KURATORIUM OŚWIATY W KRAKOWIE Informacja o realizacji w szkołach wieloletniego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania SEPZ-I.533.1.2014.BY Opracowanie: Wydział Strategii Edukacyjnej i Pragmatyki Zawodowej Oddział Strategii i Analiz Kuratorium Oświaty w Krakowie
Zawartość WSTĘP - Informacja o programie Pomoc paostwa w zakresie dożywiania... 3 Wyniki badao.... 5 Podsumowanie... 14 Ankieta skierowana do szkół... 15 Wybrane zbiorcze wyniki w całym województwie... 17 Zestawienie wybranych informacji w poszczególnych powiatach... 20 2
WSTĘP - Informacja o programie Pomoc państwa w zakresie dożywiania Rządowy program Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" został przyjęty ustawą z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" (Dz. U. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Sposób realizacji, planowania, dokonywania poddziału środków budżetu paostwa przyznanych na realizację Programu oraz zakres i formy monitorowania jego realizacji określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 2006 r. w sprawie realizacji programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. Nr 25, poz. 186 z późn. zm.). Celem Programu jest wsparcie gmin w wykonywaniu zadao własnych o charakterze obowiązkowym w zakresie dożywiania dzieci oraz zapewniania posiłku osobom jego pozbawionym, ze szczególnym uwzględnieniem osób z terenów objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich. Ponadto program zakłada długofalowe działanie w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczanie zjawiska niedożywienia, upowszechnianie zdrowego stylu żywienia, poprawę poziomu życia osób i rodzin o niskich dochodach oraz rozwój w gminach bazy żywieniowej, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb dzieci i młodzieży. Gmina realizuje Program przy pomocy ośrodka pomocy społecznej w jednostkach organizacyjnych gminy, placówkach i instytucjach, które posiadają bazę żywieniową lub odpowiednie warunki do wydawania produktów żywnościowych. Program przewiduje otrzymanie pomocy w następujących formach: posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego, zasiłek celowy na zakup posiłku lub zakup żywności, świadczenie rzeczowe w postaci produktów żywnościowych. Powyższa pomoc przyznawana jest w oparciu o przyjęte w ustawie kryteria dochodowe, określone w art. 8 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o pomocy społecznej. Od 1 października 2012 r. obowiązują zweryfikowane kryteria dochodowe oraz kwoty świadczeo pieniężnych z pomocy społecznej: a) dla osoby samotnie gospodarującej w wysokości 542 zł, b) dla osoby w rodzinie w wysokości 456 zł. Kryteria te uprawniają do korzystania przez uczniów z bezpłatnych posiłków 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeo pieniężnych z pomocy społecznej (Dz. U. z 2012 r., poz. 823). 3
W ramach programu realizowane są działania dotyczące w szczególności: tworzenia nowych lub doposażenia istniejących punktów przygotowywania lub wydawania posiłków, dowozu posiłków. Dzieci i młodzież realizujące obowiązek szkolny lub obowiązek nauki, którym przyznano pomoc w formie posiłku, spożywają posiłek w szkole pod warunkiem, że szkoła posiada warunki pozwalające na przygotowywanie lub wydawanie posiłków. W przypadku, gdy szkoła nie posiada warunków do przygotowywania lub wydawania posiłków, kierownik ośrodka pomocy społecznej we współpracy z dyrektorem szkoły, zapewnia spożywanie posiłków poza szkołą. Odbiorcami Programu są: a) dzieci do 7 roku życia; b) uczniowie do czasu ukooczenia szkoły ponadgimnazjalnej; c) osoby i rodziny znajdujące się w sytuacji: ubóstwa; sieroctwa; bezdomności; bezrobocia; niepełnosprawności; długotrwałej lub ciężkiej choroby; przemocy w rodzinie; potrzeby ochrony ofiary handlu ludźmi; osoby i rodziny wymagające wsparcia ze względu na potrzebę ochrony macierzyostwa lub wielodzietności; bezradnośd w sprawach opiekuoczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuoczo-wychowawcze; trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą; trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; alkoholizm lub narkomanię; zdarzenia losowe i sytuację kryzysową; klęskę żywiołową lub ekologiczną. W latach 2010-2013 zwiększono liczbę uczniów i dzieci, którym udziela się pomocy w szczególnie uzasadnionych przypadkach. W przypadku wyrażenia chęci zjedzenia posiłku przez ucznia w szkole albo dziecko korzystające z zajęd w ramach rocznego przygotowania przedszkolnego w szkole lub przedszkolu dyrektor szkoły (przedszkola) udziela pomocy bez rozpoznawania sytuacji rodziny (rodzinny wywiad środowiskowy) oraz bez decyzji administracyjnej wydanej przez ośrodek pomocy społecznej. Stosowną informację o udzieleniu pomocy w tym trybie dyrektor szkoły (przedszkola) przekazuje ośrodkowi pomocy społecznej właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania ucznia lub dziecka. Zauważyd należy, że liczba tych dzieci i uczniów nie może przekroczyd 20 % liczby uczniów i dzieci dożywianych ogółem w szkołach i przedszkolach na terenie gminy w danym miesiącu na podstawie wydanych decyzji administracyjnych. 4
