R APORT 2007-2008 t tom 1
A-1, A-2, A-8 RAPORT 2007-2008 tom 1 Warszawa 2012 3
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) RAPORT 2007-2008 tom 1 Warszawa 2012 Redaktor prof. dr hab. Sławomir Kadrow slawekkadrow@gmail.com Komitet Redakcyjny prof. dr hab. Zbigniew Bukowski prof. dr hab. Bogusław Gediga prof. dr hab. Aleksander Kośko prof. dr hab. Janusz Kruk Redakcja Narodowy Instytut Dziedzictwa ul. Szeroki Dunaj 5, 00-255 Warszawa raport@nid.pl Tom recenzowali prof. dr hab. Jerzy Libera prof. dr hab. Andrzej Rozwałka Sekretarze redakcji Michał Bugaj, Zbigniew Misiuk, Jakub Wrzosek Redakcja językowa Laura Bakalarska, Tadeusz Sadowski, Michał Bugaj, Zbigniew Misiuk, Jakub Wrzosek Projekt graficzny i redakcja techniczna Piotr Berezowski Opracowanie graficzno-techniczne Indingo S.C. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2012 Zdjęcia na okładce przód fot. I. Dolata-Daszkiewicz (Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie, fot. z Archiwum IAiE PAN, Wrocław) tył fot. S. Gronek (Bodzia, stan. 1, gm. Lubanie, woj. kujawsko-pomorskie, fot. z Archiwum IAiE PAN, Poznań) ISBN 978-83-63260-10-1 Druk ProPrint Nakład 500 egz. 4
A-1, A-2, A-8 Spis treści 8 Od redakcji 9 From the Editors A-1, A-2, A-8 Iwona Sobkowiak-Tabaka, Jacek Kabaciński 11 Ratownicze badania wykopaliskowe Zespołu Archeologicznych Badań Ratowniczych przy Ośrodku Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w latach 2007-2008 na trasach budowy autostrad 40 Rescue excavation research conducted by the Team for Rescue Archaeological Research of the Centre for Prehistoric and Medieval Research of the Institute for Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences (PAN) in motorway construction routes in years 2007-2008 A-1 Błażej Muzolf, Piotr Kittel, Przemysław Muzolf 43 Sprawozdanie z prac badawczych na wielokulturowym kompleksie osadniczym w miejscowości Smólsk, stanowisko 2/10, gm. Włocławek, woj. kujawsko pomorskie 64 Report on research work in a multicultural settlement complex in Smólsk, site 2/10, Włocławek commune, kujawsko-pomorskie voivodeship Wojciech Siciński, Dominik Płaza, Piotr Papiernik 65 Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Kruszyn, stanowisko 10, gm. Włocławek, woj. kujawsko-pomorskie, w 2008 roku 84 Report on archaeological research in Kruszyn, site 10, Włocławek commune, kujawsko-pomorskie voivodeship, carried out in 2008 Ireneusz Marchelak, Anna Nierychlewska, Iwona Nowak 85 Badania ratownicze na stanowisku 3 w Ludwinowie, gm. Włocławek, woj. kujawsko- -pomorskie, w latach 2007-2008 108 Rescue research at the site 3 in Ludwinowo, Włocławek commune, kujawsko-pomorskie voivodeship, carried out in 2007-2008 Rafał Brzejszczak, Anna Wybrzak 109 Sprawozdanie z badań ratowniczych na stanowisku 2 i 2A w Łękach Majątku, gm. Krzyżanów, woj. łódzkie, przeprowadzonych w 2008 roku 121 Report on rescue research at the site 2 and 2A in Łęki Majątek, Krzyżanów commune, łódzkie voivodeship, carried out in 2008. Raport 2007-2008 Marcin Bohr, Teresa Dobrakowska, Mariusz Dobrakowski 123 Osada kultury łużyckiej na stanowisku Wyrazów 1, gm. Blachownia, woj. śląskie 137 The settlement of the Lusatian culture at the Wyrazów site 1, Blachownia commune, śląskie voivodeship Marcin Bohr, Teresa Dobrakowska, Mariusz Dobrakowski 139 Osady kultur łużyckiej i przeworskiej na stanowisku Ligota Woźnicka 1, gm. Woźniki, woj. śląskie 162 Settlements of the Lusatian culture and the Przeworsk culture at the Ligota Woźnicka site 1, Woźniki commune, śląskie voivodeship 5
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) Marcin Bohr, Teresa Dobrakowska, Mariusz Dobrakowski 163 Badania na osadzie kultury łużyckiej w Wieszowie, stanowisko 8, gm. Zbrosławice, woj. śląskie 181 Research on the settlement of the Lusatian culture in Wieszowa, site 8, Zbrosławice commune, śląskie voivodeship A-2 Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Przemysław Makarowicz, Jacek Górski, Adam Wawrusiewicz, Łukasz Solecki, Karolina Kot, Magdalena Piotrowska, Maciej Ficyk, Marcin Wąs 183 Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2005-2008 na stanowisku Polesie 1, gm. Łyszkowice, woj. łódzkie 214 Results of rescue excavation research carried out in years 2005-2008 at the Polesie site 1, Łyszkowice commune, łódzkie voivodeship Justyn Skowron, Piotr Świątkiewicz 217 Wyniki badań wykopaliskowych wykonanych w 2008 roku w Zajrzewie, stanowisko 1, gm. Dmosin, woj. łódzkie 236 Results of excavation research carried out in 2008 in Zajrzew, site 1, Dmosin commune, łódzkie voivodeship Piotr Świątkiewicz, Paweł Zawilski 237 Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2008 roku we Wrzeczku, stanowisko 1, gm. Łyszkowice, woj. łódzkie 253 Results of archaeological research carried out in 2008 in Wrzeczko, site 1, Łyszkowice commune, łódzkie voivodeship A-4 Monika Marciniak, Artur Stanisławski 