Tom XXX ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 2009 Marek Mrówczyński, Marek Korbas, Tadeusz Praczyk, Romuald Gwiazdowski, Ewa Jajor, Grzegorz Pruszyński, Henryk Wachowiak Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku Plant protection in integrated oilseed rape production Słowa kluczowe: rzepak, integrowana ochrona, integrowana produkcja roślinna Integrowana ochrona roślin jest w obecnej sytuacji gospodarczej najlepszym sposobem zapewnienia dobrej kondycji roślin i prowadzi do uzyskania wysokiej jakości plonu bez negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Ten system ochrony w niedalekiej przyszłości będzie zalecany we wszystkich krajach UE. W opracowaniu przedstawione są główne zasady integrowanego systemu ochrony w uprawie rzepaku. Jego podstawowym celem jest ograniczenie stosowania chemicznych środków na rzecz alternatywnych, naturalnych metod. Duże znaczenie w tej metodzie mają więc niechemiczne sposoby ograniczania występowania agrofagów, czyli grzybów chorobotwórczych, chwastów i szkodników w rzepaku. W integrowanej ochronie rzepaku ważny jest wybór odmiany cechującej się podwyższoną odpornością na porażenie przez patogeny, użycie zdrowego, kwalifikowanego i zaprawionego materiału siewnego, sposób uprawy roli, zbilansowane nawożenie oraz użycie środków ochrony roślin o najwyższej skuteczności działania przy zastosowaniu możliwie najniższej dawki. Decyzja o zastosowaniu ochrony chemicznej powinna być oparta na doskonałej znajomości biologii i ekologii głównych agrofagów występujących w rzepaku, z uwzględnieniem progów szkodliwości. W miarę możliwości należy przy tym opierać się na wskazaniach systemów wspomagania decyzji. Zastosowane w systemie integrowanej produkcji środki chemiczne nie powinny należeć do grupy toksycznych dla ludzi i środowiska. W integrowanej metodzie, jeżeli jest taka możliwość, powinno się stosować biologiczne metody ograniczania organizmów szkodliwych. Przystępując do zwalczania sprawców chorób należy określić sprawcę głównego zagrożenia oraz możliwość występowania w tym samym czasie innych aby dokonać wyboru fungicydu zawierającego substancje aktywne, które umożliwią całkowitą kontrolę nad zdrowotnością plantacji. Wybór środka powinien być związany z fazą wzrostu rzepaku i warunkami agroklimatycznymi. W przypadku stosowania kilku zabiegów należy posługiwać się zasadami strategii antyodpornościowej. W zwalczaniu szkodników ważna jest znajomość szkód morfologicznych przez nie wywoływanych. Istotne jest też używanie naczyń chwytnych, pułapek lepowych i innych urządzeń umożliwiających precyzyjne monitorowanie nasilenia występowanie szkodnika w łanie. W zwalczaniu szkodników należy również zwrócić uwagę na użycie takich substancji aktywnych, które nie będą miały wpływu na pożyteczną entomofaunę występującą w tej uprawie. Zwalczanie chwastów w integrowanej produkcji rzepaku jest trudne. Siew wąskorzędowy utrudnia wykonanie zabiegów mechanicznych. Należy uwzględnić terminy stosowania herbicydów, zwłaszcza w rzepaku ozimym, którego ochronę należy rozpocząć w okresie siewu oraz w terminie jesiennym. Elementem ograniczającym dawki herbicydów jest precyzyjne stosowanie mieszanin łącznie z użyciem adiuwantów. Ponadto umiejętne stosowanie środków chwastobójczych eliminuje takie zjawiska w ochronie roślin jak kompensacja chwastów oraz ich uodparnianie się. Zastosowanie się do wszystkich zaleceń dobrej praktyki ochrony roślin przed agrofagami ma istotny wpływ na ostateczny efekt uzyskany podczas prowadzenia integrowanej produkcji rzepaku.
