Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych w kontekście ubezpieczeń OC r. pr. Tomasz Młynarski Biuro Rzecznika Ubezpieczonych Warszawa, 14 stycznia 2015 r. 1
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych Art. 448 k.c. (w brzmieniu od 28 grudnia 1996 r.): W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia ( ). Art. 448 k.c. w brzmieniu do 27 grudnia 1996 r.: W razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych poszkodowany może żądać, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków wyrządzonej szkody, ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża. # Art. 448 k.c. w brzmieniu obowiązującym obecnie nie ma zastosowania do zobowiązań powstałych na skutek naruszenia dóbr osobistych przed dniem 28 grudnia 1996 r. (wyrok SN z 18 czerwca 2014 r., V CSK 463/13 => zamiana noworodków w 1956 r.: liczy się moment, w którym doszło do zdarzenia, a nie moment dowiedzenia się o nim przez poszkodowanych). 2
Relacja między art 448 k.c. a art. 445 1 i art. 446 4 k.c. Warianty interpretacyjne: 1) art. 445 1 i art. 446 4 stanowią lex specialis wobec art. 448 (wyłączenie zastosowania normy z art. 448 następuje tylko w zakresie, w jakim jest ono sprzeczne z przepisami szczególnymi, poszkodowany może więc żądać zadośćuczynienia za krzywdę według reguł określonych w art. 445/446 albo domagać się zasądzenia odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny); 2) jest to alternatywny zbieg norm poszkodowany może domagać się zadośćuczynienia na podstawie przesłanek właściwych dla przepisu art. 445/446 albo art. 448; w tym drugim przypadku może domagać się również zapłaty na cel społeczny (m.in. wyrok SN z 9 września 2008 r., III CZP 31/08). # Uchwała SN z 13 lipca 2011 r. (III CZP 32/11): Nowelizacja art. 446 k.c. polegająca na dodaniu 4 nie pozbawia najbliższych członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Jej skutkiem jest obecnie możliwość dochodzenia tego roszczenia zarówno na podstawie art. 446 4, jak i art. 448 k.c., z tym że na podstawie art. 446 jest to prostsze ze względu na ułatwienia dowodowe. 3
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych zakres przedmiotowy A. Szpunar: dobra osobiste to wartości niemajątkowe, związane z osobowością człowieka, uznane powszechnie w danym społeczeństwie. Art. 23 k.c.: dobra osobiste człowieka to w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. # Prawu polskiemu nie jest znany wyczerpujący katalog dóbr osobistych i z tego względu wraz ze zmianami stosunków społecznych mogą powstawać i zanikać pewne dobra osobiste (m.in. wyrok SN z 25 marca 2011 r., II CSK 537/10). M. Pazdan: judykatura i doktryna odkrywają ciągle nowe postaci dóbr osobistych. M.in.: godność, nietykalność cielesna, kult po zmarłej osobie bliskiej, prawo do prywatności, prawo do korzystania z nieskażonego środowiska. 4
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych zakres przedmiotowy Wyrok SA w Katowicach z 29 stycznia 2013 r. (I ACa 906/12): dobrem osobistym podlegającym ochronie jest prawo do niezakłóconego życia rodzinnego, w tym również prawo do utrzymywania osobistych kontaktów z poszczególnymi członkami rodziny, będące wyrazem więzi rodzinnych [kontakt z wnukiem]. # Śmierć osoby najbliższej powoduje naruszenie dobra osobistego osoby związanej emocjonalnie ze zmarłym (m.in. uchwała SN z 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11). SN określał naruszone w ten sposób dobro osobiste jako: prawo do życia rodzinnego i utrzymania tego rodzaju więzi, szczególna więź emocjonalna (między członkami rodziny), więź emocjonalna (łącząca osoby bliskie), więź (między rodzicami a dzieckiem), więź rodzinna (której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy). Postanowienie (7) SN z 27 czerwca 2014 r. (III CZP 2/14): jakkolwiek w dotychczasowej judykaturze dobro osobiste podlegające ochronie w przypadku śmierci osoby bliskiej ujmowane bywało w nieco odmienny sposób, to jednak rozbieżność w tym zakresie ma charakter pozorny i nie spowodowała rozbieżności przy stosowaniu prawa. 5