255 Badania archeologiczne na trasie budowy autostrady A-4 na stanowisku Sadków 3, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie, w latach 2005-2009 278 Archaeological research on the A-4 motorway construction route at the Sadków site 3, Kąty Wrocławskie commune, dolnośląskie voivodeship, in 2005-2009 Justyna Kolenda, Krystian Chrzan 281 Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 3 w Sadkowie, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie. Badania na trasie budowy autostrady A-4 w latach 2005-2009 300 The early medieval settlement at the site 3 in Sadków, Kąty Wrocławskie commune, dolnośląskie voivodeship. Research on the A-4 motorway construction route in 2005-2009 Paweł Jarosz, Anita Szczepanek, Marcin Wołoszyn 303 Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach 6 i 8 w Zakrzowcu, gm. Niepołomice, woj. małopolskie, w 2007 roku 320 Rescue excavation research at sites 6 and 8 in Zakrzowiec, Niepołomice commune, małopolskie voivodeship in 2007 Przemysław Dulęba, Jerzy Okoński, Marcin M. Przybyła, Magdalena Suchorska-Rola 321 Ostatnie sezony badań na terenie kompleksu stanowisk Zagórze 2 Staniątki 26, gm. Niepołomice, woj. małopolskie 341 Last seasons of research in the territory of the complex of Zagórze 2 Staniątki 26 sites, Niepołomice commune, małopolskie voivodeship Jerzy Okoński 343 Badania na stanowisku 3 w Żyrakowie, gm. loco, pow. dębicki, woj. podkarpackie, w latach 2007-2008 365 Research at the site 3 in Żyraków, loco commune, Dębica county, podkarpackie voivodeship, in 2007 and 2008 A-8 Mirosław Furmanek, Mirosław Masojć, Jerzy Piekalski 367 Wyniki badań ratowniczych prowadzonych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w związku z budową Autostradowej Obwodnicy Wrocławia 393 Results of rescue research conducted by the Institute of Archaeology of the University of Wrocław in connection with the construction of the Motorway Ring-Road of Wrocław 6
A-1, A-2, A-8 Leszek Żygadło 395 Nowa Wieś Wrocławska 13 badania osady z młodszego okresu przedrzymskiego na obwodnicy Wrocławia 409 Nowa Wieś Wrocławska 13 research on a settlement from the late pre-roman period on the ring-road of Wrocław Bogusław Gediga 411 Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach 10, 11, 12 w Domasławiu, gm. Kobierzyce na Dolnym Śląsku, w latach 2006-2008 419 Rescue excavation research at sites 10, 11 and 12 in Domasław, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship, in years 2006-2008 Marta Mozgała, Tomasz Murzyński 421 Osadnictwo neolityczne na stanowiskach Domasław 10, 11, 12, gm. Kobierzyce 428 Neolithic settlement at sites 10, 11 and 12 in Domasław, Kobierzyce commune Aneta Buchner 429 Kompleks osadowy ludności kultury unietyckiej z wczesnej epoki brązu na stanowisku Domasław 10, 11, 12, gm. Kobierzyce 443 The settlement complex of the population of the Únětice culture from the Early Bronze Age at the Domasław site 10, 11, 12, Kobierzyce commune Marek Anioła, Krzysztof Nowaczyk, Lubomiła Nowaczyk, Agnieszka Zarzycka 445 Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z epoki brązu na stanowiskach Chrzanów 4 oraz Domasław 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie 460 A graveyard of the population of the Lusatian culture dating back to the Bronze Age at the Chrzanów site 4 and the Domasław site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship Anna Józefowska, Dagmara Łaciak 463 Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza na stanowisku Domasław 10-12, gm. Kobierzyce 482 The graveyard of the population of the Lusatian culture from the Early Iron Age at the Domasław site 10-12, Kobierzyce commune Leszek Żygadło, Lidia Kamyszek, Monika Marciniak, Grzegorz Suchan 483 Osadnictwo kultury lateńskiej i kultury przeworskiej na stanowisku 10-12 w Domasławiu, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie 507 Settlements of the La Tène culture and the Przeworsk culture at the site 10-12 in Domasław, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship S-7 Małgorzata Byrska-Fudali, Marcin M. Przybyła 509 Badania ratownicze na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś 550 Rescue research at site 2 in Modlniczka, Wielka Wieś commune Paweł Jarosz, Ewa Włodarczak, Piotr Włodarczak 555 Ratownicze badania autostradowe w dolinie Wisły Kraków-Bieżanów, stanowisko 33 575 Motorway-related archaeological rescue works in the Vistula Valley Kraków-Bieżanów, site 33 DK-19 Sylwester Czopek, Dariusz Niemasik, Wojciech Pasterkiewicz 577 Wstępne wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 117 w Rzeszowie zlokalizowanym na obwodnicy miasta 593 Preliminary results of excavation research carried out at the site 117 in Rzeszów located on the city ring-road 595 Pamięci Jerzego Okońskiego (1958-2012) 596 In memory of Jerzy Okoński (1958-2012) 7
