Marek Karłowski 59-818 Siekierczyn 226A marek_karlowski@gazeta.pl Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów STUDIUM PRZYPADKU Program LEADER+ Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów / Górne Łużyce / Wolny Kraj Związkowy Saksonia / Niemcy Spis treści 1
1 LOKALIZACJA PROGRAMU LEADER+... 4 1.1 Nazwa obszaru realizacji Programu LEADER:... 4 Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów... 4 1.2 Lokalizacja:... 4 2 STUDIUM PRZYPADKU SKRÓT... 5 Obszar... 5 Lokalna Grupa Działania... 5 Zarządzanie Programem LEADER... 6 Krąg koordynacyjny... 6 Grupy robocze... 6 Główne działania... 6 3 OPIS OBSZARU... 7 3.1 WALORY PRZYRODNICZO KRAJOBRAZOWE... 7 3.2 OBSZARY NATURY 2000... 10 Obszar Natura 2000 Dubringer Moor... 10 Obszar Natura 2000 Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów)... 12 4 WALORY KULTUROWE... 17 Sposób zagospodarowania obszaru stare zawody... 18 Tradycje kulturowe... 18 4.1 Tradycje, obyczaje Górnych Łużyc:... 19 Ptasie wesele... 19 Żebracze ostatki... 20 Zielony Czwartek (Wielki Czwartek)... 20 Wielkopiątkowe grzechotki... 20 Wielkanocne drzewko i bukiety... 20 Noszenie wody wielkanocnej... 20 Ogień i czary Walpugi... 21 Zielone świątki... 21 Festyn strzelecki Gierschdurfer Schissn... 21 Odpusty... 21 4.2 Serbowie... 21 5 UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO GOSPODARCZE... 22 5.1 Demografia... 22 5.2 Struktura gospodarki / Rynek pracy... 22 5.3 Struktura osiedleńcza, lokalne centra społeczno gospodarcze... 23 5.4 Dostępność i powiązania komunikacyjne... 24 5.5 Pozostała infrastruktura, obszary problemowe... 25 6 OPIS PARTNERSTWA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA... 26 6.1 HISTORIA PARTNERSTWA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA... 26 Cele partnerstwa... 26 Inicjator... 26 Kluczowe problemy... 26 Uczestnicy... 27 6.2 ZARZĄDZANIE PARTNERSTWEM I PROGRAMEM LEADER... 28 Zarządzanie... 28 Krąg koordynacyjny... 29 Grupy robocze... 29 2
6.3 STRATEGIA OBSZARU PROGRAMU LEADER I LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA... 31 Sposób tworzenia strategii... 31 Cele, identyfikacja potencjału... 31 7 PROJEKTY REALIZOWANE W RAMACH PROGRAMU LEADER... 37 7.1 Studenckie projekty architektoniczne z zakresu kształtowania krajobrazu Bärwalder See... 37 7.2 Budowa obywatelskiej telewizji KRABAT TV... 38 7.3 Gospodarstwo Arka Nowego, hodowla zwierząt na wsi oraz inne formy spędzania wolnego czasu dla oraz z dziećmi.... 39 7.4 Studium wykonalności Rozbudowa zagrody w Rietschen... 40 7.5 Kościół rowerzystów jako część składowa sieci ścieżek rowerowych Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów.... 41 7.6 Studium wykonalności na temat potencjału rozwoju zrównoważonej gospodarki poprzez produkcję z surowców i przetwórstwo w Gminie Hohendubrau 42 7.7 Koncepcja stworzenia systemu informacji turystycznej obszaru LEADER+ Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów... 42 7.8 KRABAT rozwój oraz wdrażanie instrumentów marketingu regionalnego43 7.9 Aktywna promocja 3 międzynarodowego Święta Krabata... 45 7.10 Pokazowy warsztat Młyn Krabata Schwarzkollm... 46 7.11 Nowy folwark Krabata w Groß Särchen... 46 7.12 Zarządzanie Programem LEADER+... 47 7.13 Gabinet edukacyjny i pokazowy nauki o żywieniu... 48 7.14 Nowe energie model Radibor (studium wykonalności)... 48 7.15 Modernizacja młyna Niedermühle Weißenberg... 49 7.16 Utworzenie ścieżki rowerowej przez Serbskie Łużyce... 50 7.17 Modernizacja pawilonu kuchennego w parku pałacowym Neschwitz, budowa informacji turystycznej... 50 7.18 Rozwój centrum szybownictwa w Klix... 51 7.19 Kształcenie seniorów zasoby obywatelskiego zaangażowania w Górnołużyckiej Krainie Wrzosowisk i Stawów... 52 7.20 Demonstracyjne złoże baterii słonecznych... 52 7.21 Brama do dwujęzycznych Łużyc odbudowa łużyckiej bramy... 53 7.22 Rozbudowa westernowego miasteczka... 53 7.23 FUNDUSZ GRANTOWY... 54 8 SPOSOBY AKTYWIZACJI SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ, PROMOCJI I BUDOWY TOŻSAMOŚCI... 56 9 INNE DZIAŁANIA ZWIĄZANE Z OCHRONĄ PRZYRODY REALIZOWANE NA OBSZARZE DZIAŁANIA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA... 57 9.1 Programy rolnośrodowiskowe... 57 Programy rolnośrodowiskowe w Saksonii... 57 9.2 Programy czynnej ochrony przyrody... 57 Opieka nad gniazdami bocianów... 57 Program ochrony bociana... 58 9.3 Programy edukacji ekologicznej/przyrodniczej... 59 Wędrówki wiosenne... 59 10 ZAŁĄCZNIKI... 60 11 ŹRÓDŁA... 61 3
1 LOKALIZACJA PROGRAMU LEADER+ 1.1 Nazwa obszaru realizacji Programu LEADER: Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów 1.2 Lokalizacja: Wolny Kraj Związkowy Saksonia Powiat Bautzen Gminy: Burkau, Goda, Grossdubrau, Guttau, Hochkirsch, Konigswarta, Kubschuetz, Malschwitz, Neschwitz, Puschwitz, Radibor oraz miasto Weissenberg Powiat Kamenz Gminy: Crostwitz, Stadt Elstera, Knappensee, Lohsa, Nebelschutz, Ossling, Panschwitz Kuckau, Rakelwitz, Ralbitz-Rosenthal oraz miasto Witichenau Dolnośląski Powiat Górnołużycki Gminy: Hohendubrau, Klitten, Kreba-Neundorf, Muecka, Quitzdorf / See, Rietschen, Uhyst 4
Mapa. Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów Mapa. Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów na tle Wolnego Kraju Związkowego Saksonii oraz Niemiec 2 STUDIUM PRZYPADKU SKRÓT Obszar Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów. Centralna część Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów obejmująca obszar zamieszkany przez ludność pochodzenia serbo-łużyckiego przylegający do borów Muskau. Powierzchnia obszaru 1.210 km2. Około 30.000 ha obszaru obejmuje rezerwat biosfery UNESCO Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów Obszar obejmuje 29 gmin z powiatów Kamenz, Bautzen oraz Dolnośląskiego Powiatu Górnołużyckiego. Obszar położony jest we wschodniej części Wolnego Kraju Związkowego Saksonii. Lokalna Grupa Działania LGD tworzy Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów. Tworzą je partnerzy reprezentujący sektor gospodarki, stowarzyszenia oraz gminy. 5
