OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE

GMINA JAWORZNO STUDIUM UWARUNKOWAÑ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA JAWORZNA ZADANIE 5 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE BIURO ROZWOJU REGIONU SP. Z O.O. KATOWICE

Opracowanie zosta³o wykonane w ramach umowy z dnia 15.02.2013 roku, Nr UA-ZP.272.10.2013, zawartej z Gmin¹ Jaworzno przez Zespó³ Biura Rozwoju Regionu Sp. z o.o. w sk³adzie: mgr Wies³aw Konieczny - kierownik zespo³u dr Agnieszka B³oñska dr Micha³ Romañczyk mgr Zdzis³aw Wieland BIURO ROZWOJU REGIONU SP. Z O.O. ULICA ŒRODKOWA 5 40-584 KATOWICE tel/fax e-mail 32 2052393, 32 2512912 brr@brr.com.pl

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE....... 1 I. CHARAKTERYSTYKA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA..... 4 I.1. ABIOTYCZNE KOMPONENTY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO..... 4 I.1.1. Budowa geologiczna..... 4 I.1.2. Złoża kopalin..... 13 I.1.3. Wody podziemne (zasoby, użytkowanie, ochrona)..... 18 I.1.4. Rzeźba terenu.... 28 I.1.5. Zarys warunków geologiczno-inżynierskich....... 34 I.1.6. Wody powierzchniowe.. 35 I.1.7. Gleby.... 41 I.1.8. Warunki klimatyczne..... 42 I.2. PRZYRODA OŻYWIONA (STRUKTURA PRZYRODNICZA MIASTA)..... 46 I.2.1. Roślinność potencjalna....... 46 I.2.2. Roślinność rzeczywista....... 46 I.2.3. Flora roślin naczyniowych......... 49 I.2.4. Fauna.......... 50 I.3. POWIĄZANIA PRZYRODNICZE Z OTOCZENIEM...... 52 I.3.1. Położenie miasta w odniesieniu do sieci Natura 2000, ECONET-PL oraz siedlisk programu CORINE.. 52 I.3.2. Korytarze ekologiczne......... 54 II. WALORY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE I ICH OCHRONA PRAWNA..... 58 II.1. OBSZARY I OBIEKT CHRONIONE NA MOCY USTAWY O OCHRONIE PRZYRODY... 59 II.1.1. Rezerwat przyrody Dolina Żabnika..... 59 II.1.2. Obszar chronionego krajobrazu Dobra-Wilkoszyn......... 63 II.1.3. Użytki ekologiczne....... 64 II.1.4. Pomniki przyrody...... 67 II.1.5. Gatunki objęte ochroną prawną........ 72 II.2. Inne obszary cenne przyrodniczo, w tym proponowane do objęcia ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody..... 80 II.3. Ochrona zabytków i krajobrazu kulturowego.. 91 III EKSPLOATACJA ZŁÓŻ KOPALIN I JEJ SKUTKI ŚRODOWISKOWE... 93 III.1 Eksploatacja złóż kopalin.... 93 III.2 Dotychczasowe skutki eksploatacji kopalin.... 96 III.3 Prognozowane skutki eksploatacji węgla kamiennego i piasków podsadzkowych... 109 IV. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA....... 115 IV.1. OCENA ZASOBÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I ICH OCHRONY..... 115 IV.1.1. Przyroda ożywiona i krajobraz...... 115 IV.1.2. Zasoby wód i kopalin.......... 118 IV.2. GŁÓWNE ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I MOŻLIWOŚCI ICH OGRANICZENIA...... 119 IV.3. OCENA STANU ŚRODOWISKA ORAZ JEGO ZAGROŻEŃ I MOŻLIWOŚCI ICH OGRANICZENIA 128 IV.3.1. Stan higieny atmosfery....... 128

IV.3.2. Stan czystości wód powierzchniowych........... 130 IV.3.3. Stan czystości wód podziemnych.......... 131 IV.3.4. Hałas............ 133 IV.3.5. Promieniowanie elektromagnetyczne... 135 IV.3.6. Degradacja gleb i gruntów............. 136 Nadzwyczajne zagrożenia środowiska w rejonie Zakładów Chemicznych Organika-Azot oraz CSO IV.3.7. Rudna Góra........... 140 IV.3.8. Zagrożenie powodziowe... 141 IV.3.9. Zagrożenie wystąpieniem poważnej awarii.... 143 V. WSTĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU... 144 VI. OKREŚLENIE PRZYRODNICZYCH PREDYSPOZYCJI DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ... 146 VII. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH... 148 LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE.. 160 SPIS TABEL 1. Zestawienie złóż kopalin ujętych w Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2012 (PIG, Warszawa 2013), uzupełnione..... 13 2. Ujęcia wód podziemnych eksploatowanych przez Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Jaworznie......... 24 3. Przepływy charakterystyczne na rzekach..... 36 4. Maksymalne przepływy roczne o określonym prawdopodobieństwie wystąpienia.... 37 5. Klasy bonitacyjne gruntów rolnych na terenie miasta Jaworzna...... 42 6. Udział poszczególnych kierunków wiatrów w wieloleciu 1961-1990........ 43 7. Opady atmosferyczne na posterunkach opadowych w: Maczkach, Dziećkowicach i Chrzanowie w wieloleciu 1961-2000... 44 8. Wykaz drzew i ich grup objętych ochroną w formie pomnika przyrody....... 69 9. Gatunki mszaków objęte ochroną gatunkową.. 72 10. Gatunki roślin naczyniowych objęte ochroną gatunkową... 73 11. Gatunki zwierząt objęte ochroną gatunkową.... 76 12. Zabytki objęte ochroną prawną przez wpis do rejestru.. 91 13. Obszary ochrony konserwatorskiej ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków...... 91 14. Stanowiska archeologiczne.... 91 15. Syntetyczna ocena obszarów cennych przyrodniczo na terenie Jaworzna wraz z określeniem głównych zagrożeń dla ich funkcjonowania oraz wskazaniem sposobów zapobiegania tym 122 zagrożeniom......... 16. Klasyfikacja stanu/potencjału ekologicznego i chemicznego wód w punktach pomiarowokontrolnych monitoringu operacyjnego w 2012 roku...... 130 17. Wyniki państwowego monitoringu stanu chemicznego wód podziemnych w Jaworznie (Dane WIOŚ w Katowicach)....... 132 18. Tereny zdegradowane wymagające rekultywacji.... 137 19. Synteza uwarunkowań ekofizjograficznych..... 148

SPIS RYSUNKÓW 1. Budowa geologiczna........ 5 2. Złoża kopalin............ 15 3. Wody podziemne....... 18 4. Regionalizacja geomorfologiczna.... 29 5. Sieć rzeczna...... 36 6. Róże wiatrów dla stacji meteorologicznej Katowice Muchowiec i posterunku meteorologicznego Ząbkowice......... 43 7. Tereny cenne przyrodniczo..... 58 8. Płytkie górnictwo....... 100 9. Prognozowane obniżenia terenu.... 109 10. Prognozowane odkształcenia terenu..... 110 11. Ocena walorów przyrodniczych...... 121 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW MAPOWYCH 1. Budowa geologiczna. Złoża kopalin........ skala 1 : 20 000 2. Wody podziemne........ skala 1 : 20 000 3. Hipsometria. Wody powierzchniowe...... skala 1 : 20 000 4. Górnictwo. skala 1 : 20 000 5. Przyroda ożywiona. skala 1 : 20 000 6. Zagrożenia środowiska.. skala 1 : 20 000 7. Synteza uwarunkowań ekofizjograficznych...... skala 1 : 10 000