A-8 raport 2007-2008 (1). Warszawa 2012, 411-420 isbn 978-83-63260-10-1 Bogusław Gediga* Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach 10, 11, 12 w Domasławiu, gm. Kobierzyce na Dolnym Śląsku, w latach 2006-2008 Prowadzone przez Zespół Badań Ratowniczych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN przy Oddziale Wrocławskim od 1997 roku ratownicze prace wykopaliskowe na wielkich inwestycjach drogowych na Dolnym Śląsku bardzo często przynosiły wyniki o dużym znaczeniu dla poznania przeszłości naszych ziem, niekiedy nawet o istotnym znaczeniu w skali co najmniej środkowoeuropejskiej. Były to lata, w których kierownictwa tych inwestycji, najpierw była to Agencja Budowy Dróg i Autostrad, a później po reorganizacjach jeszcze przez jakiś czas Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, wykazywały pełne zrozumienie dla faktu, iż chodzi o badania naukowe, które winny być powierzane instytucjom naukowo-badawczym i realizowane na aktualnym metodologicznym i metodycznym poziomie rozwoju archeologii. Ten czas jest z całą pewnością chlubną kartą w dziejach polskich badań archeologicznych, który przyniósł znaczące poznawczo wyniki. Choć były to również czasy, w których popełniano Abstract Gediga B. 2012. Rescue excavation research at sites 10, 11 and 12 in Domasław, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship, in years 2006-2008. Raport 2007-2008 (1). Warszawa, 411-420. Results of rescue research at the multicultural site 10-12 in Domasław (AZP 82-28/89-91), Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. Remainders of settlements and graveyards dating back to the Neolithic Age, the Bronze Age and the Early Iron Age and the La Tène period and Roman influences till the Middle Ages were discovered and examined at the site. Particularly valuable results were obtained in the case of: a graveyard of a local Jordanów group of the Lengyel culture, a settlement and a graveyard of the Únětice culture and a graveyard of the population of the Lusatian culture, particularly from the Hallstatt period. Tombs dating back to this period seem to reveal the picture of a new society, which bears the closest cultural resemblance to the Hallstatt culture. A settlement of the population of the Przeworsk culture was examined on a large scale, which created a valuable picture of the settlement of this period. Keywords: rescue excavation research, Neolithic Age, Bronze Age, Hallstatt period, La Tène period, Lengyel culture, Únětice culture, Lusatian culture, Przeworsk culture, chamber tombs, ceramic ware of the Hallstatt period, painted ceramic ware, burial ceremony, sociotopography of settlements błędy, wynikające niekiedy z pozanaukowych ambicji niektórych archeologów, to jednak czas ten możemy dzisiaj wspominać z żalem, gdy patrzymy na to, co dzieje się w tej chwili (Gediga 2011). Wyniki archeologicznych prac prowadzonych w Domasławie były już kilkakrotnie sygnalizowane w publikacjach (Gediga 2007; 2010; Bugaj, Kopiasz 2008), natomiast po raz pierwszy, w tym tomie, znajdzie się ich nieco pełniejsze omówienie. Stanowisko znajduje się około 20 km na południowy zachód od Wrocławia i administracyjnie należy do gminy Kobierzyce w powiecie wrocławskim (Ryc. 1). Pod względem fizjograficznym położone jest na obszarze Równiny Wrocławskiej wchodzącej w skład mezoregionu fizyczno-geograficznego Niziny Śląskiej (Ryc. 2). Obszar badań znajduje się w obrębie wzniesienia (garbu) położonego bezpośrednio na południowy zachód od Domasławia. Jest to forma o długości około 1,5 km i szerokości ok. 700 m. Wzniesienie to ograniczają * Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Więzienna 6, 50-118 Wrocław, e-mail: bge@arch.pan.wroc.pl 411
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) Ryc. 1. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Lokalizacja stanowiska Fig. 1. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. Location of the site od północy i południa dwie niewielkie dolinki bezimiennych potoków stanowiących dopływy Ślęzy. Są to dolinki płaskodenne, o szerokości dochodzącej do maksimum 100-150 m. Teren objęty szczegółowymi badaniami archeologicznymi leży na wysokości 135,70-144,6 m n.p.m. Podstawą preliminowania stanowiska w Domasławiu do wyprzedzających badań ratowniczych były odkrycia dokonane w trakcie rozpoznania powierzchniowego w ramach AZP w 1986 roku (dokumentacja w archiwum Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu). Odkryto wówczas trzy odrębne stanowiska, którym nadano w miejscowości numery: 10, 11 i 12 (AZP 82-28/89, 90, 91). W 1996 roku, w celu weryfikacji i uzupełnienia informacji o stanowiskach narażonych na zniszczenie w związku z planowaną budową obwodnicy Wrocławia, wykonano wzdłuż przebiegu przyszłej trasy powierzchniowe badania rozpoznawcze. W wyniku prospekcji terenowej powstała w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN Oddział we Wrocławiu ekspertyza ukazująca wpływ przyszłej