Czy zadośćuczynienie może zostać przyznane bliskim tylko w przypadku śmierci członka rodziny, czy również w przypadku, gdy doznał on poważnego rozstroju zdrowia? # Wyrok SA we Wrocławiu z 17 września 2013 r. (I ACa 840/13) i poprzedzający go wyrok SO we Wrocławiu z 3 kwietnia 2013 r. (I C 685/11): - w 2002 r. młoda kobieta, samotnie wychowująca 4-letniego syna i 3-letnią córkę, na skutek błędu lekarskiego znalazła się w utrwalonym stanie wegetatywnym, - przez kilka kolejnych lat władzę rodzicielską nad dziećmi sprawował ojciec, po czym ze względu na nadużywanie przez niego alkoholu zostały one umieszczone w rodzinie zastępczej dziadków, - według biegłych strata matki doprowadziła u dzieci do urazu psychicznego w przypadku chłopca jest to ciągła trauma, która destrukcyjnie wpływa na jego rozwój psychiczny w postaci trudności adaptacyjnych, emocjonalnych i uczuciowych; dziewczynka nie ujawniła tak dużych problemów psychologicznych, jednak świadomość stanu zdrowia matki i braku szans na poprawę wpływa na jej rozwój uczuciowy i emocjonalny, - SO stwierdził naruszenie dobra osobistego powodów w postaci więzi rodzinnej i emocjonalnej, a uwzględniając rozmiar doznanej przez nich krzywdy oraz trwałość naruszenia dóbr osobistych, przyznał na ich rzecz zadośćuczynienie w wysokości po 150 000 zł, co stanowiło połowę ich żądania, - SA rozstrzygnięcie w całości podtrzymał. 6
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych zakres podmiotowy Art. 24 1 w zw. art. 448 k.c.: uprawniony do zadośćuczynienia jest ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone cudzym działaniem [SN => również jednostki organizacyjne mające podmiotowość]. Na gruncie orzecznictwa SN dotyczącego zadośćuczynienia w związku ze śmiercią osoby bliskiej do opisu kręgu osób uprawnionych używane są określenia: najbliżsi członkowie rodziny [jak w art. 446 k.c.], członkowie rodziny, osoby bliskie, osoby najbliższe. # Postanowienie (7) SN z 27 czerwca 2014 r. (III CZP 2/14): roszczenie o zadośćuczynienie przysługuje każdemu, czyje dobro osobiste zostało naruszone; w orzecznictwie nie przesądzono jeszcze, czy niezbędnym składnikiem naruszonego dobra jest istnienie formalnych więzi rodzinnych. Na gruncie art. 446 3 i 4 k.c. => uprawnionych do świadczeń należy wskazać po zbadaniu wszelkich okoliczności danego przypadku, a decydujące dla zaliczenia do kręgu najbliższych członków rodziny jest poczucie bliskości oraz wspólności, o czym nie decydują wyłącznie względy pokrewieństwa, lecz przede wszystkim faktyczny układ stosunków łączących zmarłego z osobą żądającą świadczenia (por. wyrok SN z dnia 13 kwietnia 2005 r., IV CK 648/04). 7
(bez)pośrednio poszkodowany # Koncepcja bezprawności względnej: - Uprawnionym do żądania odszkodowania jest tylko ten, kto bezpośrednio poniósł szkodę w następstwie określonego zdarzenia, a wyjątkiem od tej zasady jest art. 446 k.c. (uchwała Izby Cywilnej SN z 8 października 2010 r., III CZP 35/10). - Zachowanie sprawcze musi być skierowane przeciwko poszkodowanemu i tym samym podmiot pośrednio poszkodowany, którego sfera nie była przedmiotem bezpośredniego zamachu ze strony sprawcy nie może dochodzić odszkodowania (uchwała SN z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01). - Użyty