WPROWADZENIE Podstawa prawna i cel opracowania Podstawę prawną sporządzenia opracowania ekofizjograficznego stanowi Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z 2001 r. z późn. zm.): - art. 72 ust. 5 Przez opracowanie ekofizjograficzne rozumie się dokumentację sporządzaną na potrzeby studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa, charakteryzującą poszczególne elementy przyrodnicze na obszarze objętym studium lub planem i ich wzajemne powiązania ; - art. 72 ust. 4 Wymagania, o których mowa w ustępie 1-3 określa się na podstawie opracowań ekofizjograficznych stosownie do rodzaju planu, cech poszczególnych elementów przyrodniczych i ich wzajemnych powiązań ; - art.72 ust. 1 " W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapewnia się warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska, w szczególności przez: - ustalanie programów racjonalnego wykorzystania powierzchni ziemi, w tym na terenach eksploatacji złóż kopalin, i racjonalnego gospodarowania gruntami, - uwzględnianie obszarów występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złóż, - zapewnianie kompleksowego rozwiązania problemów zabudowy miast i wsi, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki wodnej, odprowadzania ścieków, gospodarki odpadami, systemów transportowych i komunikacji publicznej oraz urządzania i kształtowania terenów zieleni, - uwzględnianie konieczności ochrony wód, gleby i ziemi przed zanieczyszczeniem w związku z prowadzeniem gospodarki rolnej, - zapewnianie ochrony walorów krajobrazowych środowiska i warunków klimatycznych, - uwzględnienie potrzeb w zakresie zapobiegania ruchom masowym ziemi i ich skutkom, - uwzględnianie innych potrzeb w zakresie ochrony powietrza, wód, gleby, ziemi, ochrony przed hałasem, wibracjami i polami elektromagnetycznymi; - art. 72 ust. 2 W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, przy przeznaczaniu terenów na poszczególne cele oraz przy określaniu zadań związanych z ich zagospodarowaniem w strukturze wykorzystania terenu, ustala się proporcje pozwalające na zachowanie lub przywrócenie na nich równowagi przyrodniczej i prawidłowych warunków życia ; - art. 72 ust. 3 W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego określa się także sposób zagospodarowania obszarów zdegradowanych w wyniku działalności człowieka, klęsk żywiołowych oraz ruchów masowych ziemi. Opracowanie ekofizjograficzne wykonuje się w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań ekofizjograficznych. Zgodnie z nim celem opracowania ekofizjograficznego jest: - dostosowanie funkcji, struktury i intensywności zagospodarowania przestrzennego do uwarunkowań przyrodniczych, - zapewnienie trwałości podstawowych procesów przyrodniczych na obszarze objętym dokumentem planistycznym, - zapewnienie warunków odnawialności zasobów przyrodniczych, - eliminowanie lub ograniczanie zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko, - ustalenie kierunku rekultywacji obszarów zdegradowanych. 1

Zakres opracowania ekofizjograficznego Niniejsze opracowanie ma charakter opracowania podstawowego (zgodnie z 2 rozporządzenia w sprawie opracowań ekofizjograficznych) i zostało sporządzone na potrzeby studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Jaworzna. Opracowanie ekofizjograficzne zawiera część opisową i kartograficzną. Część kartograficzna opracowania obejmuje mapy analityczne, charakteryzujące przestrzenną zmienność i cechy poszczególnych elementów przyrodniczych (zał. 1 do 6; skala 1:20000) oraz syntetyczną mapę kompleksowych ocen i waloryzacji (zał. 7; skala 1:10000). Część kartograficzna i opisowa opracowania podstawowego obejmuje (zgodnie z rozporządzeniem w sprawie opracowań ekofizjograficznych): 1) rozpoznanie i charakterystykę stanu oraz funkcjonowania środowiska, udokumentowane i zinterpretowane przestrzennie w zakresie: a) poszczególnych elementów przyrodniczych i ich wzajemnych powiązań oraz procesów zachodzących w środowisku, b) dotychczasowych zmian w środowisku, c) struktury przyrodniczej obszaru, w tym różnorodności biologicznej, d) powiązań przyrodniczych obszaru z jego szerszym otoczeniem, e) zasobów przyrodniczych i ich ochrony prawnej, f) walorów krajobrazowych i ich ochrony prawnej, g) jakości środowiska oraz jego zagrożeń wraz z identyfikacją źródeł tych zagrożeń; 2) diagnozę stanu i funkcjonowania środowiska, a w szczególności: a) ocenę odporności środowiska na degradację oraz zdolności do regeneracji, b) ocenę stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych, w tym różnorodności biologicznej, c) ocenę stanu zachowania walorów krajobrazowych oraz możliwości ich kształtowania, d) ocenę zgodności dotychczasowego użytkowania i zagospodarowania obszaru z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi, e) ocenę charakteru i intensywności zmian zachodzących w środowisku, f) ocenę stanu środowiska oraz jego zagrożeń i możliwości ich ograniczenia; 3) wstępną prognozę dalszych zmian zachodzących w środowisku, polegającą na określeniu kierunków i możliwej intensywności przekształceń i degradacji środowiska, które może powodować dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie; 4) określenie przyrodniczych predyspozycji do kształtowania struktury funkcjonalno- przestrzennej, polegające w szczególności na wskazaniu obszarów, które powinny pełnić przede wszystkim funkcje przyrodnicze; 2

5) ocenę przydatności środowiska, polegającą na określeniu możliwości rozwoju i ograniczeń dla różnych rodzajów użytkowania i form zagospodarowania obszaru; 6) określenie uwarunkowań ekofizjograficznych, formułowanych w postaci wniosków z analiz, prognoz i ocen, które w szczególności obejmują: a) określenie przydatności poszczególnych terenów dla rozwoju funkcji użytkowych, a w szczególności: mieszkaniowej, przemysłowej, wypoczynkowo-rekreacyjnej, rolniczej, leśnej, uzdrowiskowej, komunikacyjnej, z uwzględnieniem infrastruktury niezbędnej do prawidłowego spełniania tych funkcji, b) wskazanie terenów, których użytkowanie i zagospodarowanie, z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich rolę w strukturze przyrodniczej obszaru, powinno być podporządkowane potrzebom zapewnienia prawidłowego funkcjonowania środowiska i zachowania różnorodności biologicznej, c) określenie ograniczeń wynikających z konieczności ochrony zasobów środowiska lub występowania uciążliwości i zagrożeń środowiska oraz wskazanie obszarów, na których ograniczenia te występują. Informacje podstawowe o obszarze opracowania Opracowanie ekofizjograficzne obejmuje obszar miasta Jaworzna gminy na prawach powiatu w województwie śląskim. Jaworzno zajmuje powierzchnię 152 km 2, graniczy z 4 gminami województwa śląskiego: Sosnowcem, Mysłowicami, Imielinem i Sławkowem oraz 4 gminami województwa małopolskiego: Chełmkiem, Libiążem, Chrzanowem i Bukownem. Liczba ludności miasta na koniec 2011 r. wynosiła 94,6 tys. Według regionalizacji fizycznogeograficznej J. Kondrackiego obszar miasta znajduje się w podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska i makroregionie Wyżyna Śląska. Północno-wschodnia oraz środkowo i północno-zachodnia część Jaworzna jest położona w mezoregionie Wyżyna Katowicka. Pozostały obszar zalicza się do mezoregionu Pagóry Jaworznickie. 3