Zarządzanie Programem LEADER Zarządzaniem Programem zajmuje się spółka Marketing Gesellschaft Oberlausitz Niedeschlesien. Zadania spółki to koordynacja, kontrola nad realizacją projektów oraz działania promocyjno informacyjne (public relations) poza i wewnątrz obszaru realizacji Programu. Krąg koordynacyjny Jest gremium, które decyduje o wyborze projektów i inicjatyw do realizacji w ramach Programu. Grupy robocze Dla celów rozwijania projektów powołano 2 tematyczne grupy robocze, marketing wewnętrzny oraz gospodarowanie krainą (regionem). Główne działania Działania związane są z wykorzystaniem potencjału obszaru, tj. różnorodnością przyrody, wysoką jakością środowiska naturalnego oraz wyjątkowością niemiecko serbskiego obszaru osiedleńczego. Wizja obszaru obejmuje następujące cele rozwoju i pola działań 1. Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów regionem gospodarczym. - obszar wysokiej jakości usług - gospodarcze wykorzystanie naturalnych surowców 2. Modelowy europejski region zrównoważonej gospodarki. - wykorzystanie odnawialnych surowców - produkcja i sprzedaż specjalności 3. Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów regionem turystycznym i wypoczynkowym. - rozbudowa oferty turystycznej - powiązanie ofert turystycznych - włączenie rolników i leśników w tworzenie ofert turystycznych 4. Życie w Górnołużyckiej Wrzosowisk Borów i Stawów. - ożywienie miejscowości - włączenie młodzieży i liderów do życia miejscowości 5. Niemiecko serbski obszar osiedleńczy jako brama do Europy Wschodniej. - zachowanie kultury serbskiej - dwujęzyczność bramą do Europy Wschodniej 6
3 OPIS OBSZARU Projekt "Ochrona przyrody i zrównoważony rozwój" 3.1 WALORY PRZYRODNICZO KRAJOBRAZOWE Z przyrodniczego punktu widzenie obszar wsparcia Programu LEADER przyporządkowany jest w szczególności do obszaru Górnołużyckich Wrzosowisk i Stawów, jak również Górnołużyckich Pól. Krajobraz obszaru to z jednej strony rozległe bory oraz liczne stawy i rzeki Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów oraz z drugiej ubogie w lasy pagórkowate tereny Górnołużyckich Pól o przeważającej funkcji rolniczej. Najważniejsze rzeki obszaru takie jak Schwarze Elster, Klosterwasser, Spree oraz Lobauer Wasser przepływają przez obszar z południa na północ. Obok licznych większych i mniejszych stawów, które założone zostały jeszcze w czasach średniowiecza, w regionie LEADER położone są trzy duże zbiorniki wodne Talsperre Quitzdorf, Silbersee (Speicherbecken Lohsa) oraz Knappensee (Speicherbecken Knappenrode). Północna część opisywanego regionu położona jest w regionie górnictwa, które ma duży wpływ na tamtejsze warunku wodne (cześć miasta Wittichenau oraz gminy Knappensee, Lohsa, Uhyst, Klitten und Rietschen). Ze względu na pokrywę glebową opisywanego regionu widoczny jest wyraźny podział na dwie części. W części regionu Górnołużyckich Pól przeważają gleby wysokiej jakości, natomiast w części Górnołużyckich Wrzosowisk i Stawów gleby piaszczyste. Wskaźnik bonitacyjny w tym regionie wynosi przeciętnie od 20 do 30 (w Niemczech obowiązuje skala 100 punktowa), podczas gdy w rolniczej części Górnołużyckich Pól ponad 50, a nawet powyżej 60 w okolicy Panschwitz Kuckau. Intensywnie rolniczo wykorzystywane Górnołużyckie Pola są w dzisiejszych czasach ubogie w lasy, niemniej jednak pozostałości dawnych lasów jako zagajniki, śródpolne zadrzewienia, parki nadają tym obszarom szczególny charakter. Południowa część obszaru stawów jest rozpoznawalna poprzez lasy ubogie w drzewa iglaste, w których dominują buki i brzozy. W tym obszarze spotkać można szczególne bogactwo biotopów. Na uwagę zasługuje awiofauna obszaru wrzosowisk i stawów. Obszary stawów oraz ich otoczenie są miejscem lęgowym, przelotowym oraz żerowiskiem dla wielu gatunków ptaków (miejsce lęgowe dla ponad 150 gatunków). Zgodnie z dyrektywą 79/409/EWG zostały zgłoszone do Komisji Europejskiej w 1992 roku jako obszary chronione bagno Dubringer Moor, rezerwat biosfery Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft oraz zbornik wodny Talsperre Quitzdorf. Ponad jedną czwartą powierzchni obszarów zgłoszonych w Wolnym Kraju Związkowym Saksonii zgodnie z Dyrektywa 92/43/EWG znajduje się w przedmiotowym regionie wsparcia Programu LEADER. W szczególności dotyczy to Strefy I oraz Strefy II rezerwatu biosfery Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft, rezerwatów przyrody Hohen Dubrau, Wollschank und Zschark, obszaru Jeßnitz und Thury jak również części rezerwatów przyrody Dubringer Moor, Niederspreeer Teichgebiet i Teichgebiet Biehla-Weißig, a także części górnołużyckiego poligonu wojskowego. W związku z tym duża część obszaru działania Programu LEADER w Górnym Łużycach poddana jest restrykcją związanym z ochroną przyrody. 7
Rezerwat biosfery Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft Rezerwat jest największym i najważniejszym obszarem chronionym w Górnołużyckiej Krainie Wrzosowisk i Stawów. Rezerwat położony jest w centralnej części Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów. Rezerwat utworzony został w 1994 roku. W 1996 roku rezerwat został uznany przez jako 13 rezerwat biosfery UNESCO w Niemczech. Priorytetem jest zachowanie różnorodności przyrodniczej w zgodzie z gospodarczym wykorzystaniem. Mapa. Rezerwat biosfery Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft Rezerwat ograniczony jest poprzez naturalne granice na zachodzie Bory Königsbrück-Ruhland, na północy Bory Muskau, na wschodzie Obniżenie Nysy, na południu Górnołużyckie Pola. W 6 wieku osiedlający się Serbowie nadali krainie nazwę, co oznacza bagnisko. Obszar rezerwatu to dzisiaj największy obszar stawów w Niemczech. Z 1000 górnołużyckich stawów 343 położonych jest na obszarze rezerwatu biosfery. Program UNSECO Człowiek i biosfera związany z rezerwatami biosfery stawia sobie za cel: - tworzenie modelowych obszarów chronionych (w celu demonstracji zrównoważonego rozwoju gospodarki, do celów badań i obserwacji przyrody, do celów aktywnej edukacji ekologicznej) Powierzchnia rezerwatu: 30 102 ha z tego 14 326 ha lasów, 2403 ha wód i stawów, 10 556 ha obszarów rolniczych. Liczba mieszkańców: około 12 800 Szczególności: dwujęzyczny serbsko niemiecki obszar osiedleńczy, obszary przemysłowe po górnictwie odkrywkowym węgla brunatnego (około 2000 ha) 8
