Dagmara K. Zuzek ROZDZIAŁ 19 RYNEK PRACY A ROZWÓJ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE (Z UWZGLĘDNIENIEM PRZYKŁADU WOJ. MAŁOPOLSKIEGO) Wstęp Funkcjonowanie każdej gospodarki rynkowej oparte jest przede wszystkim ma małych i średnich przedsiębiorstwach. Sektor ten postrzegany jest jako strategiczny ze względu na tworzenie nowych miejsc pracy, co przy obecnym poziomie bezrobocia nie pozostaje bez znaczenia oraz w procesie wzrostu gospodarczego. Małe i średnie firmy charakteryzują się licznymi zaletami, mającymi istotny wpływ na rozwój aglomeracji miejskich. Do najważniejszych cech MSP zaliczyć można ścisły związek między rentownością firmy a dochodem właściciela, jedność własności i kontroli, możliwość szybkiego podejmowania decyzji oraz dużą elastyczność w dostosowywaniu się do potrzeb rynku. Do niedawna podmioty należące do tego sektora skupiały swoją uwagę na rynkach lokalnych i regionalnych, na nich dostrzegając potencjalnych konkurentów. Obecnie przedsiębiorstwa te powinny brać pod uwagę różnorodne skutki procesu globalizacji, wpływając na warunki ich działania, ale dające także im możliwości konkurowania na rynku globalnym. Celem artykułu jest przedstawienie roli małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu rynku pracy oraz ich znaczenia dla rozwoju regionu na przykładzie województwa małopolskiego. Ogólna charakterystyka stanu sektora MSP Udział małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w tworzeniu produktu krajowego brutto wyniósł w 2004 roku 47,9%, z tego małych przedsiębiorstw 38,3%, a średnich 9,6%. Analogiczny wskaźnik udziału MSP obliczony dla 2003 r. miał wartość 48,3% (małe firmy udział 39,7% i średnie 8,6%). Jego obniżenie nastąpiło głównie dzięki spadkowi udziału w tworzeniu PKB firm małych, przy czym udział przedsiębiorstw mikro (zatrudniających do 9 pracowników) w tworzeniu produktu krajowego brutto spadł w latach 2003-2004 z 32,1% do 31,4%. Zdecydowana większość przedsiębiorstw sektora MSP to firmy prywatne, i to właśnie one przede wszystkim mają udział w tworzeniu PKB. Na 38,3% PKB tworzonego przez firmy małe, aż 38 punktów procentowych generowanych jest przez sektor prywatny, natomiast wśród przedsiębiorstw średniej wielkości 8,1 punktu procentowego (spośród 9,6% udziału tych firm w tworzeniu PKB) przypada na firmy prywatne [Raport o stanie sektora.., 2006]. W 2004 roku zarejestrowanych w systemie REGON było 3.670.915 przedsiębiorstw. W tej liczbie największą grupę stanowiły przedsiębiorstwa małe (99,03%), wśród nich firmy mikro to 94,96%. Przedsiębiorstw średniej wielkości w 2004 roku zarejestrowanych było 30.029, co stanowiło 0,82% przedsiębiorstw w Polsce.
206 Dagmara K. Zuzek Wykres 1. Struktura udziału sektora MSP w tworzeniu produktu krajowego brutto 22,20% 38,30% 9,60% duże średnie małe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2004 roku powstało 228.538 nowych podmiotów - głównie małych: 99,77%, (w tym samym roku z rejestru REGON wykreślono 209.845 firm, zwłaszcza małych - 99,46%). W roku 2004 liczba pracujących ogółem wyniosła 10.238.305, ponad 68% pracowało w przedsiębiorstwach sektora MSP (w przedsiębiorstwach małych pracowało 4.699.619 osób, w średniej wielkości 2.267.901, a w mikro - 2.773.782 osób) (tabela 1.). W przypadku usług dla biznesu najwięcej nowych podmiotów powstało w lubuskim, mazowieckim i dolnośląskim, zaś MSP z przetwórstwa przemysłowego były rejestrowane głównie w zachodniopomorskim, pomorskim i łódzkim. Istotna przewaga procesów tworzenia nad upadłościami dotyczyła też MSP sekcji ochrona zdrowia i pomoc społeczna oraz działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. Najwięcej nowych podmiotów zajmujących się ochroną zdrowa w porównaniu z liczbą ludności powstało w mazowieckim, podlaskim i wielkopolskim, zaś usług komunalnych i pozostałych w mazowieckim, zachodniopomorskim i lubuskim. W skali kraju