I. CHARAKTERYSTYKA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA I.1. ABIOTYCZNE KOMPONENTY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I.1.1. Budowa geologiczna Podłoże skalne strefy przypowierzchniowej, istotne z punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego, stanowią utwory górnego karbonu, triasu, neogenu oraz czwartorzędu. Głębiej, na podłożu krystalicznym, występują sfałdowane utwory dolnopaleozoiczne, na których leżą niezgodnie węglanowe utwory dewonu i karbonu dolnego, którym podrzędnie towarzyszą iłowce, mułowce i piaskowce. Skały osadzone w okresie karbonu występują powszechnie pod obszarem Jaworzna. Profil utworów karbonu górnego (produktywnego) rozpoczynają warstwy brzeżne (namur A) iłowce, mułowce oraz łupki mułowcowe i iłowcowe z warstwami węgla kamiennego, a podrzędnie piaskowce. Na powierzchni stropu utworów karbonu pod terenem Jaworzna występują one w pasie o szerokości ok. 800 1200 m wzdłuż granicy z Bukownem oraz miejscowo przy granicy z Sosnowcem (Maczki) pod pokrywą osadów czwartorzędowych o miąższości od kilku do dwudziestu kilku metrów. Skały te zostały odsłonięte w południowo zachodniej części dna odkrywki w złożu piasków podsadzkowych Szczakowa Pole II, a w rejonie Czarnego Bagna występują w obrębie niewielkich wzniesień bezpośrednio pod 2,5 3,0 metrową pokrywą osadów deluwialnych. Warstwy siodłowe (namur B), budują zwięzłe, drobno- i średnioziarniste piaskowce, lokalnie ze zlepieńcami. Warstwy te są silnie zredukowane - ich miąższość wynosi od kilku do ok. 30 m. Zawierają miąższy pokład węgla kamiennego (510). Leżące powyżej warstwy rudzkie w części dolnej (namur C) wykształcone są głównie jako gruboławicowe, drobnoziarniste piaskowce o spoiwie ilasto krzemionkowym, z ławicami żwirowców i zlepieńcami. Podrzędnie występują mułowce towarzyszące pokładom węgla. Pod zachodnią częścią Jaworzna warstwy te osiągają miąższość niespełna 150 m, w kierunku wschodnim są coraz cieńsze. Warstwy rudzkie górne (westfal A) budują głównie mułowce udział ławic piaskowcowych stanowi mniej niż 1/3 profilu tych warstw. Utwory warstw siodłowych i rudzkich wykształcone w facji piaskowcowej zalicza się do górnośląskiej serii piaskowcowej. Pod północno zachodnią i zachodnią częścią Jaworzna skały budujące tą serię zalegają na głębokości ok. 1000 m, a pod częścią centralną ok. 500 700 m. Na powierzchni stropu karbonu opisywane utwory występują tylko na południe od Maczek oraz w wąskim pasie na wschód od zalewu Sosina, stopniowo wyklinowując się w kierunku południowo wschodnim. Warstwy orzeskie (westfal B) wykształcone są w postaci naprzemianległych warstw iłowców lub mułowców (częściowo o budowie łupkowej) z pokładami węgla, a podrzędnie także piaskowców (przeważnie drobnoziarnistych) o miąższości kilkuset metrów. Razem z górną częścią profilu warstw rudzkich wydzielane są jako seria mułowcowa. Skały te budują powierzchnię stropową karbonu wzdłuż północno zachodniej granicy Jaworzna w pasie od rejonu Łubowca w kierunku północno wschodnim do podnóża wzniesień Niecki Długoszyńskiej, wokół oraz pod tymi wzniesieniami, zalegając na ogół pod utworami czwartorzędu lub triasu. Na powierzchni terenu występują jedynie w obrębie niskiego garbu w rejonie ul. Żabiej. Warstwy orzeskie występują również w stropie karbonu, bezpośrednio pod utworami czwartorzędu, w obrębie podłoża Kotliny Biskupiego Boru, w strefie o szerokości ok. 3,7 km w rejonie doliny Białej Przemszy i zwężającej się w kierunku południowo wschodnim do ok. 800-900 m. 4

Rys. 1. Budowa geologiczna 5

Pod centralną i południową częścią obszaru Jaworzna stropową część profilu utworów karbonu reprezentuje krakowska seria piaskowcowa, przykrywająca utwory serii mułowcowej. Są to przede wszystkim skały tworzące warstwy łaziskie (westfal C). Wykształcone są najczęściej jako różnoziarniste piaskowce barwy szarej, które miejscami zawierają grubsze otoczaki kwarcowe nadające skale charakter zlepieńcowaty. Przeważają słabozwięzłe piaskowce o spoiwie ilastym, sporadycznie występują wkładki zwięzłych piaskowców krzemionkowych. Iłowce i mułowce występują tylko w sąsiedztwie pokładów węgla, warstwami o miąższości najczęściej mniejszej od 4 m. Miąższość utworów westfalu C wzrasta w kierunku południowym i południowo wschodnim, gdzie przy granicy miasta osiąga ok. 500 m. Wychodnie warstw łaziskich znajdują się w Kotlinie Mysłowickiej, w rejonie skrajnie północnego ich zasięgu (Szczotki, Dąbrowa Narodowa) oraz miejscami u podnóża zachodnich stoków wzniesień Niecki Wilkoszyńskiej, w pasie od Niedzielisk po Bory. U podnoża wschodnich stoków Niecki Wilkoszyńskiej odsłaniają się tylko w jednym miejscu na północny zachód od Bobrowej Górki. W obrębie Kotliny Mysłowickiej i Kotliny Biskupiego Boru skały warstw łaziskich przykrywają na ogół utwory czwartorzędowe o miąższości od kilku do dwudziestu kilku metrów, jedynie w rynnach kopalnych dolin rzecznych oraz w centralnej części Kotliny Biskupiego Boru miąższość nadległych osadów czwartorzędowych jest większa (do ok. 40 m). Pod Niecką Wilkoszyńską oraz w obrębie Rowu Chrzanowskiego (oś Rowu wyznacza linia Chrzanów Dąb) strop utworów karbonu obniżony jest miejscami do wysokości <100 m n.p.m., a powyżej zalega pokrywa osadów triasu lub kenozoiku o miąższości do ok. 100 150 m (Rów Chrzanowski) lub do ok. 200-250 m (Niecka Wilkoszyńska). Przy południowej i południowo wschodniej granicy miasta stropową cześć profilu krakowskiej serii piaskowcowej tworzą warstwy libiąskie (westfal D) - piaskowce z wkładkami iłowców i mułowców w nielicznymi pokładami węgla, przykrywające skały warstw łaziskich. Skały budujące masywy górotworu karbońskiego, strzaskane licznymi uskokami oraz podlegające blokowym dyslokacjom podczas ruchów górotwórczych orogenezy hercyńskiej, były intensywnie niszczone w okresie permskim. Na wschodnim przedpolu masywu zachowały się fragmenty pokryw osadowych wykształconych jako zlepieńce porfirowo wapienne, które w Jaworznie występują obecnie tylko fragmentarycznie, przy wschodniej granicy pod pokrywą osadów czwartorzędu. Utwory triasu zalegają bezpośrednio na zwietrzałej powierzchni stropowej karbonu. Budują wzniesienia zrębowych Pagórów Imielińskich oraz Niecki Długoszyńsko Wilkoszyńskiej. Poza tymi jednostkami strukturalnymi występują w sposób nieciągły w obrębie Rowu Chrzanowskiego, a także w formie trzech cienkich, izolowanych płatów w dnie Kotliny Mysłowickiej na północ od Dąbrowy Narodowej. Całkowita miąższość utworów triasu wynosi od kilku m do ok. 200-250 m. Najstarszymi utworami triasu (dolnego) są warstwy świerklanieckie, reprezentujące dolny i środkowy pstry piaskowiec. W ich obrębie występują słabo zwięzłe piaskowce przeważnie gruboziarniste, zawierające liczne wkładki i przewarstwienia iłów lub mułowców i iłowców. Miąższość warstw świerklanieckich wynosi od kilku do około dwudziestu metrów. Budują wspomniane płaty ostańców w rejonie Dąbrowy Narodowej, występują w obrębie zachodniego obrzeżenia Niecki Długoszyńskiej i Wilkoszyńskiej oraz w obniżeniu między nieckami częściowo pod pokrywą osadów czwartorzędowych, a na powierzchni terenu odsłaniają się w wąskich pasmach ciągnących się od rejonu Chropaczówki Niedzielisk, poprzez Os. Podwale, centralną część miasta, aż po Bory, w tym także w obrębie zachodnich i południowych stoków Góry Grodzisko. W obrębie wschodniego obrzeżenia Niecek, odciętego główną dyslokacją będzińsko 6