Strefy ochrony - strefa rozwoju zharmonizowanego krajobrazu (strefa nr III) powierzchnia 14 949 ha, główny obszar życia i struktur osiedleńczych - strefa regeneracyjna (strefa IV) powierzchnia 2014 ha, powierzchnia poważnie zdegradowana poprzez były przemysł wydobywczy węgla brunatnego - strefa pielęgnacyjna (obszar ochrony przyrody) (strefa II) powierzchnia 12 015 ha, obszary różnego naturalnego wykorzystania np. strefa stawów - strefa właściwa (obszar ochrony przyrody) (strefa I) powierzchnia 1124 ha, rezerwat ścisły Fot. Rezerwat biosfery obejmuje jednen z największych kompleksów stawów w Europie Środkowej Ochrona gatunkowa i biotopów odgrywa szczególną rolę w rezerwacie biosfery. Najważniejszym celem przy tym jest wspieranie i rozwój zrównoważonych form gospodarowania w rolnictwie, leśnictwie, gospodarce rybackiej. Instytucje ochrony przyrody współpracują z gospodarzami, firmami itp. Ochrona gatunkowa Lista gatunków ptaków w rozdziale Obszary Natura 2000 Rośliny: Bagna: rosiczki, żurawiny, wrzosowate, wełnianki. Ostatnie miejsce występowania w Niemczech fiołków bagiennych. Stawy: trzciny, pałki, strzałki oraz liczne gat. roślin wodnych, grzybienie. Siedem odmian orchidei. Na wilgotnych łąkach m. in.: bobrek trójlistny oraz kaczeniec. Wrzosowiska: gatunki ubogich gleb piaskowych. Zwierzęta: Ptaki posiadające miejsca lęgowe m.in.: żuraw, dudek, orzeł bielik, skowronek borowy, bocian biały. Ptaki przelotowe: rybitwy, mewy, tracze, gęsi i brodzące, kaczki. Wiele gatunków ssaków, w szczególności nietoperze, wydra. Planowanie 9
1. Pielęgnacja i plany rozwoju 2. Koncepcja regeneracji Strefy 4 3. Koncepcja dot. zrównoważonego gospodarowania stref rozwoju 4. Koncepcja wykorzystanie turystycznego i wypoczynkowego 5. Koncepcja sterowania komunikacją 6. Zalecenie dla rozwoju osadnictwa 3.2 OBSZARY NATURY 2000 Do najważniejszych i największych obszarów sieci Natura 2000 w Górnołużyckiej Krainie Wrzosowisk i Stawów należą: Dubringer Moor oraz Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft. Poza tym w przedmiotowym obszarze znajduje się kilkadziesiąt mniejszych powierzchniowo obszarów Sieci Natura 2000, które związane są przeważnie z kompleksami stawów lub dolinami rzecznymi. Więcej na temat obszarów Sieci Natura 2000 w opisywanym obszarze na stronie Saksońskiego Ministerstwa Środowiska i Rolnictwa: http://www.smul.sachsen.de/de/wu/umwelt/natura2000 Obszar Natura 2000 Dubringer Moor Fot. Dubringer Moor 10
Obszar zgłoszony do sieci Natura 2000 ze względy na objęcie ochroną wielkoobszarowych terenów bagiennych i podmokłych (torfowiska wysokie). W obszarze jest 13 siedlisk wg załącznika I do Dyrektywy Siedliskowej (z tego 3 priorytetowe). W obszarze występuje 6 gatunków wg załącznika II do Dyrektyw Siedliskowej i 29 gatunków ptaków wg załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Powierzchnia: 1709 ha Położenie Powiaty o Hoyerswerda, Miasto o Gminy o o o Kamenz Bernsdorf Hoyerswerda Wittichenau Płazy i gady Cecha Nazwa 1188 Bombina bombina Ryby 1166 Triturus cristatus Cecha Nazwa 1149 Cobitis taenia 1096 Lampetra planeri Ssaki 1145 Misgurnus fossilis Cecha Nazwa Ptaki 1355 Lutra lutra Cecha A229 A255 A222 A021 A215 A224 Nazwa Alcedo atthis Anthus campestris Asio flammeus Botaurus stellaris Bubo bubo Caprimulgus europaeus 11
A197 A031 A030 A081 A082 A084 A122 A236 A127 A075 A338 A246 A272 A068 A074 A094 A072 A151 A234 A119 A193 A409 A166 Chlidonias niger Ciconia ciconia Ciconia nigra Circus aeruginosus Circus cyaneus Circus pygargus Crex crex Dryocopus martius Grus grus Haliaeetus albicilla Lanius collurio Lullula arborea Luscinia svecica Mergus albellus Milvus milvus Pandion haliaetus Pernis apivorus Philomachus pugnax Picus canus Porzana porzana Sterna hirundo Tetrao tetrix ssp. tetrix Tringa glareola Obszar Natura 2000 Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów) Cześć reprezentacyjna rezerwatu biosfery z jednym z największych kompleksów stawów w Środkowej Europie. Kompleks wód, bagien, wrzosowisk, wydm, łąk i lasów. 12
Fot. Obszar Natura 2000 Górnołużycka Kraina Wrzosowisk i Stawów Powierzchnia: 13732 ha Zgłoszony do sieci Natura 2000 ze względu na ochronę wilgotnych siedlisk oraz kompleksów wrzosowisk, największą w Europie Środkowej populację wydry, obszar lęgowy ptaków wodnych, populację nietoperzy, roślinność. Położenie Powiaty o Bautzen o o Gminy o o o o o o o o o o o o o o o Kamenz Niederschlesischer Oberlausitzkreis Boxberg Großdubrau Guttau Hohendubrau Klitten Knappensee Königswartha Kreba-Neudorf Lohsa Malschwitz Mücka Quitzdorf am See Radibor Rietschen Uhyst W obszarze jest 26 siedlisk (z tego 5 priorytetowych) wg załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. W obszarze występuje 16 różnych gatunków wg załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz 54 gatunki ptaków wg załącznika I Dyrektywy Ptasiej. 13
Płazy oraz gady Cecha Nazwa Ryby 1188 Bombina bombina 1166 Triturus cristatus Cecha Nazwa 1149 Cobitis taenia 1096 Lampetra planeri 1145 Misgurnus fossilis Roślinny wyższe Cecha Nazwa 1887 Coleanthus subtilis Chrząszcze Cecha Nazwa Ważki 1082 Graphoderus bilineatus Cecha Nazwa Ssaki 1042 Leucorrhinia pectoralis 1037 Ophiogomphus cecilia Cecha Nazwa 1308 Barbastella barbastellus 1352 Canis lupus 1355 Lutra lutra 1323 Myotis bechsteini 1318 Myotis dasycneme 1324 Myotis myotis Motyle Cecha Nazwa Ptaki 1061 Maculinea nausithous Cecha A223 Nazwa Aegolius funereus 14
A229 A255 A089 A029 A222 A021 A045 A224 A196 A197 A031 A030 A081 A082 A084 A122 A038 A238 A236 A027 A379 A098 A103 A320 A002 A001 A127 A075 A022 A338 A176 Alcedo atthis Anthus campestris Aquila pomarina Ardea purpurea Asio flammeus Botaurus stellaris Branta leucopsis Caprimulgus europaeus Chlidonias hybridus Chlidonias niger Ciconia ciconia Ciconia nigra Circus aeruginosus Circus cyaneus Circus pygargus Crex crex Cygnus cygnus Dendrocopos medius Dryocopus martius Egretta alba Emberiza hortulana Falco columbarius Falco peregrinus Ficedula parva Gavia arctica Gavia stellata Grus grus Haliaeetus albicilla Ixobrychus minutus Lanius collurio Larus melanocephalus 15
A246 A272 A073 A074 A023 A094 A072 A151 A234 A140 A007 A120 A119 A132 A195 A190 A193 A191 A307 A409 A108 A166 Lullula arborea Luscinia svecica Milvus migrans Milvus milvus Nycticorax nycticorax Pandion haliaetus Pernis apivorus Philomachus pugnax Picus canus Pluvialis apricaria Podiceps auritus Porzana parva Porzana porzana Recurvirostra avosetta Sterna albifrons Sterna caspia Sterna hirundo Sterna sandvicensis Sylvia nisoria Tetrao tetrix ssp. tetrix Tetrao urogallus Tringa glareola 16