246 Marek Mrówczyński... Key words: oilseed rape, integrated plant production, integrated protection system The integrated plant protection is the best way of assuring good condition of plants in the present economic situation and is leading to high quality of the crop without any negative influence on the natural environment. This protection system will be recommended in all countries in the UE in the near future. In this study the main rules of the integrated protection system utilised in the cultivation of rape are presented. Its basic purpose is maximum limitation of the application of chemical products, for alternative, natural methods. Non-chemical methods of limiting the occurrence of pests among the oilseed rape (fungi, weeds and pests) play significant role in the integrated systems. The choice of a variety, which has high resistance to infection with pathogens, using the healthy, qualified and dressed sowing material as well as the way of the cultivation and the sequence of agrotechnological treatments, are important in the integrated protection of oilseed rape. However, balanced fertilizing and applying plant protection products with the highest effectiveness and applying the lowest possible dose is also essential. The decision about applying the chemical protection should be based on the excellent knowledge of biology and ecology of main pests appearing in the rape considering thresholds of harmfulness. As far as possible, this method should be based on recommendations of decision support system. Chemical products applied in the system of the integrated production should not belong to the group of toxic for people and the environment. In the integrated method, it is necessary to apply biological methods of limiting harmful organisms if there is such possibility. Setting about fungi control, the maker of the main danger and the possibility of appearing at the same time of different fungi should be determined to make choice of the fungicidal product, containing active ingredients, which enable total control over the health of the plants. The choice of the product should be connected with the phase of the growth of the rape and agroclimate conditions. In this method it is also essential to use principles of the antiresistance strategy, in the case of applying a several treatments. A morphological knowledge and an image of the losses evoked by them are important in the pests control. Using prehensile dishes, glue traps and different devices enabling precise monitoring of the increase of the appearance of pests in the rapeseed plantation is also important. In insect control such active ingredients should be used which will not have influence on useful fauna of insects existing in this crop. Weeds control in the integrated production of the oilseed rape is difficult. It is mainly connected with narrow row span. This type of sowing makes difficult to perform mechanical treatments. However, a competent application of herbicides allows to make treatments with lower doses and getting the full effectiveness. Application time of product should be taken into consideration, especially for winter oilseed rape, whose protection period should begin with sowing and should be continued during the autumn. A limiting factor to herbicide doses is the application of mixtures together with adiuvants. Moreover, competent applying of herbicides eliminate such phenomena in plant protection as compensation for weeds and immunizing. Complying with all recommendations of good practice of plant protection against the pests has significant influence on the final effect obtained during running the integrated production of the oilseed rape. Wstęp Integrowane technologie stają się podstawową metodą produkcji rolniczej i ogrodniczej, a ich wdrożenie i upowszechnienie wymaga szerokich działań i zaangażowania nauki, administracji, służb doradczych, a także samych producentów.
Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku 247 Koncepcja integrowanej produkcji zrodziła się w odpowiedzi na nadmierną intensyfikację produkcji rolnej, co prowadziło do skażenia środowiska i zachwiania równowagi w ekosystemach. W roku 1959, a więc na 3 lata przed wydaniem powszechnie cytowanej książki Milcząca wiosna, w kalifornijskim wydawnictwie Hilgardia ukazała się publikacja Koncepcja integrowanego zwalczania (Stern i in. 1959). W ochronie roślin pojawiło się pojęcie integracji, otwierając nowy kierunek badawczy i podejście do ochrony upraw, a następnie całej technologii produkcji. Pierwsze prace z zakresu integracji dotyczyły metody biologicznej i bardziej selektywnych lub stosowanych w obniżonych dawkach insektycydów. Według autorów integracja miała być kombinacją chemicznego i biologicznego zwalczania stosowanego w ochronie upraw przed szkodnikami. Integracja była też poprzedzona przez zwalczanie nadzorowane odchodzące od programów ochrony na rzecz oceny aktualnego stanu fitosanitarnego uprawy (Olszak i in. 2000). W kolejnych latach następowało stałe poszerzanie pojęcia integracji przez objęcie tym sposobem zwalczania wszystkich agrofagów (szkodniki, choroby i chwasty), różnych upraw oraz włączenie do integrowanych programów wszystkich dostępnych metod ochrony roślin. Jako zakończenie tego procesu należy uznać rok 1976, kiedy to integracja została przedstawiona jako spójna koncepcja i przyjęta na Światowym Kongresie Entomologicznym w Tokio (Lipa 1984). Integrowana ochrona zyskała też poparcie Organizacji ds. Rolnictwa i Wyżywienia, a następnie została włączona do integrowanych technologii produkcji. Obecna definicja integrowanej ochrony roślin przyjęta przez IOBC (Olszak i in. 2000) brzmi: Jest to zwalczanie szkodników i chorób przy użyciu wszystkich dostępnych metod zgodnie z wymaganiami ekonomicznymi, ekologicznymi i toksykologicznymi, które dają pierwszeństwo naturalnym czynnikom ograniczającym i ekonomicznym progom zagrożenia. Według definicji FAO jest to: Wykorzystanie wszystkich dostępnych metod i technik z zachowaniem ochrony środowiska w celu utrzymania populacji agrofaga na poziomie, który nie zagraża spowodowaniu nieakceptowanych ekonomicznie uszkodzeń lub strat. Integracja jest koncepcją uniwersalną, dającą dużą swobodę możliwości działania i dostosowania podejmowanych decyzji do aktualnych warunków. Opracowanie i wdrożenie integrowanej ochrony jest podstawowym warunkiem realizacji integrowanej produkcji. W polskich jednostkach naukowych wcześnie podjęto propagowanie koncepcji integracji w ochronie roślin (Lipa 1964, Węgorek 1970). Prowadzone badania uwzględniały założenia integracji w przygotowywanych programach ochrony upraw (Niemczyk 1975, Pałosz i in. 1994, Pokacka 1992, Pruszyński i in. 1995, 1996, 2004).