budowy na krajobraz kulturowy (przygotowana przez prof. dra hab. G. Domańskiego w 1996 roku). Zebrany w jej trakcie materiał ceramiczny uzasadnił połączenie stanowisk 11 i 12 w jeden rozległy kompleks osadniczy o powierzchni ponad 20 ha. Ponowne rozpoznanie powierzchniowe oraz sondażowe obejścia autostradowego Wrocławia wraz z łącznikami Kobierzyce i Długołęka wykonano w 2005 roku (pod kierunkiem dr J. Baron i prof. dra hab. G. Domańskiego). Etap badań powierzchniowych dostarczył licznego zbioru ceramiki datowanej na młodszą epokę kamienia, epokę brązu okres halsztacki, okres wpływów rzymskich, ogólnie na pradzieje, wczesne i późne średniowiecze oraz nowożytność. Na tej podstawie zweryfikowano zasięg stanowiska i ustalono jego powierzchnię na około 30 ha. Założono również cztery wykopy sondażowe. Nie odkryto w nich obiektów nieruchomych, ale natrafiono na pozostałości warstwy kulturowej zawierającej znaczną ilość fragmentów ceramiki. Zasięg strefy objętej osadnictwem pradziejowym wyznaczony na podstawie występowania zabytków kolidował z przebiegiem planowanego łącznika Kobierzyce i w związku z tym stanowisko wpisano na listę obiektów preliminowanych do wyprzedzających prac wykopaliskowych. W wyniku późniejszej weryfikacji dokonano korekty granicy stanowiska w kierunku północno-zachodnim i do kompleksu osadniczego 10, 11 włączono stanowisko 12. Do prac wykopaliskowych wyznaczono obszar o łącznej powierzchni 1050 arów, który kolejnymi aneksami zwiększono do 1570 arów. Ostatecznie na stanowisku przebadano łącznie powierzchnię 1546,71 ara. Podczas prac terenowych odkryto, zadokumentowano i wyeksplorowano 13 794 obiekty nieruchome. W większości były to relikty zabudowy istniejących w tym miejscu obozowisk i osad. Ponadto odsłonięto cmentarzyska z młodszej epoki kamienia, wczesnego okresu epoki brązu, epoki brązu okresu halsztackiego oraz okresu lateńskiego. Dla zobrazowania skali badań na stanowisku w Domasławiu można przytoczyć jeszcze kilka danych. W trakcie prac wykopaliskowych z wypełnisk jam oraz z warstwy kulturowej pozyskano ponad 220 000 fragmentów ceramiki naczyniowej oraz głównie 412
A-8 Ryc. 2. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Widok terenu badań z lotu ptaka (fot. J. Zipser) Fig. 2. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. A bird s-eye view of the area of research (photo by J. Zipser) ze zbadanych zespołów grobowych na cmentarzyskach około 9700 całych naczyń, a ponadto około 40 000 fragmentów kości zwierzęcych oraz polepę, w tym ze śladami malowania oraz odciskami tkaniny. Blisko 21% całości materiału ceramicznego wydobyto z warstw kulturowych, pozostałe 79% z wypełnisk obiektów. Ponadto z całego przebadanego obszaru pochodzi łącznie blisko 8700 zabytków wydzielonych lub ich fragmenty. Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach 10, 11, 12 w Domasławiu przeprowadził Zespół Badań Ratowniczych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu. Były one prowadzone na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział we Wrocławiu w związku z planowaną budową obwodnicy Wrocławia A-8 na odcinku od km 1+603,81 do 28+439,18 wraz z PPO Magnice, PPO Pawłowice oraz łącznikami Kobierzyce i Długołęka. Badania archeologiczne trwały od 17 lipca 2006 roku do 10 września 2008 roku (Ryc. 3). Pracami terenowymi z ramienia Instytutu Archeologii i Etnologii PAN kierowali mgr. mgr. K. Kopeć-Żygadło, L. Nowaczyk i G. Suchan, przy współudziale mgr. mgr. G. Daszkiewicza, J. Górniak, A. Józefowskiej, P. Kazimierczyka, M. Ko- peć, D. Moroza, A. Niziałkowskiej, K. Nowaczyka, P. Paruzela, M. Rożek, D. Szulc, P. Trzepizura, A. Woźniak, O. Wróblewskiego, J. Zipsera i A. Zwierzchowskiej oraz dr. T. Kendelewicza, dr. P. Zapłaty i dr. M. Pawlety. Nadzór merytoryczny pełnili prof. dr hab. B. Gediga, prof. dr hab. G. Domański i dr L. Żygadło z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział we Wrocławiu. Klasyfikację kulturowo-chronologiczną pozyskanego materiału ceramicznego przeprowadzili prof. dr hab. A. Kulczyka-Leciejewiczowa, prof. dr hab. B. Gediga i prof. dr hab. G. Domański. W pracach laboratoryjnych i gabinetowych uczestniczyli mgr. mgr. A. Buchner, M. Diakowski, I. Dolata-Daszkiewicz, L. Kamyszek, M. Markiewicz, K. Świątek, D. Bobak, M. Marciniak- Wisłocka, A. Zołotajkin, D. Szulc, E. Krawczyk, K. Lemańska, J. Piątek-Najbar, M. Łaba, M. Sapielak, M. Stankowska, M. Babiarz, M. Kiewra. Oprócz standardowych archeologicznych prac dokumentacyjnych i laboratoryjnych trwają opracowania źródłowe do publikacji i pierwsze ukażą się w roku 2012. Ponadto wykonane zostały liczne opracowania specjalistyczne źródeł pozyskanych w trakcie badań w Domasławiu. Datowania na podstawie analiz rozkładu izotopu węgla C14 wykonywane były przez prof. dra hab. T. Goslara w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym. Datowania w wyniku analiz dendrologicznych przeprowadzał prof. dr hab. M. Krąpiec z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Specjalistyczne analizy ceramiki malowanej były przepro- 413