4 WALORY KULTUROWE Historia Górnych Łużyc Przedmiot znaleziony nieopodal zamku w Buatzen świadczy o początkach osadnictwa w regionie z czasów epoki kamienia. Ok. 3-4 wieku datuje się przybycie plemion pochodzenia germańskiego. Ok. 6 wieku osiedla się słowiańskie plemię Milczan. W 1031 podpisany zostaje pokój w Budziszynie pomiędzy Rzeszą Niemiecką i Polską, na mocy którego Milsko i Łużyce należeć będą przez długi czas do Rzeszy. W 12 wieku wskutek szybkiego wzrostu zaludnienia w Europie następuję osadnictwo w obszarach do tej pory słabiej zaludnionych na wchód od Łaby. Mecenasami osadnictwa na Górnych Łużycach byli królowie czescy, przede wszystkim Otokar I. Liczne wsie i miasteczka należały do kupców z miast takich jak Kamenz, Bauzten, Gorlitz, Lubań lub szlachty z Löbau, Zittau i Bischofswerdy i położone były wzdłuż trasy via regia z zachodu na wschód. Ok. roku 1250 wskutek osadnictwa niemieckiego opisywany region dzieli się na 3 wyraźne części: - serbską część w okręgu Milska (okolice Bauzten) - niemiecką część w regionach górskich - niemiecko-serbską Górnołużyckich Borów W 1346 powołano do życia tzw. Związek Sześciu Miast. Był to związek miast łużyckich (Bautzen, Kamenz, Lobau, Zittau, Gorlitz, Lubań) powołany w celu obrony szlaków handlowych przed rabusiami. Od 15 wieku można mówić o jednolitym opisie regionu Górnych Łużyc. Na skutek reformacji kościoły tracą swoją niezależność i przywileje. Katolickie po dziś dzień pozostały kościoły, klasztory, które powróciły w ręce katolików poprzez kontreformację oraz będące pod patronatem katedry Bautzen (Serbowie są katolikami). W trakcie wojny 30 letniej Górne Łużyce tracą połowę ludności. W 1635 dzięki pokojowi praskiemu i panowaniu elektów saskich ludność serbska ma zagwarantowane równe prawa do niemieckiej. Swoiste saksońskie porozumienie obowiązuje do początków 19 wieku. W 1813 połączone siły Prus, Rosji, Austrii zwyciężają pod Lipskiem wojska Napoleona i jego sojuszników (m.in. Saksończyków). W 1815 na mocy porozumień zawartych po Kongresie Wiedeńskim Górne Łużyce zostają podzielone na część pruską i saksońską. Po 1945 duża część Górnych Łużyc została ponownie zjednoczona (część Górnych Łużyc z Lubaniem została włączona do Polski, a rdzenną ludność serbską wysiedlono). 17
Sposób zagospodarowania obszaru stare zawody Do dzisiejszych czasów zachowały się w Górnych Łużycach stare zawody. Dawne zajęcia mieszkańców regionu widoczne są po dziś dzień np. poprzez charakterystyczną zabudowę łużyckich wsi (młyny, domy przysłupowe), a także tradycje i święta poszczególnych miejscowości (pieczenie pierników, święto ryb). Do najstarszych zawodów Górnych Łużyc należą: - wytwórca wełny oraz chusteczek - wytwórca adamaszku (Großschönau) - wybielacz - garncarz - młynarz - piekarz - piekarz pierników (Pulsnitz) - rzeźnik - rybak - kamieniarz - szklarz - rolnik - koszykarz Koszykarz Sztuka plecienia z drzewa (wierzba, wiklina) bądź słomy są istotną częścią składową sztuki budowy domów przysłupowych (tzw. Umgebindehäuser). Sztuka budowy pruskiego muru polega na połączeniu plecionki drewna i gliny. Podstawą tej sztuki budowania jest połączenie właściwości drzewa i wilgoci. Domy przysłupowe Domy przysłupowe są charakterystycznym sposobem budownictwa Górnych Łużyc. Ta oryginalna architektura ludowa powstała z połączenia budownictwa blokowego z frankońskim sposobem murowania (tzw. mur pruski) niemieckich osadników. Ten sposób budownictwa był najpopularniejszy w okresie od 1760 do 1850 roku. Górne Łużyce z tysiącem domów przysłupowych tworzą charakterystyczny, duży, zamknięty obszar jedynej w swoim rodzaju ludowej sztuki budownictwa. Tradycje kulturowe 18
Z wyłączeniem pojedynczych części niektórych gmin (miasto Elstra, gminy: Burkau, Hochkirch, Hohendubrau, Ossling, Quitzdorf am See) cały obszar Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów położony jest w serbskim obszarze osiedleńczym, zgodnym z obszarem opisanym w ustawie dot. Serbów (Ustawa Prawo Serbów w Wolnym Kraju Związkowym Saksonii z 31 marca 1999 roku). Cechą szczególną, wyróżnikiem obszaru jest zachowany język serbski. W ostatnich latach podejmowane były działania mające na celu rewitalizację języka serbskiego oraz wzmocnienie nauczania i kształcenia w tym języku (projekt WITAJ). Szczególnie znaną ponadregionalnie tradycją na Łużycach jest serbsko katolicka procesja wielkanocna, która odbywa się pomiędzy miejscowościami Ralbitz i Wittichenau, Bautzen i Radibor, Radibor i Storcha, Panschwitz i Crostwitz oraz Nebelschütz i Ostro. W trakcie procesji miejscowi mężczyźni konno, ubrani w ludowe stroje odwiedzają miejscowe cmentarze. Serbskie tradycje zachowane są także podczas wszystkich większych świąt oraz okazji do świętowania (śluby, urodziny, święta bożonarodzeniowe). Dzięki serbsko niemieckiej historii obszar posiada wysoki potencjał kulturowy. Po dziś dzień pielęgnowane obyczaje, otwartość oraz zachowanie tożsamości są charakterystyczne dla Serbów w Górnych Łużycach. Klasztor w Panschwitz Kuckau oraz liczne kościoły (Crostwitz, Nebelschütz, Ralbitz, Rosenthal, Storcha, Hochkirch und Weißenberg) przedstawiają najwyższą jakość architektoniczną. Znaczne założenia parkowo zamkowe znajdują się m. in. Neschwitz, Königswartha, Milkel, Uhyst, Kreba oraz Drehsa. 4.1 Tradycje, obyczaje Górnych Łużyc: Ptasie wesele 25 stycznia każdego roku w wielu górnołużyckich miejscowościach dzieci świętują ptasie wesele. Legenda mówi, że tego dnia sroki i wrony biorą zaślubiny. Dzieci w przeddzień wystawiają na parapetach okien lub na dworze talerze i ptaki wypełniają talerze podarunkami weselnymi: orzechy, jabłka, słodycze, pieczone ciasteczka. Ptaki dziękują w ten sposób za pożywienie, które otrzymują od dzieci w trakcie mroźnych zim. Iść do świateł (zu Lichten gehen) W ostatki w południowej części Górnych Łużyc zamaskowani, przebrani goście odwiedzają posesje swoich znajomych. Odwiedziny te są już wcześniej zapowiedziane poprzez pocztę lub telefon. Gospodarz musi odgadnąć, kiedy i ilu przebranych, zamaskowanych gości tego wieczoru wpadnie z wizytą. Musi odgadnąć 19
także, kim jest przebrana, zamaskowana osoba. Zamaskowany gość nie używa słów. Jest to bardzo trudne zadanie dla gospodarzy i staje się później okazją do żartów. Wizyta gości kończy się oczywiście poczęstunkiem. Żebracze ostatki We wtorek w ostatki dzieci przebierają się za żebraków. Idą od drzwi do drzwi i opowiadają stary żebraczy rym w górnołużyckiej gwarze lub śpiewają jeden ze starych wersów. Do żebraczych plecaków wkładają wszystko co spowoduje, że będą bogatsi, pięknie dziękując za podarki. Zielony Czwartek (Wielki Czwartek) W kilku miejscowościach Górnych Łużyc zachował się zwyczaj śpiewów wielkoczwartkowych. Dzieci idąc od domu do domu śpiewają nauczone wersy. W nagrodę otrzymują malowane jaja, owoce, słodycze, pieczone figurki, zabawki. Wielkopiątkowe grzechotki Zwyczaj używania grzechotek w Wielki Piątek zachował się w wielu serbskich miejscowościach. W okresie od Wielkiego Czwartku do poranka Wielkiej Niedzieli milczą wszystkie dzwony. Związane jest to z ukrzyżowaniem Chrystusa. Wielkanocne drzewko i bukiety Na drzewkach i bukietach wielkanocnych wieszane są malowane jaja, które przygotowują dzieci. U Serbów od dawna powstają bardzo piękne pisanki. Są małymi dziełami sztuki, które to powstają dzięki różnorodnym technikom. Czasami malowanie trwa trzy, cztery godziny. Każdego roku organizowany jest konkurs na najpiękniejsze jaja wielkanocne. Noszenie wody wielkanocnej W Wielką Niedzielę jeszcze przed wschodem słońca maszerują dziewczęta z dzbanami i bańkami do źródeł, aby przynieść wielkanocną wodę. Woda może przedłużyć piękność oraz pozwala zachować zdrowie. Noszące wielkanocną wodę dziewczęta mają swoich potajemnych obserwatorów, którzy przy nadarzającej się okazji próbują je przestraszyć. Procesja wielkanocna Serbscy i niemieccy katolicy przeżywają ten obyczaj wspólnie. Wczesnym porankiem w Wielką Niedzielę spotykają się jeźdźcy. Ubrani są w czarne smokingi i cylindry, ich konie są gustownie ozdobione. Zanim procesja się rozpocznie proboszcz błogosławi jeźdźców. Miejsce błogosławieństwa jest otaczane przez jeźdźców kołem i śpiewane są stare serbskie pieśni. Potem rozpoczyna się procesja, która obwieszcza 20