przewaga upadłości nad nowopowstałymi firmami dotyczyła handlu, transportu oraz gospodarstw zatrudniających pracowników. Tabela 1. Pracujący w gospodarce narodowej i MSP * wyszczególnienie ogółem razem do 49 z tego do 9 10 49 50 249 ogółem 10.238.305 4.699.619 2.773.782 1.925.837 2.267.901 Administracja. publiczna i obrona narodowa; 544.638 101.551 5.308 96.243 235.797 Budownictwo 588.806 380.330 244.161 136.169 129.963 Działalność usługowa komunalna, społeczna i 350.657 219.434 132.466 86.968 88.486 indywidualna, pozostała Edukacja 999.496 441.267 53.340 387.927 337.138 Górnictwo 189.803 5.766 2.491 3.275 10.017 Handel hurtowy i detaliczny 1.983.134 1.456.954 1.083.244 373.710 260.535 Hotele I restauracje 216.337 168.251 115.033 53.218 18.017 Obsługa nieruchomości, usługi związane z 940.410 517.001 360.320 156.681 180.485 prowadzeniem działalności gospodarczej Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 704.517 212.299 105.725 106.574 133.967 Pośrednictwo finansowe 274.668 62.119 44.739 17.380 28.834 Przetwórstwo przemysłowe 2.515.395 868.611 433.302 435.309 714.834 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 704.774 245.609 190.787 54.822 80.126 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 225.671 20.427 2.866 17.561 49.702 * wg sekcji PKD (bez rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa oraz rybołówstwa i rybactwa) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce... 207 Najwięcej firm handlowych i transportowych na mieszkańca zlikwidowano w kujawsko-pomorskim, podlaskim pomorskim, zaś gospodarstw zatrudniających pracowników ubyło głównie w kujawsko-pomorskim, lubelskim mazowieckim. W pozostałych sekcjach liczba MSP nowopowstałych była mniej więcej równa liczbie podmiotów zlikwidowanych. Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw na rynku pracy Małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają ponad 70% pracujących w 11 województwach. Najważniejszym pracodawcą są w lubuskim, zachodniopomorskim i warmińskomazurskim, gdzie zaledwie 21% zatrudnienia generują duże podmioty. Najmniej osób pracuje w sektorze MSP na Mazowszu niecałe 55%. Mniej niż 70% pracujących zatrudnionych jest w sektorze MSP na Śląsku, w dolnośląskim i podkarpackim. Głównym pracodawcą w każdym regionie są mikro i średnie firmy. Porównanie udziału tych przedsiębiorstw w przychodach przedsiębiorstw do udziału w liczbie pracujących umożliwia ocenę efektywności MSP w regionach. Relacja ta będzie wyższa w województwach o większej przeciętnej wielkości MSP, a także o większym udziale tych firm, szczególnie wysoko technologicznych, które zazwyczaj cechują się wyższą stopą zwrotu. Pod tym względem wyraźnie wyróżnia się mazowiecki sektor MSP, gdzie jego udział w przychodach jest około 40% większy niż w liczbie pracujących w regionie. W tym przypadku wynika to prawdopodobnie z obecności licznych spółek zarządzających korporacjami w stolicy, które są małymi firmami, ale o wielkich przychodach. Wydajne są też dolnośląskie i podkarpackie przedsiębiorstwa, a także łódzkie, warmińsko-mazurskie i lubelskie. Na Pomorzu udział MSP w przychodach to około 80% udziału w liczbie pracujących i jest to najniższa wartość spośród regionów (wykres 2). Wykres 2. Udział MSP w przychodach w porównaniu do udziału w liczbie pracujących w regionach (w %) Polska pomorskie opolskie podlaskie kujawsko - pomorskie lubuskie małopolskie wielkopolskie zachodniopomorskie śląskie świętokrzyskie lubelskie warmińso - mazurskie łódzkie podkarpackie dolnośląskie mazowieckie 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 We wszystkich regionach przychody są zbieżne z wielkością firmy. W grupie podmiotów mikro przychody na podmiot wahają się od 1,976 mln zł w lubuskim do blisko 4,600
