Motto wykładów: money 4 fun Architektura systemu płatniczego Wykład 1 płatniczy Zgodnie z ogólnie przyjętą definicją u Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) system płatniczy to: grupa instrumentów płatniczych, zestaw procedur bankowych oraz systemów transferu funduszy (systemów ), które są wykorzystywane do zapewnienia obiegu pieniądza na danym obszarze geograficznym, zazwyczaj jednego kraju (krajowy system płatniczy). płatniczy składa się z: instrumentów płatniczych umożliwiających dokonywanie transakcji (instrumentami takimi są: banknoty i monety oraz bezgotówkowe formy rozliczeń pieniężnych, w tym m.in.: polecenie przelewu, karty płatnicze, czek rozrachunkowy, polecenie zapłaty); systemów, które umożliwiają rozliczanie transakcji dokonanych za pomocą ww. instrumentów płatniczych. 1
Ogólny schemat systemu płatniczego centralny Izba rozliczeniowa system (transferu środków pieniężnych) płatnika Płatnik (często dłużnik) Źródło: Tochmański 2006. Pośrednik rozliczeniowy odbiorcy Odbiorca (często wierzyciel) relacje dostawca usług płatniczych - klient płatniczy i systemy transgranicznych Krajowy system płatniczy Krajowy system płatniczy Krajowy system płatniczy Źródło: NBP 2003. 2
to system rozliczający w określony sposób transakcje danego rodzaju, np. system rozliczeń transakcji detalicznych lub system rozliczeń transakcji kartami płatniczymi. Od strony prawnej system : w ustawie o usługach płatniczych z dnia 19 sierpnia 2011 r. (art. 2 pkt 27) to system transferu środków pieniężnych oparty na formalnych i znormalizowanych regułach oraz wspólnych zasadach dotyczących przetwarzania, rozliczeń lub rozrachunku transakcji płatniczych. w ustawie o ostateczności rozrachunku z 24 sierpnia 2001 r. (art. 1 ust. 1) to podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy co najmniej trzema instytucjami, z których co najmniej jedna jest bankiem centralnym, bankiem komercyjnym (lub szerzej instytucją kredytową), firmą inwestycyjną lub organem władzy publicznej, w ramach których to powiązań obowiązują wspólne dla tych uczestników zasady przeprowadzania rozliczeń lub realizacji ich zleceń rozrachunku. Rodzaje systemów z punktu widzenia rodzaju przetwarzanych : systemy detalicznych, systemy wysokokwotowych; z punktu widzenia zakresu działań realizowanych w systemie: systemy rozliczeniowe (clearing systems), systemy rozrachunku (settlement systems); z punktu widzenia rodzaju rozrachunku: systemy z rozrachunkiem netto, systemy z rozrachunkiem brutto; z punktu widzenia czasu i częstotliwości dokonywania rozrachunku: systemy z rozrachunkiem w wyznaczonym (odroczonym) czasie (offline), systemy z rozrachunkiem w czasie rzeczywistym (online); z punktu widzenia instytucji będącej właścicielem lub obsługującym system: systemy banku centralnego, systemy sektora prywatnego; z punktu widzenia formy przetwarzanych : systemy które na którymś etapie przetwarzają formę papierową, systemy w pełni elektroniczne, zautomatyzowane zapewniające Straight-Through- Processing (STP). 3
Funkcje realizowane w systemie 1. wysyłanie / odbieranie zleceń płatniczych, 2. przekazywanie informacji nt., 3. wyliczanie wzajemnych zobowiązań, np. sald wielostronnych dla uczestników systemu z rozrachunkiem netto, 4. rozrachunek. Podstawowe elementy systemu płatniczego uczestnicy systemu płatniczego, rozliczane w systemie płatniczym, pieniądz będący przedmiotem transferu w systemie płatniczym, instrumenty płatnicze wykorzystywane do dokonywania, kanały komunikacji, poprzez które następuje rozliczanie, umowne stosunki łączące zainteresowane strony. 4