zmartwychwstanie Jezusa. W Górnych Łużycach odbywa się łącznie 10 procesji, które mają swój własny stary regulamin. Reguły są bardzo surowo przestrzegane. Ogień i czary Walpugi W nocy z 30 kwietnia na 1 maja palone są duże ogniska, których celem jest wypędzenie złych czarów, które związane są z diabłem. Sporządzane są także naturalnej wielkości kukły wiedźm i czarowników. O zmierzchu ma miejsce pochód z pochodniami z wioski do miejsca palenia ognia, gdzie przygotowane wiedźmy pali się w ofierze. Zielone świątki W zielonoświątkową niedzielę lub poniedziałek spotykają się liczne chóry i grupy instrumentalne z różnych sąsiadujących ze sobą miejscowości w lesie lub na szczytach wzgórz i wykonują zielonoświątkowe pieśni. W ten sposób wita się również upragnioną wiosnę. Festyn strzelecki Gierschdurfer Schissn Pierwotnie festyn strzelecki był okazją do rekrutacji strzelców do służby książęcej. Dzisiaj jest największym ludowym festynem w Górnych Łużycach. Odbywa się rokrocznie 25 lipca. Odpusty Odpusty mają miejsce w każdej większej miejscowości Górnych Łużyc. Odpust jest kościelnym świętem wsi i odbywa się najczęściej we wrześniu i październiku. Odpusty trwają od soboty do poniedziałku i są okazją świętowania dla całej miejscowości. 4.2 Serbowie Kultura i historia Górnych Łużyc są związane w szczególności z Serbami. Ten najmniejszy z słowiańskich narodów zachował po dzisiejszy dzień swój język i obyczaje. O tym, że znajdujemy się na Górnych Łużycach świadczy także dwujęzyczne serbskie i niemieckie oznakowanie całego regionu (nazwy miejscowości, drogowskazy itp.). Serbska ludność wnosi ogromny wkład w kulturalną różnorodność regionu. Szczególnie obyczaj procesji wielkanocnej w Wielką Sobotę cieszy się rokrocznie ponadregionalnym zainteresowaniem. Serbskie obyczaje i kultura jest pielęgnowana poprzez różne instytucje. I tak w Bautzen znajduje się dwujęzyczny teatr, serbskie muzeum, serbskie informacja kulturalna, szkoły, w których naucza się po serbsku lub serbskiego. 21
5 UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO GOSPODARCZE 5.1 Demografia W obszarze LEADER+ żyje wg stanu z 1999 roku 78.756 mieszkańców na powierzchni 1.209,75 km². Gęstość zaludnienia wynosi 65 osób/km2 i jest znacznie niższa od średniej saksońskiej (242 osoby/km2). Najwyższa gęstość zaludnienia występuje w gminach Königswartha (105 osób/km2), Panschwitz Kuckau (103 osoby/km2) oraz Räckelwitz (117 osób/km2), podczas gdy najniższa w gminach Klitten i Uhyst (29 osób/km2). Od roku 1988 do 1992 obserwowano spadek liczby mieszkańców do 97% stanu z roku 1988. W latach 1993-1994 odnotowano niewielki wzrost. Wzrost liczy ludności w 1995 roku związany był z urzędowym programem osiedlania azylantów z zagranicy w gminie Quitzdorf am See. Także w latach 1996 do 1998 nastąpił wzrost liczy mieszkańców w przedmiotowym obszarze, podczas gdy w roku 1999 nastąpił nieznaczny spadek. Saldo naturalnych ruchów migracyjnych ludności w obszarze wsparcia od roku 1991 przedstawia się negatywnie. Liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń. Od roku 1996 liczba urodzeń ponownie rośnie, niemniej jednak nie pozwoliło to osiągnąć stanu z 1991 roku. Przy równoczesnym spadku zgonów zmniejsza się negatywne saldo ludności. Współczynnik narodzin na 1000 mieszkańców w całym obszarze wynosi 7 (dane z 1998). Jednakże stwierdzono istotną różnicę w stosunku do gmin. W szczególności w gminach północnej części powiatu Kamenz (Crostwitz, Ralbitz-Rosenthal, Nebelschütz, Wittichenau, Panschwitz Kuckau, Räckelwitz) oraz w graniczących gminach powiatu Bautzen (Königswartha, Puschwitz) notuje się wysoki współczynnik narodzin. Współczynnik zgonów w obserwowanym czasie wynosił 10 zgonów na 1000 mieszkańców. Obserwuje się przestrzenny rozwój liczby ludności poszczególnych gmin. Do gmin w których odnotowano największy przyrost ludności (mierząc od roku 1993, w którym po raz pierwszy odnotowano ponowny wzrost ludności) zalicza się Wittichenau, Kubschütz, Oßling, Lohsa, Knappensee, położonych w pobliżu miast Bautzen i Hoyerswerda. Porównanie struktury wiekowej obszaru LEADER+ z Saksonią pokazuje korzystną tendencję. Udział mieszkańców poniżej 15 roku życia oraz od 15 do 30 roku zaliczany jest do najwyższych w Saksonii. Natomiast udział ludności w wieku powyżej 50 lat najniższy. Udział kobiet w strukturze demograficznej wynosi 49,6% (w Saksonii 51,7%). 5.2 Struktura gospodarki / Rynek pracy Dużą liczba podmiotów ubezpieczonych z działów gospodarki rolnictwa, leśnictwa, hodowli zwierząt oraz rybołówstwa (gospodarki rybnej, stawowej) pokazuje dużą rolę tych dziedzin gospodarki w obszarze Górnołużyckich Wrzosowisk i Stawów. Ponadprzeciętny udział producentów, zakładów, usług wynika także z dużej liczby zatrudnionych w budownictwie. Od 1997 budownictwo daje dużą liczbę miejsc pracy. Sektor usługowy jest w obszarze LEADER+ poniżej średniej. 22