w art. 415 k.c. zwrot drugiemu" zawęża odpowiedzialność sprawcy szkody, gdyż w wyniku takiej treści przepisu ponosi on odpowiedzialność tylko wobec tych podmiotów, przeciwko którym było skierowane działanie sprawcy (m.in. wyrok SN z 11 grudnia 2008 r., IV CSK 349/08). # Koncepcja bezprawności bezwzględnej: - Z wykładni systemowej (art. 361 1 k.c.) wynika, że poszkodowanym w rozumieniu art. 415 k.c. jest ten, kto poniósł uszczerbek pozostający w adekwatnym związku przyczynowym z zawinionym czynem sprawcy; adekwatny związek przyczynowy stanowi nie tylko przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej, ale jest także kryterium wyznaczającym jej zakres (wyroki SN z 22 czerwca 2012 r., V CSK 282/11 i z 15 listopada 2012 r., V CSK 541/11). 8
(bez)pośrednio poszkodowany Uchwała Izby Cywilnej SN z 29 stycznia 1957 r. (I CO 37/56): bezpośrednio poszkodowana jest wyłącznie ta osoba, która w wyniku wypadku komunikacyjnego poniosła śmierć, a pozostałe osoby są poszkodowane pośrednio, gdyż przyczyną ich szkody nie jest działanie sprawcy wypadku. # Uchwała SN z 13 lipca 2011 r. (III CZP 32/11): ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać krzywdę różnym osobom, źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, dla osób mu bliskich zaś jest to naruszenie dobra osobistego poprzez zerwanie więzi emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Również więc osoba dochodząca ochrony na podstawie art. 448 k.c. może być poszkodowana bezpośrednio i dochodzić naprawienia własnej krzywdy, doznanej poprzez naruszenie jej własnego dobra osobistego. Postanowienie (7) SN z 27 czerwca 2014 r. (III CZP 2/14): w przypadku wyrządzenia śmierci człowieka, najbliższym członkom rodziny przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, którego podstawę prawną może stanowić również art. 448 k.c.; uprawnionego do zadośćuczynienia należy przy tym traktować jako osobę bezpośrednio poszkodowaną czynem niedozwolonym, choć oczywiście musi on wykazać istnienie dobra osobistego, które zostało naruszone tym deliktem. 9
Konsekwencje uznania osób, których dobro osobiste zostało naruszone w związku ze śmiercią osoby najbliższej, za bezpośrednio poszkodowanych # Przyczynienie (art. 362 k.c.: jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron) Roszczenia z art. 446 k.c. dotyczą tzw. szkody pośredniej, stanowiącej wyjątek od zasady, że roszczenia odszkodowawcze przysługują jedynie osobom bezpośrednio poszkodowanym czynem niedozwolonym. Są one ściśle związane z osobą zmarłego i dlatego jego przyczynienie się do powstania szkody nie może pozostać bez wpływu na wysokość tych roszczeń. Skoro przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody może stanowić podstawę do obniżenia odszkodowania należnego bezpośrednio poszkodowanemu, to tym bardziej jest to uzasadnione wobec osób jedynie pośrednio poszkodowanych, którym ustawa przyznaje prawo dochodzenia określonych roszczeń odszkodowawczych (wyroki SN z 12 lipca 2012 r., I CSK 660/11; z 19 listopada 2008 r., III CSK 154/08; z dnia 6 marca 1997 r., I UKN 20/97). Kazus: Pasażer pojazdu, który poniósł śmierć w wyniku wypadku, nie miał zapiętych pasów bezpieczeństwa, czym w poważnym stopniu przyczynił się do rozmiaru doznanych obrażeń. Roszczenia o zadośćuczynienie z art. 448 k.c. dochodzi dziecko tej osoby. 10
