. Zaczął jako dziennikarz i autor książek przygodowo-historycznych z przesłaniem patriotycznym, a skończył jako wieszcz narodowy tworzący dla pokrzepienia serc.

NOWELE Sienkiewicz rozpoczynał twórczość literacką od nowel, których napisał ponad 40. Tworząc nowele posługiwał się różnymi formami: humoreska, gawęda, obrazek obyczajowy, pamiętnik. Poruszają one problemy społeczno-obyczajowe w duch ideologii pozytywizmu. Najbardziej znane to: Szkice węglem (1877, dramatyczne losy wsi pouwłaszczeniowej); Janko Muzykant (1878, kwestia kształcenia wiejskich dzieci); Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880, edukacja dzieci w zaborze pruskim); Za chlebem (1880, tragiczne losy polskich emigrantów w Ameryce); Latarnik (1881, tęsknota za ojczyzną); Sachem (1889, egzotyczny dla polskiego czytelnika, problem zagłady indiańskiego plemienia).

POWIEŚCI HISTORYCZNE Charakterystyczne dla powieściowego pisarstwa Sienkiewicza było zainteresowanie przeszłością Polski. Powieść historyczną cenił wysoko za jej walory dydaktyczne i ideowe, za budzenie patriotyzmu i pielęgnowanie tradycji. Zgodnie z duchem formacji wymagał od niej realizmu i przesłania moralnego. Przeprowadzał gruntowne studia nad opisywanymi czasami. Jak nikt inny potrafił on wyśmienitą sztuką opowiadania połączyć elementy historyczne z fikcją literacką. Jego najsłynniejsze powieści historyczne to: Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy.

TRYLOGIA ku pokrzepieniu serc Trylogia to cykl składający się z trzech dzieł: Ogniem i mieczem (1884), Potop (1886) i Pan Wołodyjowski (1888). Tłem akcji stały się wydarzenia z przeszłości Rzeczpospolitej, które przedstawiały ją jako państwo silne, potrafiące przezwyciężyć wszelkie trudności (okres wojen kozackich, najazdu Szwedów i walk z Turcją). Takie ujęcie miało olbrzymie znaczenie w czasach zaborów i choć znalazło się wielu krytyków, trylogia stała się najbardziej popularnym polskim cyklem powieściowym w historii. Sienkiewicz łączył konwencję powieści przygodowej z romansem historycznym. Akcja powieści jest niezwykle dynamiczna: przygoda goni przygodę, potyczki, pogonie, ucieczki, porwania. W wydarzenia historyczne wpisany jest romans z przeszkodami: Skrzetuskiego z Heleną Kurcewiczówną, Kmicica z Oleńką Billewiczówną i Wołodyjowskiego z Basią Jeziorkowską. Każdą z panien kochał, porywał i więził czarny charakter i zdrajca ojczyzny: Bohun, Bogusław Radziwiłł i Azja Tuhajbejowicz. W życiu publicznym zwycięża waleczość i patriotyzm, w życiu prywatnym miłość i rodzina.

QUO VADIS Powieścią historyczną, która przyniosła pisarzowi największy sukces była Quo vadis (1896), publikowana w Gazecie Polskiej w latach 1895-1896. Przedstawił w niej Rzym za czasów panowania Nerona, świat pogański i rodzenie się nowego chrześcijańskiego świata. Bohaterką powieści jest Ligia, piękna branka chrześcijańska pochodzenia słowiańskiego, którą kocha młody patrycjusz Winicjusz. Zdobywa jej miłość dopiero wtedy, kiedy przekonuje się o moralnej wartości religii i jej prześladowanych przez Rzymian wyznawców. Stworzony w powieści obraz antycznego Rzymu urzekł swoją urodą czytelników. Krytycy i znawcy podkreślali precyzję autora w opisie strojów, obyczajów, wyglądu wnętrz, architektury i potraw oraz tematów rozmów bohaterów. Powieść zrobiła karierę w całej Europie, została przetłumaczona na ponad 40 języków i do dziś cieszy się wyjątkową popularnością.

Krzyżacy Podobne połączenie przygody rycerskiej i romansu znajdujemy w powieści Krzyżacy (1900), publikowanej w Tygodniku Ilustrowanym w latach 1897-1900. Tło historyczne stanowi narastający konflikt z zakonem krzyżackim w doskonale zobrazowanej średniowiecznej Polsce. Wątek romansowy to tragiczna miłość rycerza Zbyszka z Bogdańca do Danusi, córki Juranda ze Spychowa, a po jej porwaniu, odbiciu i śmierci, szczęście odnalezione u boku Jagny, przyjaciółki z dzieciństwa. Konflikt historyczny kończy ogromny epicki opis bitwy pod Grunwaldem, sukcesu militarnego polskiego i litewskiego rycerstwa. Ciemne barwy, jakimi Sienkiewicz odmalował Zakon, miały przesłanie aktualne: były nim wielokrotnie podnoszone sprzeciwy wobec polityki Prus, które uważał za spadkobiercę imperialnej ekspansji Krzyżaków.

POWIEŚĆ PRZYGODOWA Wśród dzieci i młodzieży największą popularnością cieszy się powieść przygodowa W pustyni i w puszczy (1911), również drukowana w odcinkach w Kurierze Warszawskim (1910-1911). Powieść przedstawia losy Stasia Tarkowskiego i Nel Rowlison, porwanych, a następnie samodzielnie przemierzających Afrykę z psem Sabą i parą ciemnoskórych przyjaciół Kalim i Meą. Dzieciom udaje się odnaleźć rodziców, a dzielny Staś wykuwa na Kilimandżaro napis Jeszcze Polska nie zginęła. Mistrzowskie opisy egzotycznej przygody, żywa, fascynująca akcja i zabawne, wzruszające sceny składają się na powieść, która była ostatnim przebłyskiem geniuszu literackiego Sienkiewicza.

INNE UTWORY Powieści: Na marne (1872); Bez dogmatu (1891); Rodzina Połanieckich (1894); Na polu chwały (1906); Wiry (1910); Legiony (1914) Dramaty: Na jedną kartę (1879, dramat w 5 aktach); Czyja wina (1880, obrazek w jednym akcie); Muszę wypocząć (1897, obrazek sceniczny); Zagłoba swatem (1900, sztuka sceniczna); Autorki (1912, obrazek sceniczny w jednym akcie) Pisał także: wiersze, bajki, aforyzmy, przekłady Horacego, mowy, odezwy, epigramaty, przemówienia itp.

EKRANIZACJE Wiele utworów literackich Henryka Sienkiewicza było wystawianych na deskach teatrów oraz doczekało się nawet kilkukrotnych ekranizacji filmowych. Oto niektóre z nich: Bartek zwycięzca (1923 polski); Janko Muzykant (1960, animowany, tyt. Nowy Janko Muzykant); Krzyżacy (1960); Latarnik (1976); Quo vadis? (1913 i 1924 włoski; 1951 USA; 2001 polski); Szkice węglem (1912 polski, pod tyt. Krwawa dola; 1956 polski); Ogniem i mieczem (1962 francuski; 1999 polski); Potop (1913 polski, pod tyt. Obrona Częstochowy;1974 i 2014 polski); Pan Wołodyjowski (1968 polski); W pustyni i w puszczy (1973 polski; 2001 polski).