Wyniki badań. Małopolski Kurator Oświaty od 2010 r. systematycznie monitoruje realizację rządowego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania". Podobnie jak w latach ubiegłych, w 2014 r. również skierowano do szkół ankietę, której celem było zebranie informacji dotyczących podejmowania przez szkoły i przedszkola w województwie małopolskim działao przynoszących oczekiwane efekty w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczanie zjawiska niedożywienia, upowszechnianie zdrowego stylu żywienia, poprawę poziomu życia osób i rodzin o niskich dochodach oraz rozwój w gminach bazy żywieniowej, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb dzieci i młodzieży. Ankietę wypełnili dyrektorzy 460 przedszkoli, 1179 szkół podstawowych, w tym z oddziałami przedszkolnymi, 550 gimnazjów, 230 szkół ponadgimnazjalnych. Spośród tych szkół i przedszkoli 1232 funkcjonuje w zespole. Poniższy wykres przedstawia informację o liczbie wypełnionych ankiet dla poszczególnych typów szkół. Wykres nr 1. W 2419 szkołach, których dyrektorzy wypełnili ankietę program "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" realizowany jest w 1903 dla 31673 uczniów. Przy czym w jego ramach pomoc otrzymują uczniowie ze szkół funkcjonujących na wsi, co stanowi ponad 66% ankietowanych szkół. Podkreślid należy, że nie każdy dyrektor rzetelnie wypełnił ankietę. I tak pośród 1903 szkół, które zadeklarowały, że realizują program "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" aż 353, co stanowi 18,5%, nie wskazało liczby uczniów objętych programem. Codziennie otrzymują gorący posiłek dzieci lub uczniowie w 1455 szkołach, w pozostałych zaś na śniadanie lub drugie śniadanie, czasem podwieczorek uczniowie otrzymują jedynie bułki, kanapki, czy drożdżówki. Ten posiłek czasami uzupełniany jest owocami, szklanką mleka czy soku. 5
Dyrektorzy małopolskich szkół korzystają ze swoich uprawnieo, które daje im przepis art. 6a ustawy z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Dyrektor szkoły lub przedszkola może w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy uczeo albo dziecko korzystające z zajęd w ramach rocznego przygotowania przedszkolnego wyraża chęd zjedzenia posiłku, udzielid pomocy. W takich przypadkach nie jest wymagane rozpoznanie sytuacji rodziny w drodze rodzinnego wywiadu środowiskowego oraz wydanie przez ośrodek pomocy społecznej decyzji administracyjnej. Według informacji uzyskanych od dyrektorów szkół, którzy wypełnili ankietę, z tej formy pomocy korzysta 5182 uczniów, tj. 16 % uczniów szkół realizujących Program (1025 szkół). Poniższy wykres przedstawia liczbę osób korzystających z w poszczególnych typach szkół. Wykres nr 2 Pomoc w oparciu o art. 6a ustawy Wykres nr 3 ilustruje pomoc szkół w oparciu o art. 6a ustawy ze względu na wielkości miejscowości, w której funkcjonuje szkoła i podział na szkoły publiczne i niepubliczne. 6
Wykres nr 3 W ramach rządowego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" dzieci mogą otrzymad pomoc w formie: a) posiłku, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 1 - daniowy), b) posiłku, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 2-daniowy), c) świadczenia pieniężnego na zakup posiłku lub żywności, d) świadczenia rzeczowego w postaci produktów żywnościowych, e) całodziennego wyżywienia (np. w żłobkach, przedszkolach, w bursach szkolnych), f) świadczenia mieszanego w formie posiłku i zasiłku celowego. Poniższy wykres przedstawia liczbę dzieci objętych pomocą w ramach Programu według poszczególnych form świadczeo. Wykres nr 4 7
Jak wynika z analizy danych w 61% badanych szkół, w których realizowany jest Program Pomoc paostwa w zakresie dożywiania, dzieci otrzymują gorący posiłek w postaci pełnego obiadu lub jednego dania gorącego. Częśd spośród nich - przede wszystkim dzieci uczęszczające do przedszkola - mają zapewniony całodzienny posiłek. Najmniej uczniów - tylko 126 z 18 szkół otrzymuje świadczenie mieszane w formie posiłku i zasiłku celowego. Do tej formy pomocy mają prawo uczniowie z tych rodzin, których sytuacja materialna wymaga dożywiania dzieci w dniach wolnych od nauki. Dyrektorzy nie wskazali innych form pomocy w ramach programu. Jeżeli szkoła nie posiada warunków do przygotowywania lub wydawania posiłków, to zgodnie z 3 ust. 4, kierownik ośrodka pomocy społecznej we współpracy z dyrektorem szkoły powinien zapewnid spożywanie posiłków poza szkołą. W takim przypadku dyrektorzy korzystają z bazy żywieniowej innych szkół i placówek - przedszkole lub szkoła w sąsiedztwie bądź funkcjonująca w tym samym budynku. W stosunku do ubiegłego roku wystąpiły pewne różnice. Zmniejszył się procent szkół, w których wydawane są posiłki a wzrosła liczba tych, do których są one dowożone i spożywanych poza szkołą. Szczegóły przedstawia wykres nr 5. Wykres nr 5 Ten stan rzeczy wynika między innymi z tego, że baza żywieniowa małopolskich szkół jest zróżnicowana. W 51% szkół funkcjonuje kuchnia wraz ze stołówką, w 5% szkół funkcjonuje stołówka szkolna bez kuchni, w 22% szkół zorganizowano punkty wydawania posiłków a 3% szkół zorganizowało punkty przygotowywania i wydawania posiłków, natomiast ok. 8% korzysta z innych form. Między innymi są to stołówki prowadzone przez ajentów i firmy gastronomiczne przygotowujące posiłki na 8