krakowską, warstwy świerklanieckie występują dopiero w rejonie Ciężkowic (i dalej na południowy wschód), zazwyczaj pod pokrywą osadów czwartorzędowych. Podczwartorzędowe wychodnie tych skał znajdują się także w rynnie przełomowego odcinka doliny Przemszy. Pstry piaskowiec górny (ret) reprezentuje kompleks szarozielonych margli, dolomitów z cienkimi wkładkami margli, porowatych dolomitów ziarnistych lub oolitowych z wkładkami dolomitów organodetrytycznych i czarnych iłów. Miąższość tych utworów miejscami dochodzi do ok. 20-30 m. Wychodnie skał retu występują bezpośrednio nad wychodniami warstw świerklanieckich na zachodnich stokach Garbu Jaworznickiego (zachodnia część Niecki Wilkoszyńskiej), szerzej rozprzestrzenione są na wschodnich stokach Garbu Ciężkowickiego (wschodnia część Niecki Wilkoszyńskiej). Lokalnie są przykryte czwartorzędowymi utworami wodnolodowcowymi lub deluwialnymi, pod pokrywą zróżnicowanych osadów czwartorzędu występują też w południowej części Byczyny. W obrębie Pagórów Imielińskich na powierzchni terenu skały retu występują tylko pomiędzy ul. Zelwerowicza i ul. Lipinki w Jeleniu, a bezpośrednio pod pokrywą czwartorzędową, obok Lipinki, w podłożu przełomowego odcinka doliny Przemszy oraz w rejonie osady Okrągłe. Na utworach retu zalegają utwory triasu środkowego (wapień muszlowy), stanowiące zasadniczą cześć profilu triasu w Jaworznie i główny budulec wzniesień Garbu Ciężkowickiego, Garbu Jaworznickiego oraz Pagórów Imielińskich (tylko w osiowej części Niecki Wilkoszyńskiej zapadają pod młodsze ogniwa triasu). Są to wapienie, margle i dolomity warstw gogolińskich, kawerniste, często krystaliczne dolomity kruszconośne oraz dolomity diploporowe. Warstwy gogolińskie dolne wykształcone są jako wapienie płytowe i faliste z wkładkami margli, ponad którymi leżą ciemnożołte, gąbczaste wapienie komórkowe. Górne warstwy gogolińskie tworzą wapienie zlepieńcowate, przedzielone wapieniami falistymi. Występują na powierzchni terenu na wschód od Jelenia od niższych partii Rudnej Góry, przez zachodnie stoki Góry Koniówki, po zachodnie, południowe i miejscami południowo wschodnie stoki Celinowych Górek. Skały warstw gogolińskich budują także szczytowe partie Góry Pietruszowej oraz nieregularnego garbu na południe od ul. Hetmańskiej. W obrębie Garbu Jaworznickiego wychodnie tych skał ciągną się od Szczakowej, przez północną i zachodnią część Sadowej Góry, dalej w górnej partii stoków powyżej osiedli Leopold-Gigant i Podwale, poprzez Wapie i Galmany, do Pańskiej Góry. Warstwy gogolińskie występują także na południe od Równej Góry, budują również kulminację Góry Grodzisko oraz odsłaniają się na stokach w Jeziorkach, Byczynie i wschodniej części Koźmina oraz, fragmentarycznie, w dolnych partiach masywu Góry Korzeniec. W obrębie Garbu Ciężkowickiego wychodnie tych skał ciągną się regularnymi pasmami na południe od Pieczysk oraz na południe od Ciężkowic od Góry Wielkanoc, poprzez Górę Przygoń i dalej, poza granice Jaworzna. Wraz z dolomitami i marglami retu warstwy gogolińskie budują wyniesienie w Niecce Długoszyńskiej. Miąższość warstw gogolińskich wynosi do ok. 30 m. Miejscami skały te są w górnej części profilu wtórnie zdolomityzowane. Efektem dolomityzacji jest strefa w pełni przekrystalizowanych, kawernistych, brunatnych, żółtych i szarych dolomitów okruszcowanych związkami żelaza, cynku, a także ołowiu. Dolomity kruszconośne mają zmienną miąższość. Dolomityzacji uległy głównie skały warstw gorazdeckich, terebratulowych i karchowickich, ale lokalnie także części profili warstw starszych (gogolińskich) lub młodszych (diploporowych). Dolomity kruszconośne powszechnie występują w stropie triasu na powierzchni terenu lub pod cienką warstwą osadów deluwialnych. W obrębie Pagórów Imielińskich budują główne, szczytowe partie Glinnej Góry, Rudnej Góry, Góry Koniówki, Celinowych Górek, wzniesienia na zachód od Góry Bielana, występują też w obrębie wschodnich stoków masywu Góry Pietruszowej. W obrębie Garbu Jaworznickiego występują na południe od Gadlina, budują masyw Sadowej Góry, dalej pasmo wychodni ciągnie się przez Warpie i 7

