Artur Ponikiewski CHRZĄSZCZE JASKINIOWE (COLEOPTERA) Z RODZINY BIEGACZOWATYCH (CARABIDAE) W REZERWACIE SKOROCICE (NIECKA NIDZIAŃSKA) Wstęp Niecka Nidziańska jest pełna interesujących zjawisk zarówno przyrody ożywionej jak i nieożywionej. Ze względu na występowanie licznych obiektów krasu gipsowego (powierzchniowego i podziemnego), region ten posiada status kluczowego obszaru Polski pod względem przyrodniczym oraz stanowi jeden z najatrakcyjniejszych przyrodniczo regionów w Polsce. Przyroda ożywioną jak i nieożywiona jest w tym regionie wyjątkowo cenna i nie do końca poznana. Ze względu na te walory w 1986 roku powołano Zespół Parków Krajobrazowych Ponidzia, który stanowi obecnie prawną ochronę nad dziedzictwem przyrodniczym, krajobrazowym i historyczno kulturowym tego terenu, odznaczającego się stosunkowo niskim poziomem degradacji środowiska. W skład Zespołu Parków weszły trzy Parki Krajobrazowe: Kozubowski, Nadnidziański i Szaniecki. Wyniki badań zawarte w tej pracy dotyczą jeszcze dotąd mało poznanej grupy chrząszczy jaskiniowych z rodziny biegaczowatych. Badania przeprowadzono w Rezerwacie Skorocice, najbardziej reprezentatywnym obiekcie utworów krasowych Ponidzia. Charakterystyka terenu badań Rezerwat Skorocice położony jest w gminie Wiślica w miejscowości Skorocice na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego (Mapa nr 1). Został utworzony w 1960 roku na powierzchni 7,7 ha jako rezerwat przyrody nieożywionej i florystyczny stepowy. Celem powołania rezerwatu było zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych naturalnego stanowiska roślinności stepowej oraz największego w Europie nagromadzenia form krasowych wykształconych w gipsach (Cukierska, 2001). Na obszarze Rezerwatu Skorocice zinwentaryzowano do końca 2006 roku 26 jaskiń i schronisk w gipsach, czyli 45 % wszystkich takich obiektów na Niecce Nidziańskiej. Największa z nich Jaskinia Skorocicka o długości 352 m oraz inne jaskinie leżące wzdłuż wschodniego zbocza doliny stanowią odcinki podziemnego przepływu Potoku Skorocickiego. Wśród pozostałych obiektów jaskiniowych występują głównie tunele i schroniska stanowiące starsze fragmenty poziomych kanałów (położone wyżej i przekształcone przez obrywy), szczeliny powstałe w wyniku zawalania się pustek krasowych oraz niskie, rozległe sale leżące prawie na poziomie zwierciadła wód (Urban, 1998).
2 Mapa nr 1 Zespół Parków Krajobrazowych Ponidzia z zaznaczonym Rezerwatem Skorocice Fauna utworów krasowych w Polsce W Polsce szczegółowe badania nad fauną jaskiniową prowadzone były od lat 50. XX w. Poznanie jej w poszczególnych regionach krasowych jest jednak dość zróżnicowane. Dla zwierząt przebywających w jaskiniach okresowo lub stale istotne są temperatura i wilgotność, światło odgrywa drugorzędną rolę. Dlatego niektóre gatunki zasiedlają nawet najdalsze partie jaskiń. Faunę zamieszkującą jaskinie zoolodzy podzielili na 3 zespoły, różniące się stopniem powiązania ich życia ze środowiskiem jaskiniowym: troglobionty gatunki występujące jedynie w jaskiniach, troglofile gatunki stale żyjące w jaskiniach, lecz występujące również poza nimi, w środowisku o podobnych warunkach, troglokseny gatunki żyjące na powierzchni, jednak wykorzystujące jaskinie jako miejsca okresowego pobytu.