Uczestnicy systemu płatniczego płatnicy, odbiorcy (konsumenci, przedsiębiorstwa, instytucje publiczne), banki, instytucje płatnicze i inni dostawcy usług płatniczych, izby rozliczeniowe, agenci rozrachunkowi, agenci rozliczeniowi, operatorzy bankomatów, organizacje płatnicze, procesorzy, itp. Płatności rozliczane w systemie w trybie kredytowym, w trybie debetowym. Instrumenty płatnicze gotówka, polecenie przelewu, polecenie zapłaty, karty płatnicze (przedpłacone, debetowe, kredytowe, obciążeniowe), przekaz pieniężny, pieniądz elektroniczny, czek, itp. Pieniądz będący przedmiotem transferu w systemie płatniczym gotówkowy bezgotówkowy, elektroniczny. Kanały komunikacyjne poprzez które następuje rozliczanie zabezpieczone prywatne, otwarte (internet), kablowe, bezprzewodowe. Umowne stosunki łączące zainteresowane strony strategiczne (długoterminowe), operacyjne (krótkoterminowe). Definicje prawne z ustawy o usługach płatniczych instrument płatniczy: zindywidualizowane urządzenie lub uzgodniony przez użytkownika i dostawcę zbiór procedur, wykorzystywane do złożenia zlecenia płatniczego (art. 2 pkt 10 uup), zlecenie płatnicze: oświadczenie płatnika lub odbiorcy skierowane do jego dostawcy zawierające polecenie wykonania transakcji płatniczej (art. 2 pkt 36 uup), transakcja płatnicza: zainicjowana przez płatnika lub odbiorcę wpłata, transfer lub wypłata środków pieniężnych (art. 2 pkt 29 uup), rachunek płatniczy: rachunek prowadzony dla jednego lub większej liczby użytkowników służący do wykonywania transakcji płatniczych, przy czym przez rachunek płatniczy rozumie się także rachunek bankowy oraz rachunek członka spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, jeżeli rachunki te służą do wykonywania transakcji płatniczych (art. 2 pkt 25 uup). 5
Definicje detaliczny (niskokwotowy) system : system transferu środków pieniężnych, w którym na ogół rozliczanych jest wiele transakcji płatniczych o relatywnie niskiej wartości, hurtowy (wysokokwotowy) system : system transferu środków pieniężnych, w którym na ogół rozliczanych jest mniej transakcji płatniczych o relatywnie wysokiej wartości, rozliczenie: proces przekazywania, uzgadniania i potwierdzania zleceń płatniczych prowadzący do obliczenia ostatecznej pozycji netto banków, ew. innych dostawców usług płatniczych, rozrachunek: przekazanie płynności między bankiem płatnika i odbiorcy, któremu towarzyszy z reguły wcześniejsze obciążenie rachunku płatnika i późniejsze uznanie rachunku odbiorcy u ich dostawców usług płatniczych (np. banków, SKOK-ów, instytucji płatniczych), płatność: wypełnienie i uwolnienie się od zobowiązania przez nieodwołalne złożenie przez dłużnika (płatnika) bezwarunkowego roszczenia wobec strony trzeciej (np. banku komercyjnego lub centralnego) akceptowalnego dla wierzyciela (beneficjenta, czyli odbiorcy). Rodzaje ze względu na formę wykorzystywanego pieniądza: gotówkowe, bezgotówkowe (oparte na pieniądzu bezgotówkowym i elektronicznym); ze względu na wysokość i liczbę transakcji płatniczych: detaliczne (niskokwotowe), hurtowe (wysokokwotowe); ze względu na umiejscowienie podmiotów, między którymi dokonywana jest płatność: krajowe, transgraniczne; ze względu na regularność dokonywania : regularne (masowe), nieregularne (jednostkowe); ze względu na kierunek przemieszczania środków pieniężnych: uznaniowe, obciążeniowe; 6