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) Ryc. 3. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Teren w trakcie badań wykopaliskowych (fot. A. Woźniak) Fig. 3. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. The area is under excavation research (photo by A. Woźniak) wadzane na Wydziale Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego, w Laboratorium Badań Dziedzictwa Kulturowego przez dr Barbarę Łydżba-Kopczyńską oraz w Instytucie Geologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Badania geomorfologiczne stanowiska i jego okolic wykonali mgr K. Sadowski i dr W. Włodarski. Eksplorację oraz analizę antropologiczną kości ludzkich z grobów przeprowadził dr P. Dąbrowski z zespołem, głównie studentów z Instytutu Antropologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Analizę pozyskanych kości zwierzęcych przeprowadziła dr A. Krupska z Katedry Anatomii i Histologii Wydział Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (Ryc. 4). Badania petrograficzne wybranych artefaktów kamiennych wykonała dr A. Wójcik i mgr S. Madej z Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Ponadto przeprowadzono analizę mikroskopową zabytków kościanych i wyrobów krzemiennych z grobów kultury jordanowskiej i obiektów kultury przeworskiej (dr B. Kufel i mgr M. Diakowski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego). Analizę tekstyliów z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej sporządził prof. dr hab. J. Maik z Oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Łodzi. Ryc. 4. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Dokumentowanie pochówku zwierzęcego (fot. R. Zapłata) Fig. 4. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. Documentation of an animal interment (photo by R. Zapłata) Uzyskane w trakcie badań na stanowisku w Domasławiu wyniki okazują się rewelacyjne w zakresie poznania kilku wycinków pradziejów. Nawet dla mających za sobą wieloletni staż w badaniach archeologicznych były one całkowitym zaskoczeniem. Część z nich stanowi podstawę do weryfikacji dotychczasowego obrazu kultury i to w skali co najmniej Europy Środkowej. Tylko hasłowo pragnę w tym miejscu zwrócić na nie szczególną uwagę, a szerzej omówione zostaną przez poszczególnych Autorów w tym tomie w osobnych artykułach. 414
A-8 Ryc. 5. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Odsłonięty grób ludności grupy jordanowskiej kultury lendzielskiej (fot. L. Nowaczyk) Fig. 5. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. An uncovered tomb of the population of the Jordanow group of the Lengyel culture (photo by L. Nowaczyk) Ryc. 6. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Teren badań z odkrytym zarysem obiektu rowkowego w partii cmentarzyska lateńskiego (fot. L. Nowaczyk) Fig. 6. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. The area of research with an uncovered outline of a grooved object in the part of the graveyard of the La Tene period (photo by L. Nowaczyk) Po raz pierwszy udało się na Śląsku rozpoznać w tak szerokim zakresie cmentarzysko z młodszej epoki kamienia regionalnej grupy kulturowej określanej jako jordanowska, nazwanej tak od cmentarzyska odkrytego dawniej w Jordanowie Śląskim. Jednak znaczenie tego dokonania sprowadza się do faktu, iż rozpoznaliśmy groby bogato wyposażone i to w duże ilości importowanych wyrobów miedzianych (Ryc. 5). Ukazuje nam to odkrycie nowy obraz napływu wyrobów z tego surowca na nasze ziemie i kontakty ich mieszkańców z ówczesnymi centrami kulturowymi. Bardzo ważnym wynikiem jest również zbadanie cmentarzyska i osady z wczesnej epoki brązu z czasu od ok 2300 do 1500 p.n.e. Uzyskujemy dzięki temu interesujące źródła do poznania obrządku grzebalne go, relację osad i cmentarzysk oraz wykorzystywanie na niewielkiej przestrzeni środowiska przez społeczność wyróżnianej kultury unietyckiej i przemieszczania się na tej przestrzeni w relatywnie krótkim czasie. Godne uwagi są, przygotowane już do druku, wyniki analiz antropologicznych m.in. osobników dziecięcych z tzw. grobu bliźniaków. W niewielkim zakresie udało się rozpoznać również cmentarzysko z okresu lateńskiego, jednak odkrycia na tym obiekcie miały dosyć unikatowy charakter (Ryc. 6). Nader cennym wynikiem jest przebadanie na dużej przestrzeni osady z przełomu er ludności wyróżnianej archeologicznej kultury przeworskiej, co umożliwia po raz pierwszy w skali nie tylko Śląska poznanie rozplanowania osady, jej socjotopografii (Ryc. 7), co uznać można za ważne dokonanie badawcze nie tylko w skali Śląska. Najbardziej rewelacyjne rezultaty uzyskano jednak w trakcie badań ciałopalnego cmentarzyska ludności wyróżnianej łużyckiej kultury archeologicznej, 415