miejscu. W stosunku do roku ubiegłego wzrósł z 4,7% na 11% procent szkół, które nie posiadają bazy żywieniowej. Ponad 90% dyrektorów deklaruje, że posiadają akceptację Sanepidu w przypadku punktów wydawania posiłków, punktów przygotowywania i wydawania posiłków oraz stołówek. Szczególnie podkreślid należy, że w dalszym ciągu dożywianie dzieci odbywa się tylko w dni nauki szkolnej. Dożywianie w dni wolne od nauki szkolnej, tj. między innymi w soboty i niedziele, ferie letnie, ferie zimowe, przerwy świąteczne organizuje zaledwie 10 szkół, co stanowi 0,5% ogółu szkół biorących udział w badaniu. Należą do nich przede wszystkim szkoły funkcjonujące w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Nieco lepsza sytuacja jest podczas ferii zimowych, ferii świątecznych i w czasie wakacji. W 2013 r. podczas dni wolnych od nauki 205 szkół zorganizowało dożywianie dla dzieci objętych programem, głównie w formie obiadu dwudaniowego. Warto jednak zaznaczyd, że w największym stopniu dotyczy to szkół i przedszkoli funkcjonujących na wsi (53% w/w 205 szkół). W okresie dni wolnych od nauki dożywianie dzieci zapewniają przede wszystkim przedszkola, jako placówki nieferyjne. W najmniejszej mierze spostrzeżenie to dotyczy szkół ponadgimnazjalnych. Szczegółowe dane ilustruje wykres nr 6. Wykres nr 6 Z wypowiedzi dyrektorów wynika, że w ponad 57% badanych szkół, które realizują program Pomoc Paostwa w zakresie dożywiania Paostwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrole w zakresie: zawartości odżywczej i kalorycznej 899 kontroli w 669 szkołach; analizy jakościowej posiłków pod względem zapotrzebowania na energię dla poszczególnych grup wiekowych z uwzględnieniem płci i wskaźnika aktywności 571 kontroli 427 szkołach. 9
Wykres nr 7 Ponadto SANEPID, gminne zespoły obsługi szkół i przedszkoli oraz ośrodki pomocy społecznej przeprowadziły w prawie 41% szkół i przedszkoli kontrolę w zakresie upowszechniania zdrowego stylu żywienia. W 47% szkół i przedszkoli kontrola dotyczyła zapewnienia jednakowych posiłków pod względem ilościowym i jakościowym. Podobne kontrole przeprowadzają także dyrektorzy szkół w ramach kontroli bieżącej i szkolne pielęgniarki. Prawie 46% dyrektorów deklaruje, że w szkole/przedszkolu jadłospisy zostały opracowane przez specjalistów od żywienia, np. dietetyków czy techników żywienia zbiorowego. Za prawidłowe opracowanie jadłospisu odpowiedzialni są najczęściej szefowie kuchni, intendentki, przedstawiciele firm cateringowych, ajenci prowadzący żywienie. Wartośd odżywcza posiłku (kalorycznośd) uwzględniająca zapotrzebowanie poszczególnych grup żywieniowych określana jest w 47% szkół. Prawie w 61% szkołach określana jest gramatura posiłków, a w 52,3% określane są wymogi w zakresie składu wydawanych posiłków. Informacje dotyczące zarówno wartości odżywczej posiłków, ich gramatury oraz składu wydawanych posiłków odnotowywane są najczęściej w zestawach jadłospisów w oparciu o poradnik,,racjonalne posiłki szkolne dla dzieci i młodzieży", w Szkolnych założeniach i zasadach żywienia uczniów, dzienniku żywieniowym, księdze HACCP. Warto podkreślid, że dyrektorzy zwracają uwagę na fakt, iż od momentu prowadzenia stołówki przez ajenta nie posiadają takich dokumentów, gdyż kontrole w tym zakresie odbywają się poza jego obecnością. 10
Prawie 78% uczniów korzystających z dożywiania w ramach programu spożywa posiłki wspólnie z dziedmi nie objętymi programem. Pozostali uczniowie korzystający z pomocy spożywają posiłki poza szkołą. Zauważyd jednak należy, iż 16% dyrektorów nie udzieliło w tym względzie odpowiedzi. Podczas dystrybucji posiłków fakt wydania posiłku najczęściej odnotowują lub potwierdzają pracownicy szkoły np.: dyrektorzy, kierownicy świetlic, intendenci, szefowie kuchni, ajenci a nawet uczniowie. Ten stan rzeczy przedstawia wykres nr 8. Wykres nr 8 Nadzór nad realizacją Programu, przede wszystkim sprawują dyrektorzy szkół, pedagodzy szkolni, pracownicy organów prowadzących oraz pracownicy ośrodków pomocy społecznych. Częstotliwośd przeprowadzania tych kontroli jest bardzo zróżnicowana. Są szkoły, w których kontrole przeprowadzane są co najmniej raz w miesiącu, ale zdarza się także, że tylko dwa razy w roku. W stosunku do roku 2012 nie zmienił się procent szkół, w których posiłki przygotowywane są z gotowych półproduktów np.: pierogi mrożone, placki ziemniaczane z torebki, zupy z torebek itp. Taki stan rzeczy jest