Rodzaje c.d. ze względu na bliskość uczestników : bezpośrednie (face-to-face), zdalne (remote); ze względu na wystąpienie pośrednictwa lub jego brak w : z udziałem dostawców usług płatniczych (np. banków, instytucji płatniczych, bez udziału dostawców usług płatniczych; ze względu na uczestników : między bankami komercyjnymi i innymi dostawcami usług płatniczych, między dostawcą usług płatniczych a bankiem centralnym, między dostawcą usług płatniczych a płatnikiem lub odbiorcą usług płatniczych. Rodzaje wg stron rozliczeń pieniężnych Dłużnicy konsumenci przedsiębiorstwa instytucje publiczne konsumenci C2C (np. pożyczki, darowizny, zapłata za usługę, dobro na aukcjach internet) B2C (np. wynagrodzenia za pracę) G2C (np. emerytury, renty, zasiłki) Adnotacja: C Consumer, B Business, G Government. Źródło: Górka 2009 i Tochmański 2006. Wierzyciele przedsiębiorstwa C2B (np. w sklepie, masowe, spłaty kredytów, składki ubezpieczeniowe) B2B (np. zapłata za dobra i usługi, inne rozliczenia między podmiotami gospodarczymi) G2B (np. zwroty podatków, zapłata za dobra i usługi, dotacje) instytucje publiczne C2G (np. podatkowe, składek ZUS) B2G (np. podatkowe, składek ZUS) G2G (np. z budżetu państwa dla jednostek budżetowych) 7
Rodzaje rozliczeń pieniężnych gotówkowe (na którymś etapie rozliczenia jest gotówka), bezgotówkowe (na żadnym etapie rozliczenia nie ma gotówki, bezgotówkowe elektroniczne rozliczenie pieniężne na żadnym etapie rozliczenia nie ma medium papierowego). Rozliczenie pieniężne etap pierwszy: złożenie zlecenia płatniczego przy użyciu danego instrumentu płatniczego przez płatnika albo odbiorcę u dostawcy usług płatniczych, etap drugi: rozliczenie i rozrachunek środków pieniężnych wynikających ze zlecenia płatniczego między dostawcami usług płatniczych płatnika i odbiorcy, jeśli taki występuje, z ewentualnym udziałem pośredników (np. izba rozliczeniowa), któremu towarzyszy obciążenie rachunku płatnika i uznanie rachunku płatniczego odbiorcy (procesy niekoniecznie w tym samym czasie), etap trzeci: informacja o księgowaniach środków pieniężnych przekazana płatnikowi i odbiorcy (powiadomienie + historia rachunku). 8
Aktywa Dłużnik Pasywa Aktywa Wierzyciel Pasywa Rachunek płatniczy -100 Zobowiązanie Wierzytelność -100-100 Rach. płatniczy +100-100 -100 0 0 Dostawca usług płatniczych dłużnika Aktywa Rach. w NBP -100 Pasywa -100-100 Rach. dłużnika -100 Aktywa KIR NBP Pasywa 0 0 Dostawca usług płatniczych wierzyciela Aktywa Rach. w NBP +100 +100 Pasywa +100 Rach. dop wierzyciela +100 Rach. dop dłużnika -100 Rach. wierzyciela +100 Schemat obrotu gotówkowego centralny Hurtowe przepływy i zarządzanie gotówką płatnika ATM 4. Recylkulacja gotówki Centrum gotówkowe, cash handling odbiorcy 5. Zasilanie gotówką ATM Pracodawcy, firmy, inne podmioty 1. Wypłata gotówki Pośrednik* 3. Deponowanie gotówki 2a. Płatność gotówką Płatnik / konsument 2b. Zwrot reszty 2c. Dostawa towaru Beneficjent / akceptant * W procesie gotówkowych na odległość może występować pośrednik np. Poczta Polska. Zazwyczaj gotówkę przy odbiorze towaru konsument przekazuje listonoszowi lub kurierowi. Źródło: Górka 2013. 9
2016-10-07 Schemat obrotu bezgotówkowego centralny Rozrachunek finalny w systemie wysokokwotowym RTGS Zlecenie uznaniowe płatnika Zlecenie obciążeniowe Instytucja płatnicza Zlecenie uznaniowe Izba rozliczeniowa Zlecenie obciążeniowe rozliczeniowy odbiorcy Instytucja pieniądza elektronicznego Agent rozliczeniowy Integrator elektronicznych Inny pośrednik Płatność bezgotówkowa za towar Płatnik/ dłużnik/ konsument Dostawa towaru Innego rodzaju transfer pieniądza (nie transakcja handlowa) Odbiorca/ wierzyciel/ akceptant Źródło: Górka 2013. y w Polsce systemy wysokokwotowych: SORBNET2, TARGET2-NBP, systemy detalicznych: ELIXIR, Euro ELIXIR, Express ELIXIR, system BlueCash, system mobilnych Blik, systemy kartowych: Krajowy Rozliczeń, EasyPay ( kartowe) i SIM EasyPay ( mobilne), Global Clearing Management (GCMS), prowadzony przez organizację MasterCard VISA Polish National Net Settlement (VPNNSS), prowadzony przez organizację VISA Inc. 10