Galmany oraz w obrębie garbu położonego na północ od ul. Chełmońskiego, a także w obrębie Równej Góry i kolejnych wzniesień między Jeziorkami i Borami za wyjątkiem Góry Grodzisko. W rejonie Byczyny budują część zachodnich i południowych stoków Kanepowej Góry, wychodnie dolomitów kruszconośnych znajdują się również w zachodniej części Cezarówki Górnej, na zboczach doliny biegnącej południkowo w rejonie lasów Dąbrowa i Gradowiec, a także w przeważającej części masywu Góry Korzeniec. W obrębie Garbu Ciężkowickiego dolomity kruszconośne odsłaniają się na powierzchni w rejonie kamieniołomu Gródek po osadę Rzym, w rejonie Ciężkowic ich wychodnie ciągną się od Skotnicy, przez Górę Wielkanoc, Głaziec, północne stoki Góry Chrzanowskiej i dalej w kierunku wschodnio południowo wschodnim poza Jaworzno. W obrębie Niecki Długoszyńskiej wychodnie dolomitów kruszconośnych znajdują się w Długoszynie oraz lokalnie w rejonie Pasternika. Dolomity diploporowe - detrytyczne, onkolitowe i oolitowe, różnobarwne, silnie kawerniste - zalegają na starszych warstwach wapienia muszlowego. Na powierzchni występują przede wszystkim w południowej części Garbu Jaworznickiego, na wschód od Byczyny (Knepowa Góra) oraz na południe od Jeziorek i Koźmina. W północnej części tej jednostki dolomity diploporowe występują na powierzchni w kilku miejscach największy obszar wychodni znajduje się na wschód od Galmanów, na południowy zachód od Dobrej oraz południowy wschód od Gadlina. W obrębie Garbu Ciężkowickiego dolomity diploporowe mają wychodnie w rejonie Rzymu, na południowych stokach Góry Wielkanoc i Góry Chrzanowskiej oraz szczytowych partiach wzniesień przy południowo wschodniej granicy Jaworzna. W obrębie Pagórów Imielińskich dolomity diploporowe występują tylko w kilku miejscach, w tym budują wschodnią część masywu Góry Koniówki oraz szczytowe partie Góry Bielana. Profil triasu środkowego kończą dolomity, łupki i piaskowce, reprezentujące głównie warstwy boruszowickie. Nie odsłaniają się na powierzchni terenu, a bezpośrednio pod pokrywą osadów czwartorzędu występują w pasie ciągnącym się od Dobrej, przez tereny położone bezpośrednio na wschód od Wilkoszyna i Jeziorek, do Koźmina. Utwory triasu górnego budują centralną część Niecki Wilkoszyńskiej. Są to mułowce, iłowce, margle dolomityczne i dolomity, rzadziej piaskowce dolomityczne, brekcje i zlepieńce dolomityczne oraz wkładki gipsów tworzące formację chrzanowską. W granicach Jaworzna skały te występują wyłącznie pod pokrywą osadów czwartorzędowych. Miąższość ich szybko wzrasta w kierunku centralnej części Niecki, osiągając tam lokalnie ok. 50 m. Podłoże skalne zostało wyniesione i pocięte uskokami najpierw podczas starokimeryjskiej fazy górotwórczej, a w czasie głównej fazy orogenezy alpejskiej została ukształtowana obecna, skomplikowana budowa tektoniczna. Skłon niecki głównej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, będącej strukturą paleozoiczną, podlegał ruchom fałdowo blokowym, liczne uskoki powstałe podczas orogenezy waryscyjskiej uległy odmłodzeniu. Najbardziej wyrazistym elementem strukturalnym jest Niecka Wilkoszyńska (Wilkoszyńsko Długoszyńska). Niecka ma generalny przebieg NW SE, a jej oś zagłębia się w kierunku południowo wschodnim. Część południowa, odcięta uskokami wynoszącymi blok skalny, zaliczana jest w podziale strukturalnym do Zrębu Cezarówki. Nieckę budują zarówno utwory triasu jak też niżej zalegające utwory karbonu. Niecka Wilkoszyńska ograniczona jest uskokami. Od północnego wschodu i północnego zachodu sąsiaduje z blokami wyniesionymi względem Niecki. Od południowego zachodu szereg bloków zrębów o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego zapada kolejno w kierunku południowym. W ich obrębie zachowała się pokrywa odpornych skał triasowych, tworząca Zrębowe Pagóry Imielińskie. Dalej w kierunku południowym znajduje się głębokie zapadlisko Rowu Chrzanowskiego, gdzie zalegające głębiej utwory karbonu i triasu przykryte są utworami neogenu. 8

W paleogenie i neogenie podnoszone tektonicznie bloki skalne podlegały intensywnej denudacji. Na obszarach wychodni silnie porowatych i kawernistych dolomitów, oraz wapieni lokalnie rozwijał się kras, zwłaszcza w sąsiedztwie stref uskokowych. Najliczniej powstawały leje i kominy krasowe o średnicy od 0,3-0,5 metra do 1,0-1,5 metra i więcej. Największe, choć stosunkowo rzadko spotykane obniżenia zapadliskowe w obrębie triasu śląsko - krakowskiego osiągały wymiary do ok. 100 m oraz głębokość 10 20 m, rozcinając warstwy kolejnych poziomów triasu, w tym także stosunkowo mało podatne warstwy margli. Formy krasowe wypełniają różnorodne iły, gliny i piaski lub żwiry; w niektórych (zwłaszcza większych) zagłębieniach pomiędzy tymi osadami znajdowano limonity, a czasami też galman na wtórnym złożu. Leje krasowe stwierdzono na obszarze Jaworzna m.in. w kamieniołomach Sadowa Góra i Gródek, silnie skrasowiałe skały rozpoznano na Kanepowej Górze podczas dokumentowania złoża dolomitu Byczyna. W wyższych partiach wzgórz w rejonie Byczyny, Cezarówki Górnej, Cezarówki Dolnej, na południe i południowy wschód od Ciężkowic oraz w obrębie Pagórów Imielińskich obserwuje się na powierzchni terenu zagłębienia mogące mieć charakter lejów krasowych. Możliwość wystąpienia skomplikowanych warunków gruntowych w związku z obecnością form krasowych jest jedną z przesłanek do nie przeznaczania wzgórz do zabudowy. Rozpoznanie rzeczywistego zasięgu krasu jest fragmentaryczne. Z możliwością występowania form krasowych należy liczyć na całym obszarze występowania utworów węglanowych (za wyjątkiem partii przykrytych miąższą warstwą iłów triasu górnego), w tym także przykrytych cienką pokrywą przepuszczalnych utworów czwartorzędowych. Należy jednak również podkreślić, że obecność krasu na wskazanym obszarze ma charakter miejscowy. Utwory neogenu reprezentuje głównie kompleks ilasto-mułowcowy morskich osadów miocenu formacji skawińskiej. Przeważają silnie wapniste iły, prawie bez materiału piaszczystego, wśród których spotyka się nieliczne wkładki piaszczyste występujące nieregularnie. Osady miocenu wypełniają Rów Chrzanowski. Ich miąższość rośnie w kierunku osiowej części Rowu, szybko osiągając kilkadziesiąt metrów. Płaty iłów, mułów i piasków miocenu oraz piasków i żwirów paleogenu stwierdzono także w rejonie Ciężkowic, na południe od ul. Luszowickiej. Utwory czwartorzędu pokrywają przeważającą część powierzchni terenu Jaworzna, lecz ich rozmieszczenie jest nierównomierne. W obrębie wzniesień Pagórów Imielińskich oraz Garbów: Jaworznickiego i Ciężkowickiego osady czwartorzędu zalegają płatami w obniżeniach pomiędzy wychodniami skał starszego podłoża. Są to głównie późnoplejstoceńskie lub holoceńskie utwory deluwialne (rumosz skalny oraz piaski i gliny z okruchami skał miejscowych) lub drobnoziarniste piaski eoliczne w płatach pokrywowych oraz w wydmach. Lokalnie, w większych obniżeniach w dolnych partiach stoków na osadach deluwialnych zalegają plejstoceńskie piaski i żwiry wodnolodowcowe pochodzące z okresu zlodowacenia środkowopolskiego (w części zachodniej i północno zachodniej) lub mniej zróżnicowane frakcjonalnie piaski stożków napływowych, wiązane z okresem ostatniego piętra zimnego bądź piętrami zlodowacenia środkowopolskiego. Miąższość utworów czwartorzędu jest zmienna, od niespełna 0,5 m do kilku, a wyjątkowo do kilkunastu metrów. Utwory antropogeniczne o miąższości ponad 2-3 m i znacznym rozprzestrzenieniu występują w obrębie hałd u wylotu kamieniołomu Gródek (głównie odpady wydobywcze z kamieniołomu oraz odpady przemysłowe, m.in. z cementowni, żużle), wypełniają wyrobisko stokowego kamieniołomu Bucze (głównie różnorodne odpady komunalne i przemysłowe, grunt przemieszczony, żużle) oraz przy dawnej kopalni rud cynku i ołowiu Jaworzno - Galmany. 9