Charakterystyczną dla dużej części obszaru wsparcia, przede wszystkim obszaru pomiędzy gminami Königswartha, Großdubrau, Kreba-Neudorf oraz Lohsa, jest gospodarka rybacka (stawowa). Powierzchnia stawów w stosunku do powierzchni gmin wynosi w gminach Königswartha, Mücka oraz Kreba-Neudorf pomiędzy 10-15%. Struktura gospodarki zdominowana jest przede wszystkim przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Brak jest przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 500 osób. Do najważniejszych przedsiębiorstw obszaru wsparcia należą Creaton- Kera-Dach GmbH & Co. KG Guttau (producent dachówek), Lausitzer Grauwacke GmbH Oßling, P-D Glas- und Feuerfestwerke Wetro GmbH (producent ogniotrwałych materiałów z iłów), Caminauer Kaolinwerk GmbH (wydobywanie i obróbka kaolinów np. do produkcji papieru), Megalith Bausteinwerk GmbH Nebelschütz, PWB Presswerkzeugbau Großdubrau GmbH (budowa i zbyt form i narzędzi, tworzyw sztucznych i przemysłu metalowego), Brauerei Wittichenau (browar) oraz Bahlsen Snack-World Kreba GmbH. Cechą łączącą te przedsiębiorstwa jest to, że działają w obszarze wydobywania i przetwarzania skał, surowców mineralnych lub w przemyśle spożywczym. Dochód na mieszkańca wynosi 427,37 DM i jej znacznie niższy od średniej saksońskiej (610,72 DM) na mieszkańca. Do gmin z największym dochodem na mieszkańca należą gminy, w których mają swoje zakłady wyżej wymienione firmy. Są to gminy Kreba-Neudorf, Radibor, Uhyst, Großdubrau, Oßling. Gminy z najniższym dochodem na mieszkańca to Ralbitz-Rosenthal, Crostwitz, Quitzdorf am See, Hohendubrau oraz Räckelwitz (dochód poniżej 300 DM). Poziom zadłużenia na mieszkańca w gminach obszaru wynosi poniżej średniej saksońskiej (region LEADER+ 1511 DM na mieszkańca, Saksonia 2417 DM na mieszkańca). W 2001 roku odnotowano w opisywanym obszarze 7300 bezrobotnych. Udział kobiet w tej liczbie to 58%. 12% bezrobotnych stanowią ludzie młodzi poniżej 25 roku życia. 36% należy do długotrwale bezrobotnych (bez pracy ponad 1 rok). Najniższą stopę bezrobocia posiadają gminy Nebelschütz, Räckelwitz, Crostwitz, Panschwitz-Kuckau, Ralbitz-Rosenthal, natomiast ponadprzeciętną gminy Puschwitz, Knappensee, Kubschütz, Königswartha oraz Kreba-Neudorf. Szczególnie wysoki udział kobiet wśród bezrobotnych był w gminach Puschwitz, Kreba-Neudorf, Lohsa, Klitten, Crostwitz, Räckelwitz oraz Ralbitz-Rosenthal. Gminami, które posiadają największą ilość mieszkańców zatrudnionych na obszarze swojej gminy są Quitzdorf am See (85 %), Crostwitz (80 %), Ralbitz-Rosenthal (79 %), Guttau oraz Mücka (w nawiasach % zatrudnionych na obszarze gminy do wszystkich zatrudnionych mieszkańców w gminie). Gminy, które w stosunku do liczby mieszkańców oferują najwięcej miejsc pracy to Nebelschütz (377 miejsc pracy na 1.000 mieszkańców), Kubschütz (375), Puschwitz (361), Räckelwitz (315) und Kreba-Neudorf (313), podczas gdy gminy Quitzdorf am See (76), Oßling (125), Ralbitz-Rosenthal (136), Crostwitz (137), Hochkirch (142) und Burkau (145). 5.3 Struktura osiedleńcza, lokalne centra społeczno gospodarcze 23
Obszar LEADER+ znany jest ze swojej zdecentralizowanej struktury osiedleńczej. W szczególności na Łużyckich Polach jako starego obszaru osiedleńczego ukształtowały się liczne małe osiedla pochodzenia słowiańskiego. Lokalnymi centrami osadniczymi są Königswartha oraz Wittichenau jak również mniejsze centra Elstra, Göda, Großdubrau, Hochkirch, Lohsa, Panschwitz-Kuckau, Radibor, Rietschen i Weißenberg. Opisywany region położony jest pomiędzy kilkoma większymi miastami, które odgrywają dużą rolę w gospodarce regionu i są regionalnymi centrami społeczno kulturalnymi. Na południu region graniczy bezpośrednio z Bautzen, na zachodzie z Kamenz, na północnym zachodzie z Hoyerswerdą. Główne miejscowości obszaru: Kamenz (serb. Kamjenc) miasto powiatowe, położone 40 km na północny wschód od Drezna, 30 km na północny zachód od Bautzen, należy do związku sześciu miast łużyckich Jest rodzinnym miastem słynnego pisarza Gottholda Ephraima Lessinga. Dominującą rolę odgrywają małe i średnie przedsiębiorstwa branży tekstylnej, budowy maszyn, wydobycia kaolinów. Bautzen (serb. Budysin) miasto powiatowe, kulturowe i polityczne centrum Serbów. Siedziba ważnych instytucji takich jak Instytut Serbski, Niemiecko Serbski Teatr, Serbskie Muzeum, Związek Serbów Domowina, serbska gazeta Serbske Nowiny. Miasto wielu zabytków, ponad 1000 - letnia historia, należy od związku sześciu miast łużyckich. Hoyerswerda (serb. Wojerecy) miasto na prawach powiatu (43.412), położone w północnej części Górnych Łużyc. Ciekawostką jest zmiana liczby mieszkańców miasta na przestrzeni ostatnich lat. W latach 60-tych liczba ludności wynosiła ok. 25000, w latach 70-tych wynosiła już ponad 70000. Obecny stan związany jest z dużymi przeobrażeniami strukturalnymi i bezrobociem. Wraz z zamknięciem licznych zakładów przemysłowych związanych z górnictwem węgla brunatnego wielu mieszkańców zdecydowało się wyjechać do zachodnich landów. Do dzisiaj pomimo upadku przemysłu górniczego, krajobraz związany z eksploatacją węgla jest charakterystyczny dla miasta i okolic. Obecnie wdrażana jest koncepcja turystycznego zagospodarowania okolic poprzez zalewanie odkrywek mająca na celu utworzenie kompleksu zbiorników wodnych tzw. Lausitzer Seeland (Łużyckiego Pojezierza). Königswartha (4.153 mieszkańców) górnołużyckie miasteczko (serb. Rakecy). W okolicy położonych jest ok. 80 stawów. Wittichenau ( 6.241 mieszkańców) nieduże górnołużyckie miast (serb. Kulow) miasto, położone 6 km na południe od Hoyerswery. Zamieszkane w 35% przez ludność serbską. Znane z karnawału organizowanego od 1706 roku. 5.4 Dostępność i powiązania komunikacyjne 24
Autostrada krajowa A4 Drezno-Görlitz przecina na południu terytorium partnerstwa LEADER i łączy region ze stolicą Saksonii Dreznem. Do głównych szlaków komunikacyjnych obszaru należą trasy krajowe B 96 (Bautzen Hoyerswerda) oraz B 156 (Bautzen Weißwasser). Równolegle do autostrady A4 przebiega na południu obszaru trasa krajowa B 6 (Drezno-Bautzen-Görlitz). Gmina Rietschen położona jest przy trasie krajowej B 115 łączącej Görlitz z Cottbus. Dla dzisiejszych potrzeb komunikacyjnych istnieje potrzeba rozbudowy tras krajowych B 96, B 115 oraz B 156 biegnących z kierunku południe północ. Sieć dróg w obszarze wsparcia jest relatywnie dobrze rozwinięta. Najważniejsze połączenia kolejowe to odcinek Horka Hoyerswerda. Na południu połączenie kolejowe to trasa Drezno-Bautzen Görlitz (stacja kolejowa Seitschen gmina Göda). W gminie Rietschen istnieje połączenie z trasą kolejową Görlitz- Cottbus-Berlin. Publiczny transport odbywa się w obszarze LEADER+ przede wszystkim poprzez średniej wielkości autobusy. Oferta transportu pomiędzy większymi miastami regionu jest dobra. Powiązanie transportowe z miejscowościami położonymi na uboczu odbywa się poprzez autobusy szkolne. Negatywne jest to, że obszar Górnołużyckich Wrzosowisk i Stawów położony jest na obszarze działania dwóch różnych związków transportowych (związek Oberelbe - powiat Kamenz, związek Oberlausitz-Niederschlesien powiat Bautzen, Niederschlesischer Oberlausitzkreis). 