sprzeczny z zasadami zdrowego żywienia. Docenid należy, że zdecydowanie zmalała liczba szkół wykazujących sprzedaż niezdrowych produktów żywnościowych. Zauważa się także znaczny spadek liczby szkół ponadgimnazjalnych, w których w sklepikach sprzedawane są produkty zawierające wysoką zawartośd cukru, soli i tłuszczu, co potwierdza poniższy wykres. Dyrektorzy 31% szkół - poza pomocą wynikającą z programu rządowego Pomoc Paostwa w zakresie dożywiania - uczniom pochodzącym z rodzin żyjących w trudnych warunkach materialnych, w zależności od potrzeb dziecka oraz możliwości finansowych i organizacyjnych umożliwiają spożywanie posiłków nieodpłatnych. Dodatkowe środki na dożywianie dyrektorzy pozyskują poza ośrodkami pomocy społecznej najczęściej od podmiotów działających w najbliższym sąsiedztwie: rad rodziców, parafii, sponsorów prywatnych, firm, organizacji pozarządowych i innych podmiotów. 11
Najważniejsze z tych organizacji to: Caritas Archidiecezji Krakowskiej, PCK, Federacja Polskich Banków Żywności, Program PAJACYK - Polskiej Akcji Humanitarnej. W akcję dożywiania dzieci od kilku lat włączyła się również firma Carrefour, która przekazuje organizacjom pozarządowym, a co za tym idzie szkołom, środki na dożywianie dzieci. Podkreślid jednak należy, że najwięcej tych działao podejmują szkoły podstawowe, co pokazuje poniższy wykres. Wykres nr 9 Zdaniem ok. 73% ankietowanych dyrektorów, podobnie jak w roku ubiegłym wdrożyli oni bądź wdrażają program edukacyjny lub profilaktyczny obejmujący problematykę zdrowego żywienia i walkę z otyłością, itp. Do najpopularniejszych programów należą: Program Szkoła Promująca Zdrowie - rozwijany jest w Polsce w ramach Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie. Opracowane zostały kryteria przynależności do tej sieci oraz przyznawania certyfikatu wojewódzkiego. Szkoły, które spełniły określone warunki, zostają przyjęte do sieci i po minimum dwóch latach pracy otrzymują wojewódzkie certyfikaty. W uznaniu dla systemowych działao szkół, zgodnych z koncepcją szkół promujących zdrowie, ustanowiono Krajowy Certyfikat Szkoła Promująca Zdrowie. Akcja Ćwiczyd każdy może, która zorganizowana została w ramach ogłoszonego przez Ministra Edukacji Narodowej Roku Szkoły w Ruchu". Wszystkie działania w tym zakresie promują aktywnośd fizyczną i zdrowy tryb życia wśród dzieci i młodzieży; Wiem co jem - program skierowany jest do uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Promuje zdrowy styl życia, uczy młodych ludzi racjonalnego podejścia do odżywiania a także rozwija samoświadomośd, która stanowi istotny czynnik w podejmowaniu właściwych decyzji żywieniowych. Daje wiedzę dotyczącą zaburzeo związanych z odżywianiem (anoreksja, bulimia, otyłośd) jak również mechanizmów odpowiedzialnych za indywidualne podejście do odżywiania, budowanie i zmianę nawyków na konstruktywne; 12
Owoce w szkole - program skierowany jest do uczniów klas I-III szkół podstawowych. Głównym celem programu jest długoterminowa zmiana nawyków żywieniowych dzieci i młodzieży poprzez zwiększenie udziału owoców i warzyw w ich codziennej diecie oraz propagowanie zdrowego odżywiania poprzez działania edukacyjne realizowane w szkołach podstawowych; Trzymaj formę - program współorganizowany jest przez Główny Inspektorat Sanitarny oraz Polską Federację Producentów Żywności Związek Pracodawców w ramach realizacji strategii WHO dot. diety, aktywności fizycznej i zdrowia; Program edukacyjny dotyczący upowszechniania Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem - skierowany jest do dzieci i młodzieży wszystkich typów szkół. Celem projektu jest budowanie świadomości onkologicznej i poprawy jakości życia dzieci i młodzieży przez: stwarzanie warunków oraz kształtowanie motywacji, wiedzy i umiejętności w zakresie wpływu zdrowego stylu życia na zapobieganie chorobom nowotworowym; kształtowanie postawy aktywności fizycznej i zdrowego trybu życia. Szkoły uczestniczące w realizacji projektu organizują w swoich środowiskach szkolnych i lokalnych liczne przedsięwzięcia zapobiegające rozpowszechnianiu niewłaściwych zachowao zdrowotnych w szkole, rodzinie i środowisku. Aktywnie po zdrowie program społeczny realizowany przez Fundację Banku Ochrony Środowiska. Jego celem jest przede wszystkim obszerna i kompleksowa edukacja dotycząca zdrowego stylu życia, a w szczególności zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej. "Akademia Zdrowego Przedszkolaka - Piramida Żywienia Przedszkolaka" - stanowi cykl akcji prozdrowotnych dla dzieci w wieku przedszkolnym. Jest organizowana przez firmę Lionfitness, SGGW I PTD w ramach kilkustopniowego programu edukacyjnego, skierowanego do przedszkoli. Akcja ma na celu pokazanie rodzicom, wychowawcom przedszkolnym oraz samym dzieciom, jak zastąpid niezdrowe produkty żywnościowe w codziennej diecie równie smacznymi, ale wartościowymi. Żyj smacznie i zdrowo program jest akcją edukacyjną marki WINIARY prowadzoną we