3 Najbardziej charakterystyczną z wymienionych grup, choć jednocześnie najmniej liczną, są troglobionty. Przedstawiciele tej grupy wykazują daleko idące przystosowanie do warunków podziemnego życia. Nastąpił u nich zanik organów wzroku rekompensowany rozwojem zmysłów węchu i dotyku. Najczęściej są one całkowicie białe, gdyż w warunkach całkowitej ciemności wytwarzanie barwy ochronnej stało się zbędne. Cele i metoda badawcza Podstawowym celem badań było poznanie bezkręgowej fauny powierzchniowej i podziemnej największego w Polsce i jednego z największych w Europie skupiska krasu gipsowego w Rezerwacie Skorocice. Istotą badań miała być obserwacja zgrupowań chrząszczy nie tylko na powierzchni rezerwatu, ale przede wszystkim w jaskiniach, a tym samym potwierdzenie obecności fauny jaskiniowej zaliczanej do: troglobiontów, troglofili lub trogloksenów. Systematyczne obserwacje gatunków chrząszczy i ich liczebności na powierzchni i w jaskiniach prowadzone były w okresie od kwietnia 2004 r. do października 2007 r. Badania miały również określić przyczyny penetracji jaskiń przez gatunki występujące na powierzchni rezerwatu oraz w miejscach gdzie nie występują zjawiska krasowe. Ponadto określono skalę migracji chrząszczy pomiędzy dwoma skrajnie różniącymi się od siebie środowiskami: powierzchniowym i jaskiniowym. Do odłowów chrząszczy podczas badań terenowych zastosowano metodę pułapek Barbera. Pułapki zastawione były na powierzchni jak i w jaskiniach w odległości 0, 5, 10 m od otworu wejściowego. Pułapki umieszczone 10 m od wejścia znajdowały się całkowicie w zasięgu specyficznych cech mikroklimatu jaskiniowego. Miało to na celu wyznaczenie zasięgu i granicy penetracji jaskiń przez gatunki powierzchniowe oraz wykazało spadek liczebności gatunków względem odległości od otworu wejściowego jaskini. Wyniki Na obszarze Rezerwatu Skorocice zaobserwowano następujące rodziny chrząszczy: Biegaczowate (Carabidae), czarnuchowate (Tenebrionidae, omarlicowate (Silphidae), stonkowate (Chrysomelidae), majkowate (Meloidae), ryjkowce (Curculionidae), sprężykowate (Elateridae), bogatkowate (Buprestidae) Pośród występujących na badanym terenie chrząszczy udział biegaczowatych był największy i stanowił 54 % całej badanej grupy owadów. Wśród 8 obserwowanych na terenie Rezerwatu Skorocice rodzin chrząszczy w jaskiniach obserwowane były wyłącznie przedstawiciele rodziny biegaczowatych z następujących rodzajów: biegacz (Carabus), szyko ń (Pterostichus), łokaś (Zabrus), Badister, skorobieżek (Amara), skoropędek (Europhilus), dzier (Pseudoophonus)
4 Pterostichus 20% Carabus 20% Zabrus 7% Pseudoophonu s 7% Amara 25% Europhilus 7% Badister 14% Ryc. 1. Procentowy udział rodzajów chrząszczy z rodziny (Carabidae) Najliczniej i regularnie obserwowanymi w jaskiniach były rodzaje Amara, Pterostichus, Carabus i Badister (Ryc, 1). Były to także te rodzaje, których przedstawiciele penetrowały jaskinię w znacznej odległości od otworu wejściowego (do 15 m). Pozostałe rodzaje obserwowane były w częściach przyotworowych, sporadycznie i w małej liczebności. Istotnym faktem jest także ten, iż fauna chrząszczy utworów krasowych stanowi zdecydowanie mniej liczebną i mniej zróżnicowaną grupę niż fauna obserwowana na powierzchni rezerwatu Skorocice. Przeprowadzone obserwacje dowiodły, że największy spadek liczby gatunków widoczny jest między 5 a 10 m od otworu. To właśnie pomiędzy 5 a 10 m w badanych jaskiniach znajduje się granica pomiędzy wpływem środowiska powierzchniowego i jaskiniowego. Granica ta stanowi końcowy obszar docierania światła dziennego, wpływów i zmian temperatur zewnętrznych, a także miejsce, gdzie namulisko z humusowego, organicznego zmienia się stopniowo w gliniaste lub skaliste. Zasięg penetracji jaskiń przez poszczególne rodzaje chrząszczy przedstawiono wykazano graficznie na rycinie 2.