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) Ryc. 7. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Badania na części osady ludności kultury przeworskiej (fot. P. Kaźmierczyk) Fig. 7. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. Research on a part of the settlement of the population of the Przeworsk culture (photo by P. Kaźmierczyk) Ryc. 8. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Eksploracja grobu ludności kultury łużyckiej (fot. A. Woźniak) Fig. 8. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. Exploration of a tomb of the population of the Lusatian culture (photo by A. Woźniak) zwłaszcza z fazy jego użytkowania we wczesnej epoce żelaza (750-500-450 p.n.e.). Są one prezentowane w tym tomie w dwóch oddzielnych artykułach, jednym poświęconym cmentarzysku z czasu od środkowej epoki brązu po przełom epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (Ryc. 8) oraz drugim cmentarzysku z wczesnej epoki żelaza. Istota znaczenia tych wyników sprowadza się do kilku najważniejszych faktów. Możemy powiedzieć, że było ono użytkowane od około 1300 roku p.n.e. aż do około 450 roku p.n.e. najpewniej przez tę samą społeczność, utrzymującą tradycje miejsca pochówku swoich zmarłych. Jednak z początkiem epoki żelaza, około 750 roku p.n.e., zmienia się zasadniczo obraz tej społeczności. Porównując konstrukcje i wyposażenie grobów, tradycyjnie zaliczanych do tej samej archeologicznej kultury łużyckiej z epoki brązu i epoki żelaza, spostrzegamy z łatwością, że są to dwa różne światy. W grobach z wczesnej epoki żelaza po raz pierwszy w pradziejach w sposób tak jednoznaczny manifestuje się zróżnicowanie społeczne, a co za tym idzie majątkowe tej ludności. Nieodparcie nasuwa się obraz innego społeczeństwa, o zupełnie innym obliczu kulturowym, zmienionym w sposób istotny w stosunku do obrazu kultury ukazywanego przez groby z epoki brązu na tym samym cmentarzysku. Zmienia się w dużej mierze obraz kultury materialnej, co czytelnie ilustruje wyposażenie i konstrukcja bogatych grobów, zwłaszcza blisko 300 odkrytych i zbadanych grobów komorowych (Ryc. 9) o rozbudowanych konstrukcjach, głównie zrębowych, których występowanie koncentruje się w jednej strefie cmentarzyska. Poza konstrukcją wspomniane groby wyróżnia wyposażenie. Zawierały one oprócz popielnicy jednej, a niekiedy kilku, po kilkanaście do ponad 50 innych naczyń-przystawek (Ryc. 9). Wśród nich częste są egzemplarze luksusowej halsztackiej ceramiki grafitowanej 416
A-8 Ryc. 9. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Odsłonięty grób komorowy (fot. L. Nowaczyk) Ryc. 9. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. An uncovered chamber tomb (photo by L. Nowaczyk) Ryc. 10. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie, czterokołowy wózek ceramiczny z obiektugrobu 4270 (fot. I. Dolata- Daszkiewicz) Fig. 10. Domasław, site 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. A four-wheel ceramic cart from the object-tomb 4270 (photo by I. Dolata-Daszkiewicz) i malowanej. Koniecznie wypada zauważyć, że w wyniku badań uzyskaliśmy największy z terenu ziem polskich zbiór ceramiki malowanej, liczący ponad 320 wyrobów. W zespole ceramiki malowanej niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem, a zarazem rewelacją w skali europejskiej archeologii wczesnej epoki żelaza, jest czterokołowy wózek (Ryc. 10) pochodzący z jednego z bogato wyposażonych grobów komorowych. Kultowa symbolika motywu wozu jest szeroko rozpowszechniona m.in. w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Fakt złożenia tego egzemplarza w grobie zmarłego, należącego do wyróżniającej się części społeczeństwa, jak na to wskazuje konstrukcja i nader bogate wyposażenie grobu, nadaje mu określonego znaczenia w obrzędach grzebalnych. W tej symbolice dopatrywać się można oddziaływań kręgu cywilizacji śródziemnomorskich, w tym starożytnej Grecji, gdzie przewożenie zmarłego wodza-naczelnika na miejsce jego spoczynku odbywało się najczęściej na wozie. W Grecji starożytnej wóz odgrywał ważną rolę w części obrzędu grzebalnego, zwanego ekforą. Taką treść odnajdujemy w scenie na kraterze, dzieło tzw. Mistrza Amfory z Dipylonu z około połowy VIII w p.n.e., w której zmarły, opłakiwany przez lamentujących, przedstawionych w charakterystycznym geście załamywania rąk nad głowami, spoczywa na wozie. Na dolnym fryzie mamy ukazanych dalszych uczestników tej procesji pogrzebowej, stojących na wozach ciągnionych przez parę koni (Bernhard 1989, 245-247). Motyw 417