współpracy z Federacją Polskich Banków Żywności. Skierowany jest do uczniów gimnazjów. Jego celem jest kształtowanie u młodych ludzi zasad zdrowego i smacznego odżywiania. Zwraca także uwagę na problem marnowania żywności oraz koniecznośd zmniejszania ilości odpadów, zużycia energii i wody. Patronem honorowym programu jest Polski Instytut Nauk Żywieniowych oraz Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych - ogólnopolski program realizowany za pośrednictwem Agencji Rynku Rolnego. Ponadto szkoły realizują własne projekty upowszechniające zdrowy tryb życia. Na podkreślenie zasługują akcje dotyczące: szkodliwości dymu tytoniowego i alkoholu, wzbogacania codziennej diety w warzywa i owoce, liczne formy upowszechniające aktywnośd fizyczną a także unikanie nadmiernej 13
ekspozycji na promienie słoneczne i korzystanie z solarium oraz udział w programach szczepieo ochronnych. Wśród badanych ponad 77% określiło, że w ich szkołach funkcjonuje lub wdrażany jest system jakościowy HACCP. Podsumowanie Z przeprowadzonych badao dotyczących realizacji przez szkoły województwa małopolskiego Programu Wieloletniego "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" w roku 2013 wynika, że dyrektorzy szkół bardziej angażują się w jego realizację. Podejmowane działania w coraz większym zakresie zapewniają realizację podstawowych celów Programu, którymi są: poprawa stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczenie zjawiska niedożywienia, upowszechnianie zdrowego stylu żywienia, poprawa poziomu życia osób i rodzin o niskich dochodach oraz rozwój bazy żywieniowej. Świadczy to o tym, że dyrektorzy szkół i placówek oświatowych z większą odpowiedzialnością prowadzą rozpoznanie potrzeb uczniów oraz podejmują skuteczną współpracę z ośrodkami pomocy społecznej. Dzięki tym działaniom coraz więcej uczniów i młodzieży otrzymuje pomoc w formie gorącego posiłku. Dyrektorzy szkół bardziej świadomie stosują art. 6a ustawy z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Podjęli także skuteczne działania zmierzające do wzbogacenia asortymentu sklepików funkcjonujących w szkole o zdrowe produkty, tj.: jogurty, serki, owoce, soki i wody mineralne. Zdecydowanie zmniejszyła się liczba szkół, w których funkcjonują sklepiki oferujące uczniom produkty typu hot dogi, chipsy, słodycze, słone przekąski i napoje gazowane. Bardzo ważnym czynnikiem w upowszechnianiu celów Programu jest uczestnictwo szkół i placówek oświatowych w projektach i programach popularyzujących zdrowy styl życia oraz zasady zdrowego żywienia. Podkreślid należy, że zwiększa się zakres zaangażowania szkół i placówek oświatowych w tego typu projekty, ale nadal wskazane jest w tym względzie zwiększanie aktywności poprzez promowanie zdrowego stylu życia oraz zasad zdrowego żywienia. W dalszym ciągu w zakresie zainteresowania szkół winno byd zapewnienie posiłków dzieciom i młodzieży podczas ferii letnich i zimowych. W tych okresach zaledwie 10 szkół podejmuje takie działania. 14
Ankieta skierowana do szkół 1. Nazwa szkoły informacje o szkole 2. Czy szkoła/przedszkole funkcjonuje w zespole? 3. Czy na terenie szkoły/przedszkola realizowany jest program Pomoc paostwa w zakresie dożywiania wynikający z ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.)? 4. Czy w szkole/przedszkolu wydawany jest gorący posiłek? (w ramach wieloletniego programu "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania")? L 5. Liczba dzieci i uczniów, którym przyznano pomoc w formie posiłku spożywanego w szkole w ramach programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" 6. Czy w szkole/przedszkolu udzielana jest pomoc w oparciu o art. 6a ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.)? 7. Liczba dzieci i uczniów, którym dyrektor udzielił pomocy na podstawie art. 6a ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). 8. Proszę podad liczbę uczniów, którzy otrzymują wymienione formy pomocy w ramach wieloletniego programu "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania". a) posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 1 daniowy), b) posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 2-daniowy), c) świadczenie pieniężne na zakup posiłku lub żywności, d) świadczenie rzeczowe w postaci produktów żywnościowych, e) całodzienne wyżywienie (np. przedszkola, SOSW) f) świadczenie mieszane w formie posiłku i zasiłku celowego 9. Czy w ramach rządowego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" posiłki: a) przygotowywane i spożywane są na terenie szkoły; b) są dowożone i spożywane są na terenie szkoły; c) w szkole/przedszkolu dożywianie organizowane jest w formie cateringu; d) kierownik ośrodka pomocy społecznej, we współpracy z dyrektorem szkoły, zapewniają spożywanie posiłków poza szkołą. 10. Jeżeli wybraliście Paostwo odpowiedź d, proszę podad miejsce spożywania posiłków. 11. Czy program dożywiania w szkole/przedszkolu jest prowadzony w weekendy? 