Konsekwencje uznania osób, których dobro osobiste zostało naruszone w związku ze śmiercią osoby najbliższej, za bezpośrednio poszkodowanych # Odpowiedzialność UFG w przypadku nieubezpieczonego sprawcy (art. 106 ust. 5 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK: Fundusz nie spełnia świadczenia za szkody w mieniu i na osobie wyrządzone posiadaczowi pojazdu mechanicznego przez kierującego tym pojazdem). Kazus: Kierujący nieubezpieczonym pojazdem doprowadził do wypadku, w wyniku którego śmierć poniósł on i jadąca z nim żona. Oboje byli współwłaścicielami pojazdu. Roszczenie do UFG o zadośćuczynienie wynikające ze śmierci pasażerki zgłosiła jej matka. # Dochodzenie roszczenia o zadośćuczynienie przez bliskich sprawcy wypadku??? Kazus: Kierujący pojazdem spowodował wypadek, w którym poniósł śmierć. Jego żona zażądała od ubezpieczyciela zapłaty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, odszkodowania z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej, zwrotu kosztów pogrzebu i renty alimentacyjnej. Podniosła, iż odpowiedzialność posiadacza pojazdu obejmuje szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek w związku z ruchem tego pojazdu, najbliższy członek rodziny zmarłego jest zaś osobą bezpośrednio poszkodowaną czynem niedozwolonym; zmarły naruszył w sposób bezpośredni jej dobra osobiste i wyrządził jej krzywdę, nie zachodzi przy tym tożsamość podmiotu ponoszącego odpowiedzialność i osoby poszkodowanej. 11
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych przesłanka odpowiedzialności # Czyn zawiniony: poszkodowany może żądać kompensaty krzywdy tylko za zawinione naruszenie jego dobra osobistego (m.in. uchwała (7) SN z 9 września 2008 r., III CZP 31/08 oraz wyroki SN z 10 listopada 2010 r., II CSK 248/10 i z 25 maja 2011 r. II CSK 537/10). # Czyn bezprawny: a) uchwała (7) SN z 18 października 2011 r. (III CZP 25/11) - jeżeli źródłem odpowiedzialności Skarbu Państwa jest krzywda pozostająca w normalnym związku przyczynowym z wykonywaniem władzy publicznej, to odpowiedzialność za nią z art. 448 k.c. jest oparta na przesłance bezprawności. b) wyroki SA w Katowicach z 6 kwietnia 2011 r. (I ACa 27/11) i 7 grudnia 2012 r. (I ACa 787/12) => katastrofa hali MTK, odpowiedzialność Skarbu Państwa gdy art. 448 k.c., wystarczy bezprawność. # Czyn niedozwolony: wyrok SA w Katowicach z 23 maja 2014 r. (I ACa 45/14) - o ile odpowiedzialność danego podmiotu oparta jest na zasadzie ryzyka, a swym działaniem (zaniechaniem) doprowadza on do naruszenia dóbr osobistych, dopuszczalne jest przyznanie zadośćuczynienia z art. 448 k.c. [katastrofa hali MTK i odpowiedzialność Skarbu Państwa z art. 434 k.c.] 12
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych wysokość świadczenia # Wyrok SN z 7 sierpnia 2014 r. (II CSK 552/13) [roszczenia męża i synka zmarłej o zapłatę po 100 tys.; SO przyznał 10 tys., a SA 50 tys.; skargę kasacyjną wniósł RPO]: Z całą pewnością teza o jedynie posiłkowym, uzupełniającym czy drugorzędnym znaczeniu zadośćuczynienia za krzywdę na gruncie art. 448 k.c., co miałoby rzutować na jego wymiar, jak zdaje się sugerować SA, jest za daleko idąca. ( ) Określona przez SA wysokość zadośćuczynienia nie uwzględnia w sposób wystarczający rozmiarów krzywdy będącej skutkiem traumatycznych dla powodów przeżyć związanych z nagłą śmiercią zmarłej. # Wyrok SN z 10 listopada 2010 r. (II CSK 248/10): Co do zasady możliwe jest zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 448 k.c., niezależnie od odszkodowania zasądzonego wcześniej na podstawie art. 446 3 k.c. Wyrok SN z 4 lipca 2014 r. (II CSK 621/13): W sprawie nie poczyniono żadnych ustaleń, które by upoważniały do wnioskowania o tym, że pozwany świadcząc powodowi bezpośrednio po śmierci jego ojca odszkodowanie w kwocie 26.300,60 zł na podstawie art. 446 3 k.c. uwzględnił w ramach tego świadczenia także aspekty wyrządzonej mu krzywdy ( ) Pozwany w żaden sposób nie objaśnił, w jaki sposób odszkodowanie to zostało wyliczone i jakiego rodzaju uszczerbek powoda miało pokryć. 13