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) Ryc. 11. Domasław, stan. 10-12, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie. Odsłonięty grób komorowy z mieczem obiekt 7429 (fot. A. Józefowska) Fig. 11. Domasław, site no. 10-12, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship. An uncovered chamber tomb with a sword from the object 7429 (photo by A. Józefowska) ten najprawdopodobniej odnajdujemy również na wazie z Sopronu na Węgrzech (Eibner-Persy 1980, 63-69, ryc. 28, 29), w scenie zdobiącej brązowe łoże, na którym spoczywa halsztacki książę z Hochdorfu (Biel 1982, ryc. 26), a dalej również w odleglejszym kręgu kulturowym i chronologicznym na płytach grobowca z Kivik w Skanii (Stenberger 1977, 189-190). Warto jeszcze dodać, że w grobach książęcych z pochówkami szkieletowymi w kręgu kultury halsztackiej znajdujemy wozy, niekiedy rozebrane, z kołami ustawionymi wzdłuż ścian komory grobowej, lub też spoczywają na nich pochowani zmarli, niekiedy złożeni parami na wozie mężczyzna i kobieta. Wolno przypuszczać, że egzemplarz z grobu 4270 z Domasławia mieści się w kręgu tej symboliki. W przypadku Domasławia mamy groby ciałopalne i może w tej sytuacji omawiany wózek pełnił analogiczną rolę symboliczną i prestiżową, jak wozy w halsztackich grobach książęcych, na których przewożono znakomitych zmarłych na miejsce ich spoczynku i do wyobrażanej innej rzeczywistości pośmiertnej. Wspomniany wózek nie byłby jedynym potwierdzeniem wskazującym na to, że owa wyróżniająca się część społeczności arystokracja, chowająca swoich zmarłych na cmentarzysku w Domasławiu, utrzymywała bliskie związki z kręgiem cywilizacji śródziemnomorskiej oraz z rozwijającym się na północnym przedpolu Alp ważnym centrum kulturowym, jakim była wtedy kultura halsztacka. Sama ceramika malowana włącza kulturę tej społeczności w strefę jak się ją określa mediteranizacji (Kimmig 1983, 71). Ponadto jednak w grobach, zwłaszcza bogatych komorowych, wystąpiło wiele przedmiotów pochodzących z północnej Italii i owej kultury halsztackiej, jak np. naczynia brązowe, liczne ozdoby z brązu i żelaza, a także broń jak choćby miecze (Ryc. 11). Na zwyczaje zaczerpnięte z kręgu śródziemnomorskiego może wskazywać również wielokrotnie stwierdzany fakt, że część przedmiotów, znajdujących się w grobach, a także same popielnice, były pierwotnie zawinięte w tkaninę. Zwyczaj ten spotykany był również m.in. w kręgu kultury etruskiej (Aigner-Foresti 2010, 138-140). Waga odkryć na wspomnianych wyżej stanowiskach archeologicznych w Domasławiu, a zwłaszcza na szerzej zaprezentowanym cmentarzysku z wczesnej epoki żelaza, sprowadza się do tego, że przynoszą one uzasadniające ważne przesłanki do zmiany w wielu aspektach obrazu kultury społeczeństw kilku wycinków pradziejów w strefie zachodniej ziem polskich, w szczególności zaś kultury wczesnej epoki żelaza. Zmieniają one w znacznej mierze dotychczas ukształtowany w literaturze archeologicznej i podręcznikach obraz wczesnej epoki żelaza na części ziem polskich. 418
A-8 Bibliografia Aigner Foresti L. 2010. Etrurien und die Gebiete nördlicj der Alpen in der Villanova-Zeit: Kulturelle Beziehungen und historischer Hintergrunt. W: Gediga B., Piotrowski W. (red.), Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza. Biskupin-Wrocław, 127-145. Bernhard M. L. 1989. Historia starożytnej sztuki greckiej 1. Sztuka grecka archaiczna. Warszawa. Biel J. 1982. Ein Füstengrabhügel der späten Hallstattzeit bei Eberdingen-Hochdrorf, Kr. Ludwigsburg (Baden- Würtenberg). Germania 60, 61-104. Bugaj E., Kopiasz J. 2008. The Early Iron Age elite and their seat in the South West Poland. Przegląd Archeologiczny 56, 101-115. Eibner-Persy A. 1980. Hallstattzeitliche Grabhügel von Sopron (Ödenburg). Wissenschaftliche Arbeiten aus dem Burgenland 62, Eisenstadt. Gediga B. 2007. Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza na Śląsku w świetle nowych badań terenowych. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 49, 123-146. Gediga B. 2010. Śląsk regionalna prowincja kultury halsztackiej. W: B. Gediga i W. Piotrowski (red.), Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza (= Biskupińskie Prace Archeologiczne 8, Prace Komisji Archeologicznej O/PAN we Wrocławiu 18). Biskupin- Wrocław, 187-218. Gediga B. 2011 Problemy ochrony zabytków archeologicznych w Polsce. W: B. Szmygin (red.), System Ochrony Zabytków w Polsce. Analiza, Diagnoza, Propozycje. Lublin-Warszawa, s. 163-170. Kimmig W. 1983. Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften des westlichen Mitteleuropa. Jahrbuch Römisch-Germanischen Zentralmuseums 30, 5-78. Summary Bogusław Gediga Rescue excavation research at sites 10, 11 and 12 in Domasław, Kobierzyce commune, dolnośląskie voivodeship, in years 2006- -2008 The site is situated approx. 