248 Marek Mrówczyński... Integrowana ochrona rzepaku przed chorobami Integrowanie metod ochrony przed sprawcami chorób coraz liczniej występujących na plantacjach rzepaku jest koniecznością. Rzepak jest porażany przez grzyby chorobotwórcze w czasie całego okresu wegetacji. Mogą one być przyczyną poważnych strat w plonie nasion rzepaku. Najczęściej straty te osiągają wielkość kilkunastu procent, ale w przypadku zaistnienia warunków szczególnie sprzyjających rozwojowi patogenów straty te są wysokie i mogą sięgać nawet do kilkudziesięciu procent. Tylko łączenie kilku metod daje możliwość uzyskania wysokiej skuteczności zwalczania wszystkich patogenów stanowiących potencjalne zagrożenie dla stanu zdrowotnego plantacji rzepaku. W integrowanej ochronie rzepaku przed chorobami wykorzystuje się metodę hodowlaną, agrotechniczną i chemiczną. Obecnie duże zagrożenie stanowią sprawcy takich chorób jak sucha zgnilizna kapustnych (Leptosphaeria spp. st. kon. Phoma lingam), zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum), czerń krzyżowych (Alternaria spp.) oraz szara pleśń (Botryotinia fuckeliana st. kon. Botrytis cinera). W okresie wschodów wiele patogenów może być przyczyną zgorzeli siewek lub zahamowania rozwoju roślin (np. Pythium debaryanum, Fusarium spp., Rhizoctonia solani, Alternaria spp. i Peronospora parasitica sprawca mączniaka rzekomego). Możliwości uprawy odmian zarejestrowanych w Unii Europejskiej zwiększa zagrożenie rzepaku ze strony, sporadycznie występującej dziś, cylindrosporiozy (Pyrenopeziza brassicae st. kon. Cylindrosporium concentricum). Duży udział rzepaku w strukturze zasiewów i wysiewanie gorczycy jako rośliny międzyplonowej dodatkowo zwiększa ryzyko obecności takich chorób płodozmianowych jak kiła kapusty (Plasmodiophora brassicae) i werticilioza (Verticyllium spp.). Określenie czynników, które zwiększają ryzyko rozwoju sprawców chorób w integrowanej metodzie jest bardzo przydatne. Przykładem abiotycznych czynników wpływających na nasilenie występowania chorób są warunki pogodowe, a szczególnie suma i rozkład opadów oraz temperatura i wilgotność względna powietrza. Ważnymi czynnikami biotycznymi są natomiast odmiana rzepaku i gatunek patogena oraz obecność szkodników, które mogą uszkadzać rośliny ułatwiając infekcję i chwastów stanowiących zielony pomost dla rozwoju sprawców chorób. Porażenie roślin spowodowane przez grzyby chorobotwórcze w okresie jesiennym może negatywnie wpływać na zimotrwałość roślin, a uszkodzenia spowodowane przez sprawców chorób w okresie dojrzewania rzepaku prowadzą do przedwczesnego otwierania się dojrzewających łuszczyn i osypywania nasion (Sadowski i in. 1995). Nieodzownym elementem integrowanej produkcji jest dobór odmiany. Przed przystąpieniem do siewu należy przeanalizować cechy, jakimi charakteryzują się zarejestrowane w Polsce odmiany rzepaku. Do uprawy należy wybrać odmiany
Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku 249 wysoko plonujące, ale jednocześnie bardziej odporne lub tolerancyjne na porażenie przez ważne gospodarczo patogeny. W przypadku porażenia takiej odmiany infekcja nie przebiega szybko i gwałtownie, a w czasie wegetacji tylko część roślin ulega porażeniu. Na takich plantacjach choroba występuje w nasileniu, które nie zagraża istotnym stratom w plonie nasion. Odmiany o większej odporności na porażenie przez sprawców suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej i czerni krzyżowych są dostępne w publikacjach (Lista Opisowa Odmian. Rośliny Rolnicze) wydawanych przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Rolniczych (COBORU 2008). Przestrzeganie zaleceń agrotechnicznych jest podstawowym elementem integrowanej ochrony rzepaku przed chorobami. Właściwy wybór stanowiska uwzględniający klasę gleby oraz wymagania klimatyczne rzepaku, a także dobry stan fitosanitarny stanowiska pod rzepak, pozwala na stworzenie właściwych warunków do rozwoju roślin. Wykonanie zabiegów uprawowych przygotowujących pole do siewu powinno zapewnić dobrą strukturę podłoża. Gleba przeznaczona do siewu powinna mieć właściwy odczyn, bliski obojętnemu. Niskie ph i utrzymująca się wysoka wilgotność gleby sprzyja rozwojowi kiły kapusty. Jednym ze sposobów ograniczenia sprawcy tej choroby jest podwyższenie ph i uregulowanie stosunków wodnych. Odczyn podłoża wpływa również na możliwość pobierania składników pokarmowych, zarówno makro- jak i mikroelementów. Brak równowagi pokarmowej może zwiększyć podatności roślin na porażenie przez sprawców chorób (Dembiński 1975). Często w doborze stanowiska pod uprawę rzepaku niedoceniany jest płodozmian, a zwłaszcza zachowanie odpowiednio długich przerw w uprawie roślin z tej samej grupy. Kilkuletnia przerwa (minimum 3 4 letnia) w uprawie rzepaku powoduje, że patogeny, które mogą przetrwać w glebie na resztkach pożniwnych lub w formie przetrwalników (sklerot, zarodników przetrwalnikowych) nie rozwijają się, a z biegiem czasu ich żywotność słabnie. Należą do nich np. sprawcy suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej, szarej pleśni, werticiliozy i kiły kapusty. Po kilkuletniej przerwie w uprawie rzepaku wystąpienie patogenów nie ma już tak dużego wpływu na straty w plonie (Dembiński 1983). Ważne jest to, aby pola z uprawą rzepaku ozimego nie były w bezpośrednim sąsiedztwie pól z rzepakiem jarym, gorczycą, czy warzywami z rodziny kapustowatych. W przypadku bezpośredniej bliskości takich upraw istnieje możliwość zakażenia upraw jarych i warzyw przez grzyby, które zazwyczaj są obecne na rzepaku ozimym i odwrotnie (Gwiazdowski i Korbas 2005). Ważnym elementem integrowanej produkcji tej rośliny jest korzystanie ze zdrowego, kwalifikowanego i zaprawianego materiału siewnego. Takie nasiona, wysiane precyzyjnie we właściwym terminie, do odpowiednio przygotowanej gleby dają gwarancję, że wschody będą wyrównane, a wschodzące rośliny wykształcą silny system korzeniowy i odpowiednią liczbę liści (Budzyński i Ojczyk 1996).