Utwory czwartorzędu zalegają zwartą lub prawie zwartą pokrywą w obniżeniach Rowu Chrzanowskiego, Kotliny Biskupiego Boru i Kotliny Mysłowickiej, a także w dnie centralnej części Niecki Wilkoszyńskiej, wyrównując deniwelacje powierzchni starszego podłoża. W północnej części Rowu Chrzanowskiego miąższość osadów czwartorzędowych jest niewielka, najczęściej nie przekracza 5 m. W pasie położonym na południe od autostrady A4 ich miąższość osiąga ok. 20-25 m, a na południe od Dębu zmniejsza się do ok. 10 m, malejąc do niespełna 5 m na północnych stokach Leśnej Góry. Pokrywę czwartorzędową stanowią głównie plejstoceńskie osady glacjalne i fluwioglacjalne i rzeczne: żwiry i piaski, gliny oraz iły warwowe. Największą część reprezentują piaski i żwiry pokrywy sandrowej (wodnolodowcowe). Na powierzchni terenu zalegają głównie w północnej i wschodniej części omawianej jednostki. W części wschodniej towarzyszą im także pokrywy piaszczystych stożków napływowych sedymentacji rzecznej. Szerokie obniżenia dolinne Byczynki oraz Przemszy poniżej przełomu przez Pagóry Imielińskie wypełniają vistuliańskie i holoceńskie żwiry, piaski, mułki i iły rzeczne. Drobnoziarniste osady rzeczne facji pozakorytowej miejscami zawierają przewarstwienia osadów mineralno organicznych i torfów. W Kotlinie Biskupiego Boru w rejonie Czarnego Bagna, a także bezpośrednio u podnóża garbu Ciężkowickiego, pokrywa osadów czwartorzędowych ma do kilku metrów miąższości. Większą miąższość osiąga w kopalnej dolinie przełomowej Łużnika przez garb Ciężkowicki (w rejonie północnego odcinka ul. Budowlanej i dalej ku osadzie Bobrowa Górka). W południowej części Kotliny Biskupiego Boru miąższość osadów czwartorzędu najczęściej zawiera się w przedziale ok. 10-25 m. W obrębie przedczwartorzędowej, kopalnej doliny Koziego Brodu osiąga przeszło 30 40 m. W kierunku północnym i północno - wschodnim i północno - zachodnim miąższość osadów czwartorzędowych zalegających w dnie Kotliny wzrastała i wynosiła do ok. 40 m, a w kopalnej dolinie Białej Przemszy do ok. 60 m. Litologia osadów czwartorzędowych jest zróżnicowana. W podłożu głębokich obniżeń powierzchni podczwartorzędowej występują preglacjalne brunatne mułki piaszczyste. Mułki zalegają bezpośrednio na osadach górnego karbonu, miejscami przykryte są kilkumetrowej miąższości gliną zwałową związaną ze zlodowaceniem sanu II (południowopolskim). Podczas tego zlodowacenia powstała też miąższa seria iłów zastoiskowych (miejscami odsłoniętych w dnach wyrobisk piasków podsadzkowych, np. w obrębie Zalewu Sosina). Szeroko rozprzestrzenione były piaski i żwiry wodnolodowcowe, usypane podczas zlodowacenia odry (środkowopolskie). Osady te zostały częściowo zerodowane, a w obniżeniach przykryte młodszymi utworami. Osady piaszczyste stożków napływowych, usypanych w okresie vistulianu (zlodowacenie północnopolskie), są utworami powierzchniowymi, najszerzej rozprzestrzenionymi na terenie Kotliny Biskupiego Boru. Są to piaski, rzadziej z domieszkami żwirów lub mułków. Dolną część profilu charakteryzują struktury sedymentacyjne typowe dla rzek roztokowych, górną tworzą typowe stożki napływowe. Pośród piasków lokalnie spotykane są warstwy mułków, niekiedy zawierające cienkie wkładki torfów. Całkowita miąższość serii piaszczysto-żwirowej wynosi 20-30 m, lecz w wyrobiskach poeksploatacyjnych jest obecnie mocno zredukowana. Z vistulianem związane są także mułki, iły, piaski i żwiry rzeczne budujące terasę Białej Przemszy o powierzchni wyniesionej 5-8 m ponad poziom rzeki. Surowe warunki klimatyczne plejstocenu i początku holocenu, ograniczające rozwój roślinności, sprzyjały rozwojowi procesów eolicznych. Ich rezultatem są pokrywy piasków eolicznych oraz zespoły wydm uformowanych na przewianej powierzchni piaszczystych stożków napływowych. Osady najmłodsze to mułki piaski i iły pokryw aluwialnych den współczesnych dolin rzecznych Białej Przemszy, Koziego Brodu i Żabnika. W szerokim, płaskim dnie doliny Koziego Brodu zalegają piaski drobnoziarniste, namuły mineralno organiczne i torfy. 10