12. Czy program dożywiania w szkole/przedszkolu jest prowadzony w okresie ferii zimowych, ferii świątecznych i w wakacje? 13. Czy jest akceptacja Sanepidu w przypadku: a) punktu wydawania posiłków, b) punktu przygotowywania i wydawania posiłków, c) Stołówki, d) inna 14. Czy Paostwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrolę w szkole/przedszkolu w zakresie wartości odżywczej i kalorycznej posiłków? 15. Jeżeli TAK proszę podad liczbę kontroli w 2013 roku. 16. Czy Paostwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrolę w szkole/przedszkolu w zakresie analizy jakościowej posiłków pod względem zapotrzebowania na energię dla poszczególnych grup wiekowych z uwzględnieniem płci i wskaźnika aktywności? 17. Jeżeli TAK proszę podad liczbę analiz w 2013 roku. 18. Czy w szkole/przedszkolu przeprowadzane są kontrole w zakresie upowszechniania zdrowego stylu żywienia? 15
19. Czy posiłki są przygotowywane z gotowych półproduktów, np. pierogi mrożone, placki ziemniaczane z torebki, zupy z torebek, itp.? 20. Jeśli tak to kto je przeprowadza i w jakim zakresie? 21. Kto w szkole/przedszkolu opracowuje jadłospisy?" 22. Czy określana jest wartośd odżywcza posiłku (kalorycznośd) uwzględniająca zapotrzebowanie poszczególnych grup żywieniowych? 23. Czy została określona obowiązująca gramatura posiłków (wielkośd porcji)? 24. Czy zostały określone wymogi w zakresie składu wydawanych posiłków? 25. Czy uczniowie korzystający z dożywiania w ramach Programu spożywają posiłki wspólnie z dziedmi nie objętymi Programem? 26. Kto przy dystrybucji posiłków odnotowuje lub potwierdza fakt wydania posiłku? a) pracownik szkoły, b) ajent, c) uczeo, d) inna osoba. 27. Jaki podmiot sprawuje nadzór nad realizacją Programu? w szkole/przedszkolu? 28. Jak często przeprowadzane są na terenie szkoły /przedszkola kontrole realizacji Programu? 29. Czy w szkole/przedszkolu wdrożono lub wdrażany jest program edukacyjny lub profilaktyczny obejmujący problematykę zdrowego żywienia i walkę z otyłością? 30. Jeżeli TAK, proszę podad jaki? 31. Czy szkoła/przedszkole organizuje dożywianie w dni wolne od nauki? - proszę podad w jakiej formie? 32. Jeżeli TAK, proszę podad w jakie dni? 33. Czy jest akceptacja Sanepidu w przypadku: a) punktu wydawania posiłków; b) punktu przygotowywania i wydawania posiłków; c) stołówki 34. Proszę podad bazę żywieniową, jaka funkcjonuje na terenie szkoły /przedszkola a) stołówka szkolna (z kuchnią w szkole), b) stołówka szkolna (bez kuchni w szkole), c) punkt wydawania posiłków punkt przygotowywania i wydawania posiłków, d) inne podmioty gospodarcze prowadzące żywienie w szkole brak bazy żywieniowej e) brak bazy żywieniowej. 35. Czy posiłki są przygotowywane z gotowych półproduktów np.: pierogi mrożone, placki ziemniaczane z torebki, zupy z torebek itp.:? 36. Czy na terenie szkoły/przedszkola istnieje sklepik, w którym sprzedawane są produkty typu hot dogi, chipsy itp.? 37. Czy na terenie szkoły/przedszkola realizowany jest inny program niż Pomoc paostwa w zakresie dożywiania? 38. Czy w szkole/przedszkolu wdrożono lub wdrażany jest program edukacyjny lub profilaktyczny obejmujący problematykę zdrowego żywienia i walkę z otyłością? 39. Czy w szkole/przedszkolu funkcjonuje lub wdrażany jest system jakościowy HACCP? 16
Wybrane zbiorcze wyniki w całym województwie 1. Informacje o szkole publiczna niepubliczna przedszkole 422 28 szkoła podstawowa 623 29 szkoła podstawowa z oddziałami przedszkolnymi 513 14 gimnazjum 527 13 liceum ogólnokształcące 78 7 technikum 74 2 szkoła ponadgimnazjalna 64 5 2301 118 2. Czy szkoła/przedszkole funkcjonuje w zespole? Tak Nie 1232 1187 3. Czy na terenie szkoły/przedszkola realizowany jest program Pomoc paostwa w zakresie dożywiania? Tak Nie 1903 493 4. Czy w szkole/przedszkolu wydawany jest gorący posiłek? (wyłącznie w ramach wieloletniego programu "Pomoc paostwa w zakresie dożywiania") Tak Nie 1487 569 5. Liczba dzieci i uczniów, którym przyznano pomoc w formie posiłku spożywanego w szkole w ramach programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" 30044 6. Czy w szkole/przedszkolu udzielana jest pomoc w oparciu o art. 6a ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.)? 7. Liczba dzieci i uczniów, którym dyrektor udzielił pomocy na podstawie art. 6a ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.): 1025 595 5128 8. Proszę podad liczbę dzieci otrzymujące formy pomocy w ramach wieloletniego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania : a) posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 1 daniowy), 14 441 b) posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego (obiad 2-daniowy), 15 412 c) świadczenie pieniężne na zakup posiłku lub żywności 109 d) świadczenie rzeczowe w postaci produktów żywnościowych 563 17