250 Marek Mrówczyński... Znajomość zasobności gleby w składniki pokarmowe i prawidłowe nawożenie rzepaku powoduje, że uprawiane rośliny lepiej mogą się bronić przed grzybami powodującymi choroby. Przy zaopatrzeniu w substancje odżywcze ważne są nie tylko makroelementy (azot, fosfor, potas, siarka, magnez), ale należy też kontrolować, czy rośliny nie cierpią na brak mikroelementów takich jak: miedź, cynk, molibden, mangan i bor (Gwiazdowski i Korbas 2005). W integrowanej ochronie rzepaku dopuszcza się stosowanie chemicznej ochrony w celu zwalczania sprawców chorób, ale tylko wtedy, gdy istnieje taka konieczność, a inne metody zostały wyczerpane. Niezbędna jest przy tym znajomość objawów chorób oraz biologii patogenów, w tym optymalnych warunków potrzebnych do ich rozwoju i zagrożeń, jakie mogą powodować. Wymienione czynniki umożliwiają bowiem wyznaczenie optymalnego terminu zwalczania. Fungicydy używane do zwalczania powinny być skuteczne i bezpieczne dla środowiska naturalnego. Etykieta stosowania środka informuje szczegółowo o zastosowaniu i działaniu oraz toksyczności wybranego fungicydu. W integrowanej ochronie nie używa się środków oznaczonych jako toksyczne. Przy podejmowaniu decyzji dotyczącej zabiegu przeciwko grzybom powodującym suchą zgniliznę kapustnych, czerń krzyżowych, szarą pleśń czy cylindrosporiozę przydatna jest znajomość progów szkodliwości. W okresie jesiennym, gdy 15 20%, a na wiosnę, gdy 10 15% roślin ma pierwsze objawy choroby należy wykonać zabieg chemiczny. Nieco inna procedura postępowania dotyczy zwalczania zgnilizny twardzikowej, gdzie zabieg należy wykonać profilaktycznie lub przy stwierdzeniu apotecjów grzyba. Progi szkodliwości należy traktować jako pewne wartości szacunkowe, rozpatrując je indywidualnie dla danej plantacji czy odmiany (Korbas i in. 2001). Istnieje też możliwość zastosowania wybranego środka na podstawie wskazań dostępnych systemów wspomagania decyzji. W integrowanej ochronie rzepaku przed chorobami ważny jest duży udział działań profilaktycznych, które często są mniej kosztowne, korzystne dla środowiska i ostatecznie pozwalają na uzyskanie wysokiego plonu dobrej jakości. Integrowana ochrona rzepaku przed szkodnikami Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin jest obecnie i pozostanie w najbliższych latach podstawową metodą ochrony upraw przed szkodnikami. Dla większości szkodników nie ma dotychczas opracowanych alternatywnych metod zwalczania. Opracowanie integrowanych, proekologicznych zasad ochrony roślin rzepaku przed szkodnikami jest szczególnie ważne ze względu na dużą liczbę gatunków uszkadzających rośliny (około 30), ich znaczenie gospodarcze oraz fakt stosowania w ich zwalczaniu chemicznych środków ochrony roślin charakteryzujących się często toksycznością dla ludzi i środowiska.
Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku 251 W warunkach Polski średnie straty w plonach rzepaku ozimego wywołane przez wszystkie szkodniki oceniane są na 15 do 50%, a niekiedy mogą być przyczyną całkowitego zniszczenia plantacji (Mrówczyński 2003). Do najważniejszych szkodników rzepaku ozimego w Polsce należy zaliczyć: słodyszka rzepakowego, chowacza brukwiaczka i chowacza czterozębnego. Obserwacje wskazują natomiast, że w najbliższej przyszłości wzrośnie zagrożenie rzepaku ze strony następujących szkodników: szkodniki łuszczynowe, miniarki, mszyce, tantniś krzyżowiaczek, rolnice oraz nicienie i ślimaki (Mrówczyński i in. 2005a, 2005b, 2005c, 2005d). Głównymi przyczynami wzrostu zagrożenia rzepaku przez niektóre szkodniki są: uproszczenia agrotechniczne, zwiększenie powierzchni uprawy, skrócenie zmianowań, a także zmiany agroklimatyczne (w szczególności wzrost temperatury powietrza oraz brak mroźnych zim). W integrowanym zwalczaniu szkodników rzepaku zastosowanie znajdują metody: hodowlana, agrotechniczna i chemiczna. Przeprowadzone w Instytucie Ochrony Roślin badania wykazały duże