5.5 Pozostała infrastruktura, obszary problemowe. Od 1990 roku nastąpiła w opisywanym obszarze budowa i modernizacja sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Celem było stopniowe zwiększanie liczby bezpośrednich przyłączy wodociągowych i kanalizacji zbiorowej. Sieć gazowa w zachodniej części obszaru jest relatywnie dobra, natomiast w powiecie Bautzen oraz Niederschlesischer Oberlausitzkreis istnieją jeszcze duże luki. W obszarze wsparcia położonych jest kilka znacznych obszarów problemowych. Obok placów po fabryce amunicji w Königswartha, Großdubrau jak również lotniska Bautzen-Litten (ok. 200 ha), także tereny byłego poligonu wojskowego Dauban i Nochten stanowią nie rozwiązany problem i zagrożenie. Problemem na skalę landu jest także stare składowisko odpadów niebezpiecznych w Göda-Buscheritz. W 2001 roku funkcjonowało w obszarze wsparcia 25 szkół podstawowych z tendencją do zmniejszania się tej liczby. Z tego gminy Mücka, Nebelschütz, Puschwitz, Quitzdorf am See i Uhyst nie posiadają na swoim terenie szkoły podstawowej. Poza tym na obszarze LEADER+ jest 20 szkół średnich. W Panschwitz-Kuckau działa szkoła dla niepełnosprawnych. Przy Krajowym Urzędzie ds. Rolnictwa Referacie Rybołówstwa działa szkoła rybołówstwa w Königswartha (jako jedna z dwóch w Niemczech). 25
6 OPIS PARTNERSTWA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA 6.1 HISTORIA PARTNERSTWA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA Cele partnerstwa Celem partnerstwa jest zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów. Partnerstwo osiąga cele nakreślone w opracowanej strategii (Regionalna Koncepcja) poprzez: - mobilizację lokalnych aktorów z wszystkich dziedzin - wymianę i przekazywanie doświadczeń poprzez usieciowienie różnorodnych działań i rozbudowę partnerstwa - ideowe wsparcie specyficznych ze względu na region zadań i poprawę sytuacji gospodarczej, socjalnej i kulturowej regionu - popularyzację udanych rozwiązań poprzez przykłady i doświadczenia Inicjator Inicjatorem LGD był Urząd Powiatowy w Bauzen i Kamenz, stowarzyszenie Domowina (związek Serbów Łużyckich) oraz rezerwat biosfery. Pojęcie, wygląd LGD początkowo był nieznany. Na początku istniała grupa 40 organizacji i instytucji, które spotykały się regularnie przy opracowywaniu strategii. LGD została założona później poprzez wspólną decyzję. Członkami założycielami lokalnej grupy działania są gminy Lohsa und Ossling, Zarząd Rezerwatu Biosfery, stowarzyszenia: DOMOWINA, die Touristische Gebietsgemeinschaft Heide- und Teiche im Bautzener Land e.v, das Christlich Soziale Bildungswerk Sachsen e.v, Anglerverband Elbflorenz e.v, spółki: die KREBA-Fisch GmbH, die MKH Agrarprodukte oraz osoba fizyczna Jörg Lesche. Kluczowe problemy Kluczowym problemem jest finansowanie Lokalnej Grupy Działania. W momencie finansowego wsparcia należy zawsze włożyć wkład własny. Zabezpieczenie wkładu własnego jest głównym problemem wszystkich LGD (zwłaszcza w Saksonii wsparcie degresywnie z roku na rok maleje, tj. w pierwszym roku wynosi 90% w drugim 80% itd.). Głównym problemem w działalności jest public relations, przede wszystkim ukazanie celów oraz priorytetów koncepcji mieszkańcom. Początkowo wnioski o wsparcie składali wszyscy z wszystkich dziedzin i najczęściej te propozycje nie były spójne z opracowaną strategią. Ponieważ region wsparcia jest duży i przypada na 3 powiaty, jest to do dzisiaj dużym problemem. Obok problemów konfliktu interesów w kręgu koordynacyjnym (członkowie kręgu koordynacyjnego wiedzą najwięcej i najszybciej o możliwości wsparcia z Programu LEADER) powstaje problem w jednolitej ocenie różnorodnych pomysłów projektów. 26
Związane jest to z dużym obszarem, który lokalnie pozostaje nieznany. Krąg koordynacyjny nie ma należytego obrazu problemów lokalnych i proponowanych rozwiązań. Aby rozwiązać powyższe problemy zarządzający próbują następujących rozwiązań: A) Przejęli od sąsiedniej LGD formularz projektowy (2 strony), w którym do oceny bierze się kilka kluczowych pytań. Ten formularz jest bardzo pomocny jako przedwstępny proces oceny projektu. B) Rozwinęli fiszkę oceny w ten sposób, że najważniejsze punkty pasują do strategii (np. 1. Wkład w rozwój regionalny, 2. Wymiar ekonomiczny, 3. Wymiar ekologiczny, 4. Wymiar socjokulturalny, 5. Ewaluacja). Wg tego schematu projekt jest oceniany (5 punktów przy zgodności, 3 punkty przy częściowej zgodności, pozostałe 0 punktów). Przy tym na pierwsze pytanie projekt musi uzyskać minimum 10 punktów, pytanie 2-4 łącznie 18 punktów, 5 pytanie 5 punktów. Ten sposób jest tylko pomocą przy ocenie wniosków. C) Każdy z wnioskodawców otrzymuje szansę na osobistą prezentację swojego projektu. Pozwala to poznać osobowość wnioskodawców i zadać dodatkowe pytania, które wynikają z formularza wnioskowego. Powyższe działania pozwalają na rzeczową (wolną od emocji) ocenę i kwalifikację projektów. Uczestnicy Lokalna grupa działania czyli Stowarzyszenie na rzecz rozwoju Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów połączyła aktorów (liderów) z gospodarki, organizacji pozarządowych oraz gmin. Partnerów połączył wspólny interes związany z rozwojem regionu. Stowarzyszenie zostało założone 04.11.2002 roku i zgłoszone do rejestru sądowego 7 maja 2003. Członkiem stowarzyszenia może być każda osoba fizyczna i prawna, która posiada swój adres zamieszkania ewentualnie siedzibę w przedmiotowym obszarze wsparcia. Członkiem nadzwyczajnym może być każda osoba fizyczna i prawna, która wspiera cele stowarzyszenia pomimo, że nie posiada swojej siedziby lub zamieszkania w obszarze wsparcia. Członkiem wspierającym może być każda osoba fizyczna i prawna, która wspiera stowarzyszenie w swojej pracy, ale nie może być członkiem stowarzyszenia wg zapisów w statucie stowarzyszenia. Członek wspierający nie posiada prawa głosu. Minimum 51% członków stowarzyszenia stanowią przedstawiciele stowarzyszeń, związków lub osoby fizyczne oraz osoby pochodzące z sektora prywatnego w szczególności rolnictwa, leśnictwa. Członkami stowarzyszenia powinni być przedstawiciele całego obszaru. Członkostwo następuje poprzez pisemną deklarację, którą przedkłada się zarządowi. Zarząd decyduje o przyjęciu nowych członków. Tab. Członkowie Stowarzyszenia na rzecz rozwoju Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów 27