e) całodzienne wyżywienie (np. przedszkola, SOSW) 1022 f) świadczenie mieszane w formie posiłku i zasiłku celowego 126 9. Czy w ramach rządowego programu Pomoc paostwa w zakresie dożywiania" posiłki. a) są przygotowywane i spożywane na terenie szkoły/przedszkola 922 418 b) są dowożone i spożywane są na terenie szkoły/przedszkola 416 565 c) w szkole/przedszkolu dożywianie organizowane jest w formie cateringu 416 571 d) kierownik ośrodka pomocy społecznej, we współpracy z dyrektorem szkoły, zapewniają spożywanie posiłków poza szkołą Tak Nie 35 817 10. Czy program dożywiania w szkole/przedszkolu jest prowadzony w weekendy? 10 1601 11. Czy program dożywiania w szkole/przedszkolu jest prowadzony w okresie ferii zimowych, ferii świątecznych i w wakacje? 205 1407 12. Czy jest akceptacja Sanepidu w przypadku: Tak Nie a) punktu wydawania posiłków 727 186 b) punkt przygotowywania i wydawania posiłków 428 315 c) stołówki 924 206 13. Czy Paostwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrolę w szkole/przedszkolu w zakresie wartości odżywczej i kalorycznej posiłków? Tak Nie 669 914 14. Jeżeli TAK, proszę podad liczbę kontroli w 2013 roku. 899 15. Czy Paostwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła kontrolę w szkole/przedszkolu w zakresie analizy jakościowej posiłków pod względem zapotrzebowania na energię dla poszczególnych grup wiekowych z uwzględnieniem płci i wskaźnika aktywności? Tak Nie 427 1145 16. Jeżeli TAK, proszę podad liczbę analiz w 2013 roku. 571 17. Czy w szkole/przedszkolu przeprowadzane są kontrole w zakresie upowszechniania zdrowego stylu żywienia? Tak Nie 792 799 18. Czy określana jest wartośd odżywcza posiłku (kalorycznośd) uwzględniająca zapotrzebowanie poszczególnych grup żywieniowych? Tak Nie 895 634 19. Czy została określona obowiązująca gramatura posiłków (wielkośd porcji)? Tak Nie 18 1154 365
20. Czy zostały określone wymogi w zakresie składu wydawanych posiłków? Tak Nie 997 502 21. Czy uczniowie korzystający z dożywiania w ramach Programu spożywają posiłki wspólnie z dziedmi nie objętymi Programem? Tak Nie 22. Kto przy dystrybucji posiłków odnotowuje lub potwierdza fakt wydania posiłku? a) pracownik szkoły 1197 b) ajent 278 c) uczeo 43 23. Proszę podad bazę żywieniową, jaka funkcjonuje na terenie szkoły/przedszkola: a) stołówka szkolna (z kuchnią w szkole) 1222 b) stołówka szkolna (bez kuchni w szkole) 108 c) punkt przygotowania i wydawania posiłków 74 d) punkt wydawania posiłków 600 e) inne podmioty gospodarcze prowadzące żywienie w szkole 191 f) brak bazy żywieniowej 269 24. Jeżeli posiłki spożywane są poza szkołą - proszę podad miejsce najczęściej jest to baza żywieniowa innych szkół i placówek, np. przedszkola lub szkoły w sąsiedztwie bądź funkcjonującej w tym samym budynku. 25. Czy posiłki są przygotowywane z gotowych półproduktów, np. pierogi mrożone, placki ziemniaczane z torebki, zupy z torebek, itp.? Tak Nie 144 2139 26. Czy na terenie szkoły/przedszkola istnieje sklepik, w którym sprzedawane są produkty typu hot dogi, chipsy, itp.? Tak Nie 358 2004 Czy na terenie szkoły/przedszkola realizowany jest inny program niż Pomoc paostwa w zakresie dożywiania? Tak Nie 752 1634 27. Czy w szkole/przedszkolu wdrożono lub wdrażany jest program edukacyjny lub profilaktyczny obejmujący problematykę zdrowego żywienia i walkę z otyłością? Tak Nie 1753 623 19
Zestawienie wybranych informacji w poszczególnych powiatach Porównanie danych z 2010 roku z 2011 roku oraz 2012 1. Czy na terenie szkoły/przedszkola realizowany jest program Pomoc paostwa w zakresie dożywiania? Powiat 2010 2011 2012 Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 57 7 68 1 102 17 brzeski 46 16 43 1 78 29 chrzanowski 37 17 38 4 56 35 dąbrowski 35 11 29 2 36 18 gorlicki 73 7 95 3 133 9 krakowski 118 19 122 1 143 61 limanowski 106 5 93 0 121 21 miechowski 33 6 21 0 34 8 myślenicki 76 17 73 0 97 18 nowosądecki 135 18 133 4 173 19 nowotarski 106 38 80 0 152 48 olkuski 30 29 32 1 53 33 oświęcimski 49 20 66 4 89 42 proszowicki 26 6 7 0 26 14 suski 44 8 61 0 77 8 tarnowski 135 14 138 5 184 26 tatrzaoski 21 18 21 1 33 26 wadowicki 61 21 76 4 115 39 wielicki 47 18 52 0 64 19 2. Czy w szkole/przedszkolu udzielana jest pomoc w oparciu o art. 6a ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc paostwa w zakresie dożywiania (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Powiat 2010 2011 2012 64,3% 35,7% 64,3% 35,7% 72% 28% Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 45 17 51 17 88 16 brzeski 28 34 15 26 42 35 chrzanowski 25 29 28 13 39 19 dąbrowski 25 18 13 17 30 7 gorlicki 54 24 57 39 100 34 krakowski 94 42 91 29 102 42 limanowski 96 13 59 33 95 27 miechowski 25 14 17 4 24 11 myślenicki 58 33 46 26 67 31 nowosądecki 111 42 76 58 133 39 nowotarski 84 55 51 27 93 61 olkuski 24 34 17 16 38 18 oświęcimski 40 29 51 17 60 29 proszowicki 22 10 4 3 18 8 suski 41 11 41 20 62 16 tarnowski 107 41 88 52 138 46 tatrzaoski 17 22 15 7 24 10 wadowicki 38 44 40 37 77 38 wielicki 38 27 46 6 47 18 20