208 Dagmara K. Zuzek mln zł w małopolskim. Firmy małe osiągnęły w 2004 roku najwyższe przychody blisko 15 mln zł w mazowieckim, a najniższe w zachodniopomorskim zaledwie około 3,6 mln zł. Przeciętne średnie przedsiębiorstwo zarobiło najwięcej na Mazowszu ponad 60 mln zł, a najmniej w zachodniopomorskim 19,8 mln zł. W ujęciu branżowym najwyższe przeciętne przychody w Polsce miały w 2004 roku: w górnictwie firmy średnie z opolskiego (30,6 mln zł) i małe z zachodniopomorskiego (6 mln zł) w działalności produkcyjnej średnie i małe z mazowieckiego (36,2 mln zł i 9,8mln zł) w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, wodę średnie i małe z opolskiego (27 mln zł i 7,2 mln zł) w budownictwie średnie i małe zachodniopomorskie (46,7 mln zł i 14,2 mln zł) w handlu średnie i małe z mazowieckiego ( 141,6 mln zł i 2,5 mln zł) w hotelarstwie i gastronomii średnie z opolskiego i małe z lubuskiego (30 mln zł i 38,4 mln zł) w transporcie i łączności średnie mazowieckie i małe zachodniopomorskie ( 62 mln zł i 262 mln zł) w pośrednictwie finansowym średnie dolnośląskie i małe małopolskie (29 mln i 87 mln zł) w obsłudze nieruchomości i usługach dla biznesu MSP mazowieckie (39 mln zł i 13,7 mln zł) Jak widać w niektórych branżach najwyższe przychody w ujęciu regionalnym miały nie firmy średnie a małe. Wydajność pracy, czyli przychody na pracującego były wyższe w małych niż średnich firmach we wszystkich regionach. Średnia wielkość podmiotu z sektora MSP w regionach najwyższa jest na Podkarpaciu 2,3 etatu, najmniejsza natomiast w zachodniopomorskim 1,6 etatu. Dość rozdrobniony poza zachodniopomorskim jest też sektor MSP dolnośląski, pomorski i mazowiecki (wykres 3). Wykres 3. Średnia wielkość MSP w regionach zachodniopomorskie dolnośląskie pomorskie mazowieckie łódzkie lubuskie małopolskie opolskie świętokrzy skie kujawsko - pomorskie podlaskie śląskie lubelskie wielkopolskie warmińso - mazurskie podkarpackie 0 0,5 1 1,5 2 2,5 pracujący na podmiot
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce... 209 Najwyższa wydajność zarówno w małych jak i średnich firmach w 2004 roku dotyczyła Mazowsza. W małych podmiotach wydajność pracy ukształtowała się na poziomie 620 tys. na pracującego, a w średnich 550 tys. Wysoka wydajność małych firm dotyczyła też Podlasia, Małopolski i Śląska od 460 tys. do około 440 tys. Najniższe przychody w sektorze małych przedsiębiorstw wypracowali pracownicy firm w świętokrzyskim, podkarpackim, lubelskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim od 308 do 303 tys. na pracownika. W średnich podmiotach poza Mazowszem wysoka wydajność pracy cechowała firmy wielkopolskie i świętokrzyskie odpowiednio 311 tys. i 306 tys. zł. Najmniej przychodów wypracowali pracownicy średnich przedsiębiorstw w lubuskim 205 tys. oraz zachodniopomorskim, podkarpackim, lubelskim i opolskim około 220 tys. zł.(wykres 4). Wykres 4. Wydajność pracy w małych i średnich firmach w regionach (w tys. zł) Polska warmińso - mazurskie kujawsko - pomorskie lubelskie podkarpackie świętokrzyskie łódzkie opolskie dolnośląskie lubuskie pomorskie wielkopolskie zachodniopomorskie śląskie małopolskie podlaskie mazowieckie 0 100 200 300 400 500 600 700 50-249 do 49 Małe firmy są bardziej efektywne kosztowo niż duże, a stąd zazwyczaj usługi świadczone przez mniejsze podmioty będą miały niższą cenę (tabela 2.). Najniższą relację kosztów do przychodów miały w 2004 roku firmy mikro i małe odpowiednio 87,5% i 88,1%. Średnie firmy miały koszty na poziomie 91,2% przychodów ze sprzedaży. Przedsiębiorstwa mikro wyższy poziom kosztów od małych cechował jedynie na Podkarpaciu, Lubelszczyźnie, Pomorzu, Małopolsce i Opolszczyźnie. Ponadto wyłącznie w świętokrzyskim efektywność kosztowa średnich firm była nieznacznie wyższa niż mikro. Najwyższy poziom kosztów spośród wszystkich klas firm i regionów w 2004 zanotował sektor średnich firm Podkarpacia i Wielkopolski 94% oraz mikro podmioty z Podkarpacia i średnie z Opolszczyzny około 93,5% [Raport o stanie sektora., 2006].