różnice w stopniu uszkadzania odmian rzepaku ozimego przez ważniejsze szkodniki, takie jak chowacz brukwiaczek, chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik, chowacz galasówek, śmietka kapuściana. Odmiany rzepaku ozimego bardzo wcześnie wznawiające wegetację po okresie zimy są w większym stopniu uszkadzane przez chowacze łodygowe (Mrówczyński i in. 2005a, 2005d). Słodyszek rzepakowy w większym stopniu uszkadza odmiany, które zakwitają w terminie późniejszym. Szkodniki łuszczynowe w mniejszym stopniu uszkadzają odmiany, które zakwitają później. Bardzo ważnym elementem prawidłowo prowadzonej ochrony upraw rzepaku jest agrotechnika. Postępujące uproszczenia agrotechniczne prowadzą do wzrostu liczebności szkodników. Brak podorywek, stosowanie upraw bezorkowych oraz postępujące uproszczenia w płodozmianie roślin są czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo masowego pojawu szkodników (Budzyński i Ojczyk 1996, Dembiński 1975). Przestrzeganie podstawowych zaleceń agrotechnicznych ma duże znaczenie i jest podstawą skutecznych programów ochrony rzepaku przed szkodnikami. Unikanie uprawy rzepaku po rzepaku lub innych roślinach krzyżowych i przestrzeganie dostatecznie dużej izolacji przestrzennej między tegoroczną i ubiegłoroczną plantacją rzepaku znacznie ułatwia i zmniejsza koszty zwalczania takich szkodników jak chowacz brukwiaczek i pryszczarek kapustnik. Usuwanie z pól chwastów i ich resztek ogranicza występowanie tantnisia krzyżowiaczka oraz groźnych ostatnio rolnic. Uprawy pożniwne niszczące resztki przedplonu oraz przedsiewna orka średnia mogą znacząco zmniejszać liczebność tych szkodników. Z punktu widzenia ochrony roślin za najlepsze przedplony dla rzepaku można uznać wieloletnie rośliny motylkowe w uprawie czystej i mieszanej. Doświadczenia praktyki wykazują, że ze względów fitosanitarnych rzepaku nie można uprawiać na tym samym polu częściej niż co 4 lata (Mrówczyński 2003).
252 Marek Mrówczyński... Podstawowym sposobem zwalczania szkodników w rzepaku jest metoda chemiczna. Decyzja o wykonaniu zabiegu i wybór optymalnego terminu powinny być podejmowane na podstawie monitoringu konkretnej uprawy i progów ekonomicznej szkodliwości. Ze względu na wiele czynników środowiskowych, tylko bezpośrednie obserwacje polowe mogą pomóc w ocenie rzeczywistego zagrożenia upraw. Monitoring można prowadzić np. przy pomocy żółtych naczyń wypełnionych wodą (Pałosz i in. 1994). Próg szkodliwości to takie nasilenie szkodników, gdy wartość spodziewanej straty w plonie jest wyższa od łącznych kosztów zabiegów. Progi ekonomicznej szkodliwości agrofagów są jednym z najważniejszych oraz najtrudniejszych do określenia aspektów chemicznej ochrony roślin. Wartości progu szkodliwości nie można traktować jednoznacznie. W zależności od fazy rozwoju rośliny, warunków klimatycznych czy występowania wrogów naturalnych, próg szkodliwości może ulec zmianie. Progi ekonomicznej szkodliwości służą jako pomoc przy podejmowaniu decyzji, ale nie mogą być jedynym kryterium (Mrówczyński 2003). Integrowane programy ochrony roślin wymagają zatem od rolnika dużej wiedzy i doświadczenia. Informacje o biologii szkodnika, jego występowaniu w danym rejonie i latach poprzednich oraz sposobach ograniczania strat mogą pomóc w podjęciu decyzji o zabiegu. Często zabieg chemiczny może okazać się niepotrzebny. Korzyści z wiedzy rolnika o nowoczesnych metodach ochrony roślin to nie tylko zaoszczędzone pieniądze, ale również zdrowsze środowisko (Pruszyński i in. 1996). Środki ochrony roślin należy stosować w sposób bezpieczny dla środowiska zgodnie z etykietą. W ochronie rzepaku ozimego do działań takich należy zaliczyć: wybór środków chemicznych działających wybiórczo, zapobiega to niszczeniu populacji owadów pożytecznych (pszczoły, biedronki, biegaczowate) oraz zmniejszaniu różnorodności ekosystemów rolniczych, ograniczenie powierzchni chronionej przez stosowanie zabiegów