Imię i nazwisko/funkcja (funkcja w stowarzyszeniu) Organizacja/instytucja Adres Dr. Wolfram Leunert Peter Heyne Dyrektor (sekretarz) Peter Neunert Dyrektor (zastępca przewodniczącego) Marko Kowar (zastępca przewodniczącego) Anglerverband Elbflorenz Dresden e.v (związek wędkarzy) Rezerwat biosfery "Oberlausitzer Heideund Teichlandschaft" Christlich-Soziales Bildungswerk Sachsen e.v (stowarzyszenie) DOMOWINA Bund Lausitzer Sorben e.v. (stowarzyszenie) Rennersdorfer Straße 1 Dresden 01157 Alte Försterei Mücka 02906 Kurze Straße 8 Miltitz 01920 Postplatz 2 Bautzen 02625 Udo Witschas Burmistrz Zarząd Gminy Lohsa Hauptstraße 27 Lohsa 02999 Hans Hetmann Burmistrz Zarząd Gminy Oßling Schulstraße 10 Oßling 01920 Benno Domaschke KRABAT e.v. (stowarzyszenie) Hauptstraße 11a Nebelschütz 01920 Dr. Wolfgang Stiehler - Dyrektor KREBA - Fisch GmbH (spółka) Hoyerswerdaer Straße 18 Kreba 02906 Jörg Lesche (przewodniczący) Powiat Bautzen Bahnhofstraße 9 Bautzen 02625 Gerhard Kockert MKH Agrar-Produkte GmbH (spółka) Kamenzer Straße 58 Wittichenau 02997 Jens Schurig Günter Sodan (skarbnik) Tour. Gebietsgemeinschaft Neißeland e.v. (stowarzyszenie) c/o Niederschlesische Sparkasse Berliner (bank spółdzielczy) Touristische Gebietsgemeinschaft Heide und Teiche im Bautzener Land e.v. (stowarzyszenie); c/o Gmina Malschwitz Straße 64 Görlitz 02828 Dorfplatz 26 Malschwitz 02694 Thomas Zschornak Zarząd związku "Am Klosterwasser Hauptstraße 11a Nebelschütz 01920 6.2 ZARZĄDZANIE PARTNERSTWEM I PROGRAMEM LEADER Zarządzanie Zarządzanie lokalną grupą działania i całym programem LEADER na obszarze Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów powierzone zostało spółce Marketing- Gesellschaft Oberlausitz-Niederschlesien mbh. Jest to profesjonalna firma konsultingowa, której głównym zajęciem jest marketing regionalny i promocja. W Programie LEADER spółka zajmuje się koordynacją, zarządzaniem projektami oraz public relations. Zadaniem spółki w Programie LEADER+ jest opieka nad realizacją projektów, koordynacja realizacji projektów, kontrola, współpraca z LGD oraz wnioskodawcami, public relations, budowanie wizerunku i promocja, współpraca ponadregionalna. Większość LGD w Saksonii zleciła zarządzanie Programem firmą, menadżerom lub poleconym osobą. 28
Krąg koordynacyjny Krąg koordynacyjny składa się z członków stowarzyszenia (LGD) oraz dalszych przedstawicieli. Zbiera się z reguły 4 razy w roku. Zadaniem kręgu jest znalezienie regionalnego porozumienia (konsensusu). Analizując dokładnie strategię rozwoju obszaru LEADER wybiera do realizacji przedłożone projekty. Krąg koordynacyjny jest gremium decyzyjnym do potwierdzenia do realizacji przedłożonych projektów. Tab. Członkowie kręgu koordynacyjnego Osoba fizyczna/prawna Miejscowość Zarząd rezerwatu biosfery Pan Baberschke (Burmistrz) Pan Knobloch (Burmistrz) Pan Pabst (Burmistrz) Pan Zschornack (Burmistrz) Christlich-Soziales Bildungswerk e.v. (stowarzyszenie) Domowina e.v. (stowarzyszenie) Pan Fischer (właściel restauracji) IHK (firma) Kreisbauernverband Bautzen (powiatowy związek rolników) Tourismus GmbH Land & Leute (spółka) Landratsamt Bautzen (urząd powiatowy) LIPA e.v. (stowarzyszenie) MKH Agrarprodukte GmbH (spółka) Netzwerk ökologisches Bauen in der Oberlausitz Touristische Gebietsgemeinschaft "Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft" (spółdzielnia) Mücka Radibor Uhyst Neschwitz Nebelschütz Miltitz Bautzen Caseritz Dresden Bautzen Hoyerswerda Bautzen Schmerlitz Wittichenau Bautzen Königswartha Grupy robocze 29
Dla budowania koncepcji projektów działają 2 grupy tematyczne (marketing wewnętrzny, gospodarowanie krainą), które wspierają krąg koordynacyjny przy decyzjach związanych z wyborem projektów do realizacji (są gremium doradczym). 6.2.1 Grupa robocza gospodarowanie krainą Instytucja/organizacja Imię i nazwisko Urząd Powiatowy w Buatzen Zarząd Gminy Oßling MKH Agrar-Produkte GmbH (firma rolnicza) Regionalbauernverband "Bautzen-Kamenz" e.v (regionalny związek rolników) Staatliches Amt für Landwirtschaft Niesky- Kamenz (Państwowy Urząd ds Rolnictwa) Elsteraue Agrar GmbH Skaska (firma rolnicza) Andrea Prager Hans Hetmann Tobias Kockert Christian Schulze Christoph Georgi Günter Olak Grupa robocza marketing wewnętrzny Instytucja/organizacja Imię i nazwisko Deutscher Gewerkschaftsbund Region Ostsachsen (Niemiecki związek zawodowy region P[Wschodnia Saksonia) Zarząd Gminy Oßling Urząd Powiatowy Bautzen Urząd Powiatowy Bautzen Urząd Rozwoju Powiatu Urząd Powiatowy Kamenz Urząd Powiatowy Kamenz Referat Ruchu Międzynrodwego/kultury Sorbischer Kulturtourismus e.v (stowarzyszenie serbskiej turystyki kulturowej) Bernhard Sonntag Heike Scholz Radny Powiatowy Dr. Wolfram Leunert Christiane Thomas Kirstin Zinke Karl Mildner Wolfgang Kotissek 30
Sprachzentrum Witaj (centrum językowe) Silvia Wenke 6.3 STRATEGIA OBSZARU PROGRAMU LEADER I LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA Sposób tworzenia strategii Strategia regionu powstała przy współudziale licznych lokalnych, regionalnych aktorów. Przy tworzeniu strategii wykorzystano doświadczenia z Programu LEADER II, który realizowany był w przyległym regionie Obszar osiedleńczy Serbów w latach 1995-1999. Do tworzenia strategii wykorzystano również posiadane dokumenty o charakterze strategicznym, tj. Agro Strukturalne Plany Rozwoju (AEP) z ostatnich lat, dokumenty Rezerwatu Biosfery, koncepcje turystyczne oraz bieżące plany rozwoju. Bezkształtny wniosek (projekt do Programu LEADER) z roku 1999 roku został rozesłany do dyskusji do wszystkich obszarów regionu. Po licznych zmianach w wyborze obszaru do realizacji, po ostatecznych uzgodnieniach z Saksońskim Biurem ds. Programu LEADER (Sächsischen Vernetzungsstelle LEADER), 15 sierpnia 2000 roku w Kreba-Neudorf odbyło się spotkanie wstępne z regionalnymi aktorami (liderami). W trakcie tej konferencji ustalono, że opracowanie strategii odbywać się będzie w 3 podobnych grupach roboczych. Dodatkowo utworzono jeszcze jedną grupę roboczą turystyka/serbowie. W tych 4 grupach roboczych w miesiącach od września do listopada 2000 przeprowadzono analizę SWOT, jak również określono wizję i przedłożono cele do dalszej dyskusji. Na spotkaniu podsumowującym ten etap prac 7 grudnia 2000 r. w Königswartha przedłożono wypracowaną strategię do dyskusji. Po zmianach 25 stycznia 2001 roku na spotkaniu w Radibor z przedstawicielami wszystkich partnerów zatwierdzono opracowaną strategię. Ostatnie aktualizacje strategii zostały wprowadzone przez krąg koordynacyjny na posiedzeniu 23 sierpnia 2001 roku. Uwagi: Opracowanie pełnej strategii Górnołużyckiej Krainy Wrzosowisk i Stawów zajęło 2 lata. Dużą pomocą był realizowany projekt w ramach LEADER II w regionie graniczącym z opisywanym. Cele, identyfikacja potencjału Analiza słabych mocnych stron dzieli się na 2 części. 1. Wyrażenie w podsumowującej formie ważnych silnych i słabych stron w regionie LEADER+ 2. Objaśnienia 31