Statystyki SORBNET, ELIXIR, systemy kartowych za 2012 y Liczba zleceń Wartość zleceń Średnie dzienne obroty Średnia kwota zlecenia SORBNET 3 mln 67,7 bln zł 269 mld zł 22,9 mln zł ELIXIR 1462 mln 3,7 bln zł 15 mln zł 2,5 tys. zł Źródło: Górka 2013 na podstawie danych NBP. y kartowych razem: 411 mld zł (transakcje gotówkowe i bezgotówkowe), w tym 120 mld zł transakcje bezgotówkowe. Polski system płatniczy systemy Płatności wysokokwotowe Płatności detaliczne Płatności z rynku międzybankowego Operacje z NBP Wysokokw. klientowskie RPW KDPW ELIXIR Pozostałe (np. kartowe) brutto brutto N B P netto i brutto netto y kartowych brutto brutto SORBNET2 RTGS netto pośredniczący Źródło: Tochmański 2006, DSP NBP. 11
Struktura instytucjonalna polskiego systemu płatniczego Narodowy Polski (NBP) bank centralny odpowiedzialny za nadzór systemowy (oversight), Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) odpowiedzialna za nadzór ostrożnościowy (supervision), Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR) prowadzi trzy systemy detalicznych (ELIXIR, Euro ELIXIR i Express ELIXIR), Blue Media prowadząca system detalicznych Blue Cash, Polski Standard Płatności prowadzący system Blik, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych (KDPW) odpowiedzialny za prowadzenie systemu depozytoworozliczeniowego w zakresie obrotu instrumentami finansowymi, dostawcy usług płatniczych, w tym banki, agenci rozliczeniowi, inne instytucje płatnicze SKOK-i, instytucje pieniądza elektronicznego. Ryzyko w systemie płatniczym i stabilność systemu finansowego Ryzyko prawne Ryzyko płynności Ryzyko kredytowe Ryzyko systemowe Ryzyko operacyjne Źródło: Górka 2013. owo ważne systemy (ically Important Payment s, SIPS) Ważne systemy (Prominent Importance Payment s, PIPS) 12
SORBNET2 i TARGET2-NBP SORBNET ( Obsługi Rachunków owych), a od czerwca 2013 r. jego następca SORBNET2 zapewnia rozrachunek brutto w czasie rzeczywistym (Real Time Gross Settlement, RTGS) wysokokwotowych transakcji w złotych, rdzeń systemu płatniczego w Polsce, zapewnia rozrachunek transakcji przesłanych z innych systemów (ELIXIR, SKARBNET, SEBOP, KDPW itp.) i wysokokwotowych transakcji klientów, udostępnia bezpośredni interfejs zgodny ze SWIFT dla systemu danego banku, jego bezpośrednimi uczestnikami są wszystkie banki komercyjne w formie spółek akcyjnych, działa w dni robocze, TARGET2 (Trans-European Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer ) to paneuropejski system międzybankowych rozliczeń w euro w czasie rzeczywistym, TARGET2-NBP polski komponent systemu TARGET, na koniec 2012 r. uczestnikami bezpośrednimi systemu TARGET2-NBP były 23 podmioty (NBP, KIR, KDPW i 20 banków komercyjnych). y rozrachunku papierów wartościowych W Polsce funkcjonują dwa systemy rozrachunku papierów wartościowych/instrumentów finansowych: RPW (Rejestr Papierów Wartościowych), KDPW (Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. RPW obsługiwany jest przez dwa systemy operacyjne: system SKARBNET (dla bonów skarbowych), system SEBOP (dla bonów pieniężnych). Papiery wartościowe są zdematerializowane. W RPW rozrachunek dokonuje się na zasadzie brutto w czasie rzeczywistym (Delivery Versus Payment, DVP model 1). Natomiast w KDPW rozrachunek jest przeprowadzany głównie podczas sesji rozliczeniowych na bazie netto w środkach pieniężnych i brutto w papierach wartościowych (DVP model 2), a także w systemie RTGS, tj. zarówno w środkach pieniężnych, jak i papierach wartościowych na zasadzie brutto w czasie rzeczywistym. Rozrachunek pieniężny obu systemów jest dokonywany w pieniądzu banku centralnego. 13
Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR) działa na podstawie art. 67 Prawa bankowego z dnia 29 sierpnia 1997 r., powołana przez banki polskie, NBP i Związek ów Polskich w 1991 r. (jej akcjonariusze), świadczy usługi rozliczeniowe dla banków, prowadzi systemy ELIXIR, EuroELIXIR, Express ELIXIR, oferuje szereg innych produktów (np. PayByNet - system bezpośrednich i gwarantowanych internetowych na rzecz branży e-commerce i sektora publicznego, OGNIVO, invoobill). ELIXIR, EuroELIXIR, Express ELIXIR ELIXIR - Elektroniczna Izba Rozliczeniowa dla transakcji w zł, działa w oparciu o rozrachunek netto offline (trzy sesje na dzień) i wzajemną wielostronną kompensatę zobowiązań między bankami uczestnikami, obsługuje polecenia przelewu i zapłaty oraz inne instrumenty płatnicze (np. czeki i GOBI), EuroELIXIR odpowiednik ELIXIRu dla transakcji w euro, zapewnia paneuropejski zasięg dzięki połączeniu z paneuropejską izbą rozliczeniową STEP2 oraz z izbami rozliczeniowymi zrzeszonymi w stowarzyszeniu EACHA, Express ELIXIR system przelewów natychmiastowych dostępny 24h na dobę, 7 dni w tygodniu. Dzięki niemu środki są przekazywane z jednego konta bankowego na drugie, prowadzone w innym banku, w zaledwie kilkanaście sekund. Sesje ELIXIR Poranna Otwarcie wejścia 16:00 dnia poprzedniego Zamknięcie wejścia Początek sesji rozrachunkowej w NBP 9:30 10:30 11:00 Popołudniowa 9:30 13:30 14:30 15:00 Wieczorna 13:30 16:00 17:00 17:30 Koniec sesji rozrachunkowej i przekazanie wyników do banku Źródło: KIR. 14
BlueCash przelewy natychmiastowe Źródło: bluecash.pl. Polski Standard Płatności w listopadzie 2014 r. uzyskał zgodę Prezesa NBP na prowadzenie systemu mobilnych pod nazwą BLIK, jest formą joint venture polskich banków, udziałowcami są: Alior, Millennium, Zachodni WBK, ING Śląski, m oraz PKO Polski, uczestnikami systemu są: PSP, banki i agenci rozliczeniowi, system zapewnia C2C i C2B (w sklepach) oraz wypłaty z bankomatów. PSP zapewni możliwość podłączenia aplikacji mobilnych różnych banków oraz agentów rozliczeniowych i wzajemne autoryzowanie/rozliczanie transakcji dokonywanych pomiędzy nimi. 15
y kartowych y kartowych: Krajowy Rozliczeń prowadzony przez First Data Polska (właściciel marki Polcard), Global Clearing Management (GCMS), prowadzony przez organizację MasterCard VISA Polish National Net Settlement (VPNNSS), prowadzony przez organizację VISA Inc. Wszystkie powyższe systemy działają w oparciu o rozliczenie prowadzone przez bank pośredniczący, który najpierw za pośrednictwem systemu ELIXIR obciąża banki z debetową pozycją netto, uznaje własny rachunek, a później przekazuje środki bankom z kredytową pozycją netto (finalny rozrachunek w systemie SORBNET2). Agentem rozliczeniowym jest każdy podmiot, który posiada właściwe zezwolenie KNF na świadczenie usług płatniczych w charakterze krajowej instytucji płatniczej, obejmujące świadczenie usług acquiringu. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 5 uup acquiringiem jest działalność polegająca na umożliwieniu wykonania transakcji płatniczych, zainicjowanych przez akceptanta lub za jego pośrednictwem, instrumentem płatniczym płatnika, w szczególności polegająca na obsłudze autoryzacji, przesyłaniu do wydawcy karty płatniczej lub systemów zleceń płatniczych płatnika lub akceptanta, mających na celu przekazanie akceptantowi należnych mu środków, z wyłączeniem czynności polegających na jej rozliczaniu i rozrachunku w ramach systemu w rozumieniu ustawy o ostateczności rozrachunku. Dziękuję za uwagę dr Jakub Górka Strona WZ UW: www.wz.uw.edu.pl Strona prywatna: www.jgorka.pl E-mail: jgorka@wz.uw.edu.pl ; jgorka@jgorka.pl 16