Pokrywy utworów antropogenicznych o większej miąższości (>2-3 m) oraz rozprzestrzenieniu znajdują się w obrębie kompleksu terenów kolejowych stacji Jaworzno Szczakowa (głównie przemieszczony grunt rodzimy z dodatkiem żużli i gruzu) oraz hałdy Wapniówka (głównie odpady przemysłu szklarskiego: szlamy, żużle). Podczwartorzędowa powierzchnia erozyjna dna Kotliny Mysłowickiej jest urozmaicona, co ma odzwierciedlenie w miąższości pokrywy utworów czwartorzędowych. Na stokach u podnóża Garbu Jaworznickiego pokrywa ta nie przekracza kilku m miąższości, najbardziej zróżnicowana jest na północ od linii: Wysoki Brzeg Osiedle Awaryjne Podłęże, gdzie jej miąższość waha się od 0 do ok. 20 m, a w dolnym odcinku doliny Białej Przemszy zdecydowanie rośnie do 30 50 m. W południowej części Kotliny Mysłowickiej miąższość utworów czwartorzędu przekracza 40 m w rejonie Elektrowni Jaworzno III, Zalewu Łęg którędy (i dalej łukiem na południe) przebiega rynna kopalnego zakola Przemszy. Poza tą rynną miąższość omawianych osadów wynosi od kilkunastu do ok. 30 m, wzrastając w rynnie kopalnej doliny Wąwolnicy. Miąższość osadów czwartorzędu gwałtownie maleje u podnóża Pagórów Imielińskich i Garbu Jaworznickiego. Kopalna dolina Wąwolnicy, wykorzystująca strefę uskokową, jest wąska i stosunkowo głęboka. W sąsiedztwie wychodni skał starszego podłoża w rejonie Dąbrowy Narodowej na powierzchni zalegają eluwia pozostałe po rozmyciu glin zwałowych (żwiry i piaski z domieszką otoczaków) lub gliny zlodowacenia południowopolskiego. Płaty glin lodowcowych odsłaniają się także lokalnie na południe od Os. Cegielniana oraz na zachód od Chropaczówki, ale najczęściej pokrywę czwartorzędową tworzą w tych rejonach późnoplejstoceńskie lub holoceńskie utwory deluwialne (rumosz skalny oraz piaski i gliny z okruchami skał podłoża). W spągu obniżeń powierzchni podczwartorzędowej, w kopalnych dolinach Przemszy i Białej Przemszy, zalegają piaski ze żwirem oraz domieszkami rumoszu skalnego. Lokalnie przykryte są warstwą gliny lodowcowej wiązanej ze zlodowaceniem południowopolskim (w rejonie ujścia Wąwolnicy ok. 5-metrowej miąższości). Glinę stwierdzono w wielu miejscach, w tym także w spągu czwartorzędu pod składowiskiem odpadów Zakładów Chemicznych Organika-Azot. W kopalnej dolinie Przemszy na glinie zalegają zróżnicowane utwory: najczęściej piaski ze żwirem, ku stropowi przechodzące w piaski pylaste, a na niektórych odcinkach rynna kopalna w znacznej części wypełniona jest żwirem z otoczakami. W kopalnym zakolu na północ od Białego Brzegu zalegają osady piaszczyste. Poza doliną Przemszy powszechnie występują szare iły zastoiskowe. Powierzchnia warstwy iłów obniża się ku północy oraz ku zachodowi, w kierunku osi doliny Przemszy, wraz z ogólnie zmniejszającą się miąższością tych osadów. W obniżeniach dolin kopalnych miąższość iłów sięga 20 m (wypełniają w całości obniżenie kopalnej doliny Wąwolnicy, tylko w odcinku ujściowym są zredukowane do do 2 m), a na wyniesieniach stropu skał karbonu wynosi kilka metrów. Na iłach osadziły się wodnolodowcowe piaski średnio- i drobnoziarniste pokrywy sandrowej, szeroko rozpowszechnione na powierzchni terenu. Miąższość piasków sandrowych wynosi najczęściej od kilku metrów do przeszło 15 m, redukują się w dolnej części stoków zbudowanych ze skał starszego podłoża, gdzie kończy się ich zasięg. Piaski te oraz niżej leżące iły wiązane są ze zlodowaceniem odry (środkowopolskim). Na przełomie plejstocenu i holocenu na przewianej powierzchni sandru lokalnie osadziły się płaty drobnoziarnistych piasków eolicznych, miejscami uformowane w wydmy o wysokości do ok. 10 m. Holoceńskie piaski lub namuły rzeczne wypełniają holoceńską dolinę Przemszy, budując powierzchnie terasowe pomiędzy odcinkami przełomowymi. Wypełniają również wąską współczesną dolinę Wąwolnicy, odcinek zdegradowanej doliny Białej Przemszy i podrzędnych cieków przy północnej granicy Jaworzna. Utwory antropogeniczne nagromadzone są na stosunkowo dużych powierzchniach. W rejonie centralnych części miasta są to głównie różnorodne nasypy budowlane 11

lub niebudowlane, którym towarzyszą pokrywy odpadów wydobywczych. W rejonie Starej Huty i Borów przeważają pokrywy oraz nadpoziomowe hałdy powydobywcze oraz pokrywy przemieszczonych gruntów rodzimych z domieszkami odpadów, głównie żużli lub gruzu. Na zachód od ul. F. Chopina znajduje się kompleks gruntów przemieszczonych z domieszkami odpadów, a na wschód od niego, w wyrobisku piasku zalegają odpady przemysłowe, częściowo zmieszane z gruntem rodzimym. W północno zachodniej części obszaru Jaworzna rozległe pokrywy antropogeniczne tworzą: składowisko odpadów paleniskowych oraz osadniki zrekultywowane lub aktualnie rekultywowane z użyciem odpadów wydobywczych oraz przemieszczonych gruntów rodzimych, a także odpady wydobywcze górnictwa węgla, wypełniające wyrobiska po eksploatacji piasku. Mniejsze obszarowo są stare hałdy górnictwa węglowego w rejonie Łubowca, Szczotek i Dąbrowy Narodowej, a także pokrywa przemieszczonych gruntów oraz odpadów przemysłowych w Niedzieliskach. W dnie centralnej części Niecki Wilkoszyńskiej na powierzchni terenu występują pokrywy stożków napływowych sedymentacji rzecznej, zbudowane głównie z piasków drobno- i średnioziarnistych, wiązanych z okresem ostatniego piętra zimnego lub okresem zlodowaceń środkowopolskich. Pokrywy drobnoziarnistych piasków eolicznych oraz zespoły wydm uformowanych na przewianej powierzchni piaszczystych stożków napływowych u schyłku plejstocenu i na początku holocenu występują powszechnie w omawianym rejonie. Spektakularny wał wydm o wysokości od kilku do kilkunastu metrów i długości ponad 7 km ciągnął się u podnóża wschodnich stoków Garbu Jaworznickiego, jednak wskutek wieloletniej eksploatacji piasku w znacznej części został usunięty. Pozostałe fragmenty najwyższych wydm między Jeziorkami i Wilkoszynem zasługują na ochronę prawną ze względu na walory poznawcze i krajobrazowe. Wydmy te położone są w granicach obszaru proponowanego do ochrony prawnej w Waloryzacji przyrodniczej... (2011) Niecka Wilkoszyńska (por. rozdz. II.2 i mapa nr 5). Doliny potoku Łużnik oraz jego dopływów wypełniają cienkie, maksymalnie kilkumetrowej miąższości, pakiety holoceńskich osadów rzecznych (mułki, piaski i żwiry). Powyżej ul. Ciężkowickiej doliny te są bardzo płytkie, a osady rzeczne szerzej się rozprzestrzeniają. Serii holoceńskich osadów facji pozakorytowej towarzyszą przewarstwienia, a miejscami także powierzchniowa pokrywa osadów organiczno - mineralnych i torfów. Szczegóły budowy geologicznej powierzchni terenu prezentuje mapa nr 1. 12

I.1.2. Złoża kopalin Kopaliny znajdujące się w podłożu skalnym mogą nadawać się do gospodarczego wykorzystania. Stwierdzenie, w trakcie geologicznych prac poszukiwawczych, nagromadzenia kopalin w ilości pozwalającej na ich eksploatację jest podstawą do wydzielania złóż. W obrębie górotworu pod terenem Jaworzna lub częściowo w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, położone są następujące udokumentowane złoża kopalin: Tab. 1. Zestawienie złóż kopalin ujętych w Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2012 (PIG, Warszawa 2013), uzupełnione Nazwa złoża Kopalina Stan zagospodarowania Zasoby geologiczne bilansowe ^ złoża objęte własnością górniczą Brzezinka węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 44 130 tys. t Brzezinka 1 węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 152 262 tys. t Brzezinka-2 węgiel kamienny metan rozpoznane szczegółowo rozpoznane wstępnie 413 235 tys. t 588.02 mln m 3 Byczyna węgiel kamienny eksploatowane 83 324 tys. t Dąb 1) węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 1 085 873 tys. t Dziećkowice węgiel kamienny eksploatowane 28 045 tys. t Imielin-Południe węgiel kamienny w budowie 196 785 tys. t Jan Kanty węgiel kamienny zaniechane 232 028 tys. t Jan Kanty 1 węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 49 595 tys. t Janina węgiel kamienny eksploatowane 1 445 291 tys. t Jaworzno węgiel kamienny eksploatowane 898 940 tys. t Kazimierz-Juliusz węgiel kamienny zaniechane 93 522 tys. t Libiąż-Janina 2) węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 6 195 tys. t Modrzejów węgiel kamienny rozpoznane szczegółowo 46 505 tys. t Niwka - Modrzejów węgiel kamienny zaniechane 113 676 tys. t Siersza węgiel kamienny zaniechane 226 804 tys. t Jaworzno rudy cynku i ołowiu zaniechane tylko pozabilansowe złoża objęte prawem własności nieruchomości gruntowej Bór Wschód piaski podsadzkowe eksploatowane 6 043 tys. m 3 Bór Zachód piaski podsadzkowe eksploatowane 12 498 tys. m 3 13