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych a zakres ubezpieczenia OC # Art. 822 1 k.c.: Przez umowę ubezpieczenia OC ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. # Dobrowolne ubezpieczenia OC => a) szkoda na osobie powstała wskutek śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, b) szkoda rzeczowa powstała wskutek utraty, zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy. # Art. 25 ust. 1 pkt 1 ustawy o działalności leczniczej: umowa ubezpieczenia OC obejmuje szkody będące następstwem udzielania świadczeń zdrowotnych albo niezgodnego z prawem ich zaniechania [wyłączenie m.in. szkód polegających na uszkodzeniu, zniszczeniu lub utracie rzeczy]. Roszczenie o zadośćuczynienie z art. 445 1 k.c. oraz roszczenie o zadośćuczynienie będące następstwem zawinionego naruszenia praw pacjenta mają odrębny charakter, określając zasady odpowiedzialności sprawców za odrębne czyny bezprawne (wyroki SN z 29 maja 2007 r., V CSK 76/07 oraz z 3 grudnia 2009 r., II CSK 337/09). 14
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych a zakres ubezpieczenia OC # Art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK: z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia. Wyrok SA w Lublinie z 13 listopada 2013 r. (I ACa 486/13): właścicielowi zniszczonego domu, na który najechał samochód ciężarowy z naczepą, należy się z ubezpieczenia OC ppm zadośćuczynienie (=> 30.000 zł) za krzywdę wynikającą z naruszenia nietykalności mieszkania. Postanowienie SN z 27 czerwca 2014 r. (III CZP 2/14): zadośćuczynienie za krzywdę doznaną przez najbliższych członków rodziny w przypadku wyrządzenia śmierci człowieka niewątpliwie wchodzi w zakres odpowiedzialności wynikającej z obowiązkowego ubezpieczenia OC. 15
Zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych a zakres ubezpieczenia OC # Wyroki TSUE z 24 października 2013 r. w sprawach C-22/12 Katarína Haasová i C-277/12 Vita lijs Drozdovs: Przepisy dyrektyw komunikacyjnych należy interpretować w ten sposób, że obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej wynikającej z ruchu pojazdów mechanicznych musi obejmować zadośćuczynienie za szkody niematerialne poniesione przez osoby bliskie poszkodowanych, którzy zmarli w wypadku drogowym, o ile zadośćuczynienie to jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego przez właściwe dla sporu w postępowaniu głównym prawo krajowe. Dyrektywy posługują się wprawdzie określeniem uszkodzenie ciała, jednak w świetle różnych wersji językowych oraz celu ochronnego dyrektyw należy uznać, że w zakres tego pojęcia wchodzi każda szkoda wynikająca z naruszenia integralności osoby, w tym zarówno cierpienia fizyczne, jak i psychiczne, o ile zadośćuczynienie za nią jest przewidziane z tytułu odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego. W konsekwencji wśród szkód podlegających naprawieniu znajdują się również szkody niematerialne, za które zadośćuczynienie jest przewidziane przez prawo krajowe. Ponadto, zgodnie z pierwszą dyrektywą, osoba poszkodowana to osoba, której przysługuje odszkodowanie z powodu strat lub szkód spowodowanych przez pojazdy. Nie można zatem stwierdzić, że ochrona, jaką zapewniają dyrektywy, została ograniczona jedynie do osób bezpośrednio uczestniczących w zdarzeniu powodującym szkodę. ( ) Państwa członkowskie są bowiem zobowiązane do zapewnienia, by odpowiedzialność cywilna wynikająca z ruchu pojazdów, mająca zastosowanie zgodnie z ich prawem krajowym, była objęta obowiązkowym ubezpieczeniem OC. 16
Dziękuję za uwagę Tomasz Młynarski t.mlynarski@rzu.gov.pl 17