brzegowych (np. w zwalczaniu słodyszka rzepakowego, chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika), ograniczenie dawki środka, stosowanie adiuwantów, wykonywanie zabiegów łączonych, stosowanie zapraw nasiennych, które często eliminują konieczność opryskiwania roślin w czasie wegetacji. Ważnym zagadnieniem dotyczącym stosowania środków chemicznych jest możliwość powstania odporności szkodników na insektycydy. Populacje owadów szkodliwych występują w dużej lub bardzo dużej liczebności, co może przyczynić się do łatwiejszego wykształcania przez nie odporności. Dokonując wyboru środków ochrony roślin należy mieć na uwadze jakie preparaty stosowane były na danych uprawach w latach poprzednich. Wykonując zabiegi chemicznego zwal-
Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku 253 czania owadów należy stosować przemiennie insektycydy z różnych grup chemicznych, aby przez stosowanie jednego preparatu nie doprowadzić do wykształcenia się odporności szkodnika. Integrowana ochrona rzepaku przed chwastami Plantacje rzepaku, a zwłaszcza odmian ozimych, narażone są na silne zachwaszczenie. W ostatnich latach zagrożenie ze strony chwastów jest coraz większe, głównie z powodu braku odpowiedniego zmianowania oraz stosowania uproszczonej agrotechniki. Najbardziej szkodliwe są te chwasty, które cechują się intensywnym wzrostem i szybko mogą zacieniać rośliny uprawne (Knott 1990, Orson 1993). W uprawie odmian ozimych największy problem stanowią gatunki chwastów, które pojawiają się na polu już jesienią. Należą do nich między innymi: fiołek polny, maruna bezwonna, gwiazdnica pospolita, przytulia czepna, jasnoty, tobołki polne, miotła zbożowa, perz właściwy oraz samosiewy zbóż. Problem samosiewów zbóż dotyczy coraz większej liczby plantacji, z uwagi na duży udział zbóż w strukturze zasiewów oraz fakt, że poprzedzają one często uprawę rzepaku. Zachwaszczenie samosiewami zbóż powoduje z reguły konieczność zastosowania specyficznych herbicydów, a także dodatkowych zabiegów pielęgnacyjnych, co przyczynia się do wzrostu kosztów ochrony plantacji. Ponadto bardzo konkurencyjnymi chwastami dla rzepaku ozimego są: perz właściwy, przytulia czepna oraz maruna bezwonna (Praczyk 2005). Zachwaszczenie rzepaku jarego jest mniej zróżnicowane, a do najbardziej konkurencyjnych chwastów zaliczyć można komosę białą, marunę bezwonną, rumian polny, rumianek pospolity i perz właściwy. Chwasty powodują nie tylko straty w plonach rzepaku, ale także poprzez tworzenie odpowiedniego mikroklimatu w łanie sprzyjają rozwojowi chorób i występowaniu szkodników, a zwłaszcza ślimaków (Mrówczyński 2003). Ochrona rzepaku przed zachwaszczeniem jest jednym z istotnych czynników zapewniających uzyskanie wysokiego i dobrego jakościowo plonu. Najlepsze efekty uzyskuje się stosując ochronę integrowaną, która polega na połączeniu różnych metod ograniczania występowania chwastów oraz bezpośredniego ich zwalczania (Pałosz i in. 1994). Do działań profilaktycznych zalicza się między innymi dobór odpowiedniego stanowiska pod uprawę, staranną uprawę gleby, wykonanie siewu w optymalnym terminie, stosowanie zaprawionego materiału siewnego (bez zanieczyszczeń diasporami chwastów). Zabiegi agrotechniczne wykonywane po zbiorze przedplonu przyczyniają się w znacznym stopniu do ograniczenia liczebności chwastów, zwłaszcza jednorocznych gatunków dwuliściennych (Pałosz i in. 1994). Orka wykonana przed siewem