Nazwa złoża Kopalina Stan zagospodarowania Byczyna Byczyna kamienie łamane i bloczne (dolomit) surowce ilaste ceramiki budowlanej rozpoznane szczegółowo Zasoby geologiczne bilansowe ^ 61 113 tys. t zaniechane 757 tys. m 3 Ciężkowice piasek rozpoznane wstępnie 9 294 tys. t Gadlin dolomity rozpoznane szczegółowo 982 tys. t Gródek dolomity zaniechane 23 033.5 tys. t Jaworzno- Ciężkowice dolomity rozpoznane wstępnie 30 697 tys. t Jaworzno-Maczki piasek rozpoznane szczegółowo 240 tys. t Jaworzno- Podłęże Jeleń Jeleń (Kop.Jaworzno) piasek rozpoznane szczegółowo 2 320 tys. t kamienie łamane i bloczne (dolomit) surowce ilaste ceramiki budowlanej zaniechane 2 273 tys. t zaniechane 329 tys. m 3 Jeziorki piasek eksploatowane 1 538 tys. t Pust.Błędowska (obsz.poz.) Sadowa Góra II piaski podsadzkowe zaniechane 79 724 tys. m 3 wapienie dla przemysłu cementowego rozpoznane szczegółowo 21 931 tys. t Siersza Misiury piaski podsadzkowe eksploatowane 63 634 tys. m 3 Szczakowa pole II piaski podsadzkowe eksploatowane okresowo 3) 84 139 tys. m 3 Szczakowa pole III 4) piaski podsadzkowe rozpoznane szczegółowo 40 575 tys. m 3 Objaśnienia: ^ - podano zasoby dla całych złóż; 1) dokumentacja geologiczna złoża zatwierdzona dn. 18.06.2013r. decyzją Ministra Środowiska DGKkzk-4741-8163/29/23438/13/MW; 2) zasoby i granica złoża wg Dodatku nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża, zatwierdzonego dn. 18.06.2013r. decyzją Ministra Środowiska DGKkzk-4741-8164/31/23445/MW; 3) - faktycznie złoże zaniechane dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej sporządzono w 2006r., w latach 2007-2010 złoże Szczakowa-Pole II było wykazywane w Bilansie... jako zaniechane, a od 2011 r. jako eksploatowane okresowo (ale w latach 2011 i 2012 nie eksploatowane); 4) - złoże po wykreśleniu z bilansu zasobów zgodnie z decyzją z 2004 r., zostaje ponownie wpisane na wniosek Marszałka Województwa Małopolskiego - nr pisma RG.II.BA.7511-5/10 z dnia 21.04.2010 r.; w uzasadnieniu "złoże zostało skreślone na skutek omyłki w ocenie stanu jego zagospodarowania, zamieszczonej w piśmie Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego z dn. 06.02.2004 r. nr ŚR.V.KŻ.7411-24-04" 14

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA JAWORZNA Rys. 2. Złoża kopalin 15

W złożu piasków podsadzkowych Bór Wschód w granicach administracyjnych Jaworzna zasoby są wyeksploatowane lub zaliczone do strat nie przewiduje się w tym rejonie eksploatacji kopaliny (pismo CTL Logistics l.dz. OG/0404/2013 z dn. 30.04.2013). Złoże węgla kamiennego Brzezinka obejmuje górną część profilu serii mułowcowej (westfal B) oraz krakowską serię piaskowcową (westfal C). Głębiej znajduje się złoże Brzezinka-2, udokumentowane w 2009 r. na zlecenie Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. Złoże to obejmuje dolną część serii mułowcowej (westfal A część górna) oraz górnośląską serię piaskowcową (namur B-C, westfal A część dolna) pokłady od 331 do 510 w całym obszarze pierwotnego złoża Brzezinka. Strop złoża Brzezinka 2 wyznaczono 50 m poniżej pokładu 318/3 (znajdującego się w obrębie złoża Brzezinka), a spąg 50 m poniżej pokładu 510 lub na głębokości 1250 m. W 2011 r. na zlecenie Południowego Koncernu Węglowego S.A. została sporządzona dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego Brzezinka 1, wyodrębnionego z południowej części złoża Brzezinka. Złoże obejmuje pokłady 211-318/3, a pod złożem Dziećkowice pokł. 312/1 i 318/3. Dokumentacja oraz Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej złoża Brzezinka zostały zatwierdzona przez Ministra Środowiska dnia 4 września 2013r. (zawiadomienia, odpowiednio, DGKzk-4741/8176/9/35242/13/MW oraz DGKzk-4741/8177/9/35248/13/MW). Złoże Brzezinka po dokonanym podziale praktycznie jedynie graniczy z obszarem Jaworzna. Złoże węgla kamiennego Dziećkowice obejmuje górną część westfalu B (do pokładu 304/2) oraz westfal C i leży powyżej złoża Brzezinka 1, które pod złożem Dziećkowice obejmuje tylko część westfalu B. Złoże węgla kamiennego Dąb udokumentowano w rezultacie prac prowadzonych w obszarach koncesji na rozpoznawanie lub poszukiwanie i rozpoznawanie złóż węgla kamiennego Dąb-Zachód, Dąb-Kroczymiech oraz Dąb. Do złoża włączono część zasobów wyłączonych ze złoża Libiąż-Janina. Udokumentowano 26 pokładów węgla (od pokł.111 do pokł. 215). W obszarze Dąb- Kroczymiech prace badawcze są kontynuowane zaplanowane do roku 2015. Złoże węgla kamiennego Imielin-Południe (udokumentowane w 2011 r.) jest przygotowywane do eksploatacji wyłącznie w części położonej poza Jaworznem. Złoże węgla kamiennego Jan Kanty 1 wyodrębniono (2011 r.) z głębiej położonych partii wschodniej części złoża Jan Kanty. Obejmuje ono pokłady 324/1, 324/3, 409 i 510. Spąg p.510 (ok. 750 m p.p.t.) wyznacza dolną granicę złoża. Złoże rud cynku i ołowiu Jaworzno obejmuje szereg odrębnych pól pozostałych po wcześniejszej eksploatacji, wydzielonych w dodatku do dokumentacji geologicznej złoża w 1988 r. Według obecnych kryteriów bilansowości złóż są to w całości zasoby pozabilansowe. Złoże dolomitów Jaworzno-Ciężkowice zawiera surowiec przydatny do produkcji kamienia drogowego, w dokumentacji geologicznej (1977r.) stwierdzono również przydatność kopaliny jako topnika stosowanego w hutnictwie stali. Wydobywane w regionie dolomity triasowe mają jednak niższą jakość jako surowiec hutniczy niż dolomity dewońskie, eksploatowane w Siewierzu. Złoże piasku Jaworzno-Maczki jest rozpoznane w sposób uproszczony, przez kartę rejestracyjną, a granice złoża określono wtórnie w Weryfikacji zasobów złóż surowców pospolitych województwa katowickiego (1994) oraz Inwentaryzacji złóż udokumentowanych na terenie miasta Jaworzna (2007). 16