5 Carabus Zabrus Amara Europhilus 0 5 10 15 odległość w metrach Ryc. 2. Zasięg penetracji jaskiń przez poszczególne rodzaje chrząszczy Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań nasuwają się następujące wnioski dotyczące relacji ilościowojakościowych badanej grupy zwierząt, a także typu dominacji oraz zasięgu obserwowanych gatunków. 1. Chrząszcze obserwowane w Rezerwacie Skorocice w największym skupisku występowania krasu podziemnego na terenie Niecki Nidziańskiej dzielą się na: występujące tylko na powierzchni rezerwatu, występujące na powierzchni i w jaskiniach wykorzystując je jako miejsce okresowego pobytu - spełniające kryteria fauny jaskiniowej zaliczanej do trogloksenów. 2. Gatunki obserwowane były w jaskiniach tylko w okresie: Występowania obfitych lub długotrwałych opadów deszczu, do 2 dni po ustąpieniu opadów, w okresie spadku temperatury poniżej +5 0 C w miesiącach kwiecień i październik. 3. Powyższy fakt świadczy o wykorzystaniu jaskiń jako miejsca czasowego przebywania celem: ochrony przed niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi, łatwiejszym zdobyciem pokarmu w okresie wczesnowiosennym i późnojesiennym. 4. Nie został potwierdzony fakt wykorzystywania jaskiń jako miejsca schronienia przed naturalnymi wrogami, co wynika z występowaniem w badanych jaskiniach nietoperzy, których pokarmem mogą być chrząszcze, a także innych czynników, z których istotnym jest: możliwość znalezienia równie korzystnego schronienia na powierzchni. Tym bardziej, że zwierzęta te występują i chronią się na obszarach, gdzie nie ma zjawisk krasowych.
6 5. Ze względu na specyfikę namulisk (glina lub lita skała gipsowa) w większości jaskiń rejonu Niecki Nidziańskiej chrząszcze nie znajdują tam raczej dogodnych miejsc do zimowania. W obiektach, w których w spągu części przyotworowych znajduje się materiał organiczny jego warstwa jest zbyt płytka aby zapewnić dogodne warunki zimowania i ochrony przez dynamiką termiczną tych części jaskiń. Warstwa ta jest również niezespolona z podłożem gliniasto-gruzowo-skalnym, a więc nietrwała i narażona na wywiewanie. Związane jest to z faktem cyrkulacji powietrza w jaskiniach o dynamicznym mikroklimacie we wstępnych partiach. Teza ta ze względu na ochronę całości środowiska przyrodniczego w rezerwacie przyrody, a także ze względu na wartości przyrodnicze namuliska nie została do końca potwierdzona. Ochrona i zachowanie jaskiń krasu gipsowego Doliny Nidy pozwoliłyby w przyszłości na przeprowadzenie szczegółowych badań fauny bezkręgowej w jaskiniach położonych poza ich największym skupiskiem Doliną Skorocicką. Fakt występowania i zróżnicowania fauny jaskiń tego terenu zostało potwierdzone prezentowanymi wynikami badań. Literatura [1] Bednarska E., 1996, Parki Krajobrazowe Ponidzia, Kielce. [2] Cukierska M., 2001, Rezerwaty Przyrody Parków Krajobrazowych Ponidzia, Kielce. [3] Flis J., 1954, Kras Gipsowy Niecki Nidziańskiej, Warszawa. [4] Kalemba E., Kaźmierczak R., 1996, Waloryzacja Przyrodnicza Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego, Kielce. [5] Łuszczyński J., Łuszczyńska B., 1999, Geologiczno - Botaniczna Ścieżka Dydaktyczna w Rezerwacie Skorocice, Kielce. [6] Ponikiewski A., 2005, Nowe Jaskinie w Rezerwacie Skorocice w: Jaskinie nr 1, str. 31, Kraków. [7] Pulina M., 1999, Kras. Formy i procesy, Katowice. [8] Urban J., [red. n.], 1998, Jaskinie Niecki Nidziańskiej, Warszawa. [9] Wołoszyn B.W., 1990, Jaskinie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia w: Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, nr 18, str. 275-341, Kielce. [10] Zając T., Zając K., 2002, Fauna Parków Krajobrazowych Ponidzia, Kielce. Summary Cave beetles from family Carabidae in reserve Skorocice (Nida Valley) Described examinations concerned the cave fauna of the reserve Skorocice in Nida Valley. The Skorocice reserve is biggest in Poland with cluster of gypsum caves. Amongst observed on the surface and in caves of families of beetles only family Carabidae appeared regularly in caves. In examined caves kinds weren't observed exclusively cave. A thesis was confirmed about acting of kinds using the cave as the place of the periodic stay that is troglokseny. Observed sorts take advantage caves as: hideaway before cold, excessive wet and feed base. Border of occurrence of researched insect comes in caves for 15 meters.