254 Marek Mrówczyński... rzepaku zmniejsza zagrożenie ze strony chwastów jednoliściennych, a zwłaszcza samosiewów zbóż, w sytuacji gdy poprzedzały one uprawę rzepaku. Zredukowanie uprawy gleby zmniejsza zagrożenie ze strony większości gatunków chwastów dwuliściennych (Dembiński 1975, 1983). W integrowanej ochronie przed zachwaszczeniem duże znaczenie mają progi ekonomicznej szkodliwości chwastów, które mogą być pomocne w podejmowaniu decyzji odnośnie opłacalności ich zwalczania. Straty plonu powodowane przez chwasty nie są uzależnione wyłącznie od ich liczby na jednostce powierzchni, ale istotne znaczenie mają także inne czynniki: warunki klimatyczne i glebowe, termin siewu rzepaku (Wałkowski i in. 2006). Stwierdzono na przykład, że istnieje liniowa zależność między stratami plonu a liczbą samosiewów jęczmienia i terminem siewu rzepaku ozimego. Im późniejszy siew, tym mniejsza liczba samosiewów jęczmienia powoduje istotne straty plonu rzepaku, za które uznaje się straty w wysokości powyżej 5%. Warunkiem uzyskania oczekiwanych efektów zastosowanych herbicydów jest prawidłowy dobór rodzaju i dawki środka, odpowiednio do struktury zachwaszczenia plantacji oraz terminowe wykonanie zabiegu. W rzepaku ozimym herbicydy powinny być stosowane już w okresie lata i jesieni. Herbicydy stosowane w rzepaku rozkładają się w trakcie sezonu wegetacyjnego i nie stwarzają problemów w doborze roślin następczych. Najdłużej zalegającym w glebie herbicydem jest Kerb 50 WP (propyzamid), który może powodować w tym względzie pewne ograniczenia. Po zastosowaniu tego środka zboża i trawy można uprawiać po upływie 6 9 miesięcy od daty zabiegu. Mechaniczne odchwaszczenie rzepaku ma bardzo ograniczone zastosowanie. Bronowanie zasiewów nie jest polecane z uwagi na niebezpieczeństwo dużych uszkodzeń rzepaku. Mechaniczne zwalczanie chwastów w międzyrzędziach jest praktykowane w gospodarstwach ekologicznych. Zabieg ten wykonywany w okresie, gdy rzędy rzepaku zaczynają się zwierać może także spowodować znaczne uszkodzenia rośliny uprawnej. Rośliny uszkodzone podczas bronowania są następnie porażane przez suchą zgniliznę kapustnych, szarą pleśń i zgniliznę twardzikową (Mrówczyński i in. 1993, 2000).
Ochrona roślin w integrowanej produkcji rzepaku 255 Podsumowanie Spośród upraw rolniczych rzepak jest rośliną o wysokich wymaganiach agrotechnicznych i nawożeniowych, a także wymaga postawionej na wysokim poziomie ochrony przed liczną grupą szkodników, chorób i chwastów. Dlatego też w odniesieniu do tej uprawy integrowana ochrona i integrowana produkcja mają szczególne znaczenie, a wynikiem zrozumienia tej potrzeby są wykonane w naszym kraju badania (Pałosz i in. 1994, Pruszyński i Mrówczyński 1998, Pruszyński i in. 1995, 1996). Nie należy też zapominać o przewidywanym znacznym wzroście areału uprawy rzepaku związanym z produkcją biopaliw i bioenergetyką. Tak więc szybkie wdrożenie do praktyki integrowanej produkcji rzepaku ma duże uzasadnienie zarówno ekonomiczne, jak i środowiskowe. Literatura Budzyński W., Ojczyk T. (red.) 1996. Rzepak produkcja surowca olejarskiego. ART, Olsztyn. COBORU 2008. Lista opisowa odmian. Praca zbiorowa COBORU, Słupia Wielka. Dembiński F. 1975. Rośliny oleiste. PWRiL, Warszawa. Dembiński F. 1983. Jak uprawiać rzepak i rzepik. PWRiL, Warszawa. Gwiazdowski R., Korbas M. 2005. Zwalczanie chorób. W: Technologia produkcji rzepaku. Wieś Jutra, Warszawa: 107-113. Lipa J. 1964. Integracja biologicznego i chemicznego zwalczania w ochronie roślin. Post. Nauk Rol., 45: 7-14. Lipa J. 1984. Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w nowoczesnych programach ochrony roślin. Mat. 24 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 31-48. Knott C. 1990. Weed control in other arabe and field vegetable crops. In: Weed Control Handbook. Principles. Ed. Hance R.I., Holly K.: 329-366. Korbas M., Wałkowski T., Gwiazdowski R. 2001. Progi szkodliwości chorób rzepaku ozimego. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 4, 2: 286-291. Mrówczyński M. 2003. Studium nad doskonaleniem ochrony rzepaku ozimego przed szkodnikami. Rozprawy Naukowe Inst. Ochr. Roślin, 10: 1-61. Mrówczyński M., Widerski K., Przyłecka E., Paradowski A., Pałosz T., Wałkowski T., Heimann S. 1993. Ochrona roślin w integrowanych systemach produkcji rolniczej rzepak ozimy. Instrukcja upowszechnieniowa, IOR, Poznań: 1-64. Mrówczyński M., Wachowiak H., Korbas M., Paradowski A. 