20 km south-west of Wrocław and is an administrative part of the Kobierzyce commune in the Wrocław county, dolnośląskie voivodeship (Fig. 1). In terms of physiography, it is situated in the Wrocław Plain, which forms a part of the physiogeographical mesoregion of the Silesian Lowland (Fig. 2). The total area of 1546,71 ares was examined at the site. During field works 13 794 non-movable objects were discovered, documented and explored. Most of them were relics of camps and settlements that once existed in this place. In addition, graveyards dating back to the Late Stone Age, the early period of the Bronze Age, the Hallstatt period and the La Tène period were uncovered. Rescue excavation research at sites 10, 11 and 12 (AZP 82-28/89, 90, 91) in Domasław was carried out by the Rescue Research Team of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in Wrocław. Works were performed from 17 July 2006 till 10 September 2008. The results obtained during the research at the site in Domasław turn out to be a sensational source of knowledge about some fragments of primeval history. Here, I only want to mention them generally as concepts, and they will be discussed at greater length by the authors in separate articles published in this volume. In Silesia, it was the first successful attempt to make such an extensive reconnaissance of a graveyard of a regional cultural group defined as a Jordanów culture group from the Neolithic Age. The significance of this achievement boils down to the fact that we recognised tombs that were richly equipped with large amounts of imported copper products. This discovery shows us a new picture of the inflow of products from this material to our lands and contacts of their inhabitants with cultural centres existing at that time. The examination of a graveyard and a settlement from the Early Bronze Age (the period from ca 2300 till 1500 BC) is also a very important result. It provides us with interesting sources of knowledge about the burial ceremony, the relationship of settlements and graveyards and the use of the environment on a small space by the community of the distinguished Únětice culture and movement within that space in a relatively short time. An extremely valuable result is the examination of the settlement of the population of the distinguished archaeological Przeworsk culture on a large space at the turn of the age, which gives the first opportunity in the history of Silesia (and not only) to become acquainted with the layout of the settlement and its sociotopography. However, the most revolutionary results were obtained in the course of research on the cremation graveyard of the population of the distinguished archaeological Lusatian culture. We can say that the graveyard was used from ca 1300 BC till ca 450 BC presumably by the same community, which maintained the tradition of the place of burial of their dead people. However, the picture of this community changed fundamentally at the beginning of the Iron Age, ca 750 BC. When comparing the construction and equipment of tombs, which are traditionally assigned to the same archaeological Lusatian culture from the Bronze Age and the Iron Age, we can easily see that these are two different worlds. In tombs dating back to the Early Iron Age, the social differentiation (and, consequently, financial differentiation) of this population the 419
RAPORT 2007-2008 ( 1 ) manifested itself so clearly for the first time in primeval history. The picture of material culture changed to a large extent, which is clearly illustrated by the equipment and construction of rich tombs, especially nearly 300 discovered and examined chamber tombs with elaborate structures, mainly horst structures, which are concentrated in one zone of the graveyard. Another distinguishing feature of the aforementioned groups is their equipment. Apart from one or sometimes several urns, they contained from several to over 50 other additional vessels. They were often copies of the luxurious Hallstatt graphite-coated and painted ceramic ware. In the set of painted ceramic ware, the most valuable object and, at the same time, a revelation in the European archaeology of the early Iron Age is undoubtedly a four-wheel cart placed in one of the abundantly furnished chamber tombs. The symbolic cult meaning of the motif of a cart is broadly widespread, for instance, in the Bronze Age and in the Early Iron Age. The fact of depositing this specimen in the tomb of the dead person who belonged to the outstanding part of the society, as is suggested by the structure and the extremely abundant furnishing of the tomb, gives specific importance to it in burial ceremonies. This symbol may have been influenced by cultures of Mediterranean civilisations, including ancient Greece. The importance of discoveries made in the aforementioned archaeological sites in Domasław, particularly on the more extensively presented graveyard from the Early Iron Age, lies in the fact that they bring a justified important basis for changing in many respects the picture of the culture of societies of some fragments of primeval history in the western zone of Polish lands, particularly the culture of the Early Iron Age. They change significantly the picture of the Early Iron Age in the part of Polish lands that has been formed in archaeological literature and books so far. 420