210 Dagmara K. Zuzek Tabela 2. Efektywność kosztowa MSP Efektywność kosztowa udział kosztów w przychodach Wyszczególnienie 0-9 10-49 >=50 ogółem Podkarpackie 93,6 88,9 94,0 89,6 Łódzkie 88,8 89,3 89,3 89,2 Wielkopolskie 84,2 89,1 94,0 89,2 Świętokrzyskie 85,5 89,7 85,4 89,1 Lubelskie 91,2 88,5 92,7 89,0 Mazowieckie 88,5 88,5 90,2 88,6 Kujawsko pomorskie 83,7 88,7 90,9 88,3 Pomorskie 89,8 88,0 90,4 88,3 Śląskie 87,2 87,7 92,6 87,9 Podlaskie 83,4 88,6 83,6 87,9 Małopolskie 89,1 87,3 91,3 87,6 Opolskie 89,0 86,9 93,4 87,3 Warmińsko mazurskie 85,6 87,1 87,3 87,0 Dolnośląskie 86,6 86,8 90,2 86,9 zachodniopomorskie 85,3 86,7 89,2 86,6 Lubuskie 85,5 86,4 91,9 86,6 Ogółem 87,5 88,1 91,2 88,2 Przedsiębiorstwa w woj. Małopolskim zatrudniające 0 9 osób są charakterystyczne głównie dla sektora prywatnego. Najliczniej w tej grupie są reprezentowane firmy o działalności handlowej i naprawy pojazdów mechanicznych (35,80 %). Druga pod względem wielkości zatrudnienia sekcją jest działalność produkcyjna (14,63 %), a następnie budowlana (12,11 %). W sektorze publicznym w tej grupie przedsiębiorstw najwięcej zatrudnionych jest w sekcji edukacyjnej (40,18%). W małych przedsiębiorstwach, zatrudniających 10 49 osób, można zauważyć stały trend wzrostowy, co może świadczyć o rozwoju tej grupy podmiotów. Zatrudnieni w sektorze publicznym stanowią podobna grupę, jak w przypadku przedsiębiorstw małych. Liczba zatrudnionych w tych podmiotach w sektorze publicznym w ostatnich latach wykazywała tendencje wzrostową. Także w tej grupie przedsiębiorstw w sektorze publicznym najbardziej liczną grupę ze względu na liczbę zatrudnionych w danej sekcji stanowi edukacja. Największą dynamiką wzrostu liczby zatrudnionych charakteryzowała się sekcja obsługi nieruchomości i wynajmu (423,24 %). Wzrosło również zatrudnienie w sektorze prywatnym. Na te sytuację miał niewątpliwie wpływ wzrost zatrudnienia w administracji publicznej (170,37 %), edukacji (141,06 %), pozostałej działalności usługowej komunalnej (125,88 %) oraz handlu detalicznym i hurtowym (125,22 %) [Ocena sytuacji., 2004]. Zatrudnienie ogółem w przedsiębiorstwach średnich liczących 50 249 osób, z wyjątkiem 2002 roku relatywnie wzrastało za sprawa sektora prywatnego, w którym najliczniejszą grupę zatrudnionych odnotowuje się w działalności produkcyjnej. Także i w tej grupie przed-
Rynek pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce... 211 siębiorstw na drugim miejscu pod względem wielkości zatrudnienia plasuje się handel i usługi naprawy pojazdów. W sektorze publicznym również i tu najliczniej reprezentowana jest sekcja edukacji, a następnie administracji publicznej. Sektor publiczny ma niewielki udział w liczbie przedsiębiorstw woj. Małopolskiego, lecz charakteryzuje się stałym wzrostem o dynamice w 2002 roku 112,37%, co w sposób znaczący przewyższa dynamikę wzrostu liczby przedsiębiorstw ogółem. Znaczący udział w sektorze publicznym ma sekcja edukacji, na co niewątpliwie wpływa rozwój szkolnictwa na terenie Krakowa. Sektor prywatny ma znaczący udział w liczbie przedsiębiorstw ogółem i charakteryzował się w 2002 roku dynamiką wzrostu 102,56 %. Mimo nieznaczącej dynamiki wzrostu liczba przedsiębiorstw tego sektora jest znacząca, a największy udział w tym sektorze ma handel detaliczny i hurtowy. Wnioski Małe przedsiębiorstwa są bardziej kreatywne w tworzeniu miejsc pracy. Mimo pogorszenia koniunktury gospodarczej po 1998 roku, małe firmy sektora publicznego z roku na rok zwiększają zatrudnienie, w 2003 r. dołączyły do nich małe przedsiębiorstwa prywatne. Wzrost liczby pracujących w małych prywatnych firmach jest bardzo istotny, gdyż przedsiębiorstwa te stanowią około 96% funkcjonujących podmiotów gospodarczych i zatrudniają około 40% ogółu pracujących. Małe prywatne firmy są też głównym miejscem zatrudnienia pracowników sezonowych oraz pracujących nielegalnie w szarej strefie. Jeżeli chodzi o pracowników sezonowych to tempo ich zatrudnienia osłabło w porównaniu z rokiem 2001, natomiast wzrosło tempo zatrudnienia pracowników szarej strefy gospodarki. Z małymi i średnimi przedsiębiorstwami należy wiązać nadzieje na wzrost zatrudnienia w Polsce. Wydaje się, że to one szybciej i łatwiej wychodzą z kryzysu niż przedsiębiorstwa duże. BIBLIOGRAFIA: 1. Ocena sytuacji na rynku pracy województwa małopolskiego w 2002r., (2003), Zarząd Województwa Małopolskiego, Kraków 2. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004 2005, (2006), Warszawa 3. Roczniki statystyczne GUS, Warszawa