kuchnia stołówka kuchnia i stołówka punkt wydawania posiłków punkt przygotowywania i wydawania posiłków inna brak bazy żywieniowej kuchnia stołówka kuchnia i stołówka punkt wydawania posiłków punkt przygotowywania i wydawania posiłków inna brak bazy żywieniowej kuchnia stołówka kuchnia i stołówka punkt wydawania posiłków punkt przygotowywania i wydawania posiłków inna brak bazy żywieniowej Wydział Strategii Edukacyjnej i Pragmatyki Zawodowej Kuratorium Oświaty w Krakowie 3. Proszę podad bazę żywieniową, jaka funkcjonuje na terenie szkoły/przedszkola: 2010 2011 2012 bocheoski 1 8 14 22 8 4 16 5 0 27 22 7 4 4 14 5 39 16 8 11 11 brzeski 3 5 22 1 0 3 28 1 1 25 5 0 4 8 8 4 42 7 3 8 7 chrzanowski 5 10 21 0 0 1 17 5 0 31 1 2 1 2 4 0 46 4 1 3 0 dąbrowski 11 4 8 2 3 0 15 4 2 12 3 5 2 3 1 1 22 6 3 3 0 gorlicki 4 21 24 12 4 2 12 13 2 43 26 3 7 4 18 12 59 33 1 10 1 krakowski 7 24 22 17 5 13 49 3 7 33 45 1 20 14 9 13 38 47 5 14 19 limanowski 15 17 47 9 11 1 9 3 2 57 17 8 3 3 7 3 78 16 9 3 6 miechowski 1 9 3 8 2 0 16 0 1 7 9 0 2 2 1 3 10 13 1 4 2 myślenicki 5 18 38 3 3 1 24 2 4 48 8 3 7 1 2 6 65 13 1 10 1 nowosądecki 12 16 31 26 17 6 42 7 5 37 60 5 10 13 9 10 53 73 6 7 16 nowotarski 6 36 27 11 4 2 49 1 5 28 23 0 9 14 4 3 67 50 1 12 17 olkuski 3 8 12 4 1 3 28 1 1 21 3 1 4 2 4 4 25 8 3 6 5 oświęcimski 2 10 28 2 3 2 21 10 5 38 5 3 8 1 11 10 53 7 2 4 2 proszowicki 1 3 1 12 0 0 15 0 0 1 5 0 0 1 0 0 8 15 0 2 2 suski 2 10 20 6 5 1 7 5 3 39 9 3 1 1 6 9 48 12 2 1 1 tarnowski 9 16 38 7 30 4 45 9 0 59 51 1 12 11 11 6 82 61 6 4 13 tatrzaoski 0 5 5 9 0 0 20 1 0 4 10 0 5 2 5 2 4 9 0 7 6 wadowicki 2 8 38 14 0 2 19 2 9 49 10 1 6 3 2 7 73 19 5 5 4 wielicki 4 4 11 7 0 6 33 1 0 15 17 2 12 5 7 2 12 23 1 13 6 4. Czy w szkole/przedszkolu dożywianie organizowane jest w formie cateringu? 2010 2011 2012 Powiat 37% 63% 40% 60% 33% 67% Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 18 45 21 48 14 89 brzeski 4 53 6 37 11 67 chrzanowski 17 36 10 31 6 51 dąbrowski 10 33 6 24 8 28 gorlicki 27 52 35 63 46 86 krakowski 87 50 85 37 90 53 limanowski 22 87 17 74 11 111 miechowski 19 20 13 8 20 14 myślenicki 21 69 17 56 18 80 nowosądecki 75 76 74 61 69 103 nowotarski 77 64 64 16 73 79 olkuski 14 43 6 27 14 41 oświęcimski 11 55 18 51 21 68 proszowicki 22 10 5 2 15 12 suski 16 34 22 38 18 58 tarnowski 51 95 50 92 65 116 tatrzaoski 14 25 12 10 22 12 wadowicki 17 66 13 65 23 91 wielicki 35 30 35 15 40 24 21
5. Czy na terenie szkoły/przedszkola istnieje sklepik, w którym sprzedawane są produkty typu hot dogi, chipsy, itp.? Powiat 2010 2011 2012 23% 77% 15% 85% 13% 87% Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 12 50 1 68 0 104 brzeski 12 50 3 41 3 74 chrzanowski 20 33 10 32 8 49 dąbrowski 12 33 6 25 8 29 gorlicki 21 59 16 82 16 117 krakowski 38 98 35 88 28 115 limanowski 23 87 5 88 16 106 miechowski 7 31 1 20 4 30 myślenicki 24 68 14 59 12 85 nowosądecki 27 124 21 116 30 143 nowotarski 35 108 13 67 21 133 olkuski 20 39 4 29 7 47 oświęcimski 20 49 12 58 14 72 proszowicki 5 25 3 4 9 17 suski 11 41 9 52 8 71 tarnowski 21 126 18 125 15 169 tatrzaoski 8 31 2 20 4 30 wadowicki 17 66 8 72 13 101 wielicki 15 50 11 41 8 56 6. Czy w szkole/przedszkolu wdrożono lub wdrażany jest program edukacyjny lub profilaktyczny obejmujący problematykę zdrowego żywienia i walkę z otyłością? Powiat 2010 2011 2012 83,6% 63% 83,7% 60% 71% 29% Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 58 6 62 7 81 23 brzeski 54 7 39 5 53 24 chrzanowski 46 8 37 5 41 17 dąbrowski 42 3 29 2 30 7 gorlicki 68 12 79 19 91 43 krakowski 122 15 100 23 108 33 limanowski 96 13 85 8 94 28 miechowski 38 1 21 0 28 6 myślenicki 79 14 58 15 70 28 nowosądecki 108 40 99 38 107 64 nowotarski 107 35 65 15 101 53 olkuski 50 9 26 7 35 20 oświęcimski 63 5 57 13 62 26 proszowicki 27 4 5 2 20 5 suski 46 6 51 10 61 18 tarnowski 127 21 119 24 126 56 tatrzaoski 28 11 20 2 27 7 wadowicki 54 29 68 12 81 33 wielicki 55 10 50 2 49 15 22
7. Czy w szkole/przedszkolu zostały opracowane jadłospisy przez specjalistów od żywienia, np. dietetyków? Powiat 2010 2011 2012 Tak Nie Tak Nie Tak Nie bocheoski 11 53 16 35 29 70 brzeski 0 48 12 21 14 59 chrzanowski 10 44 8 30 10 46 dąbrowski 4 41 2 19 8 26 gorlicki 19 60 19 65 47 85 krakowski 21 89 43 39 54 86 limanowski 18 92 22 56 21 99 miechowski 3 35 7 8 9 24 myślenicki 19 71 14 51 38 57 nowosądecki 16 87 29 55 52 114 nowotarski 21 120 22 33 50 98 olkuski 4 26 10 16 8 41 oświęcimski 19 49 20 34 23 64 proszowicki 2 21 2 3 6 18 suski 4 45 20 38 27 50 tarnowski 21 77 40 65 41 135 tatrzaoski 5 19 3 14 7 24 wadowicki 11 71 24 50 30 84 wielicki 8 22 10 18 28 37 8. Czy w szkole/przedszkolu funkcjonuje lub wdrażany jest system jakościowy HACCP? Powiat 2010 2011 2012 Tak Tak Tak bocheoski 30 42 67 brzeski 29 28 7 chrzanowski 30 35 51 dąbrowski 26 26 30 gorlicki 55 78 120 krakowski 56 69 86 limanowski 64 69 85 miechowski 12 11 19 myślenicki 58 61 77 nowosądecki 69 82 127 nowotarski 43 38 94 olkuski 26 28 46 oświęcimski 46 63 84 proszowicki 11 3 12 suski 36 56 71 tarnowski 74 103 142 tatrzaoski 9 7 14 wadowicki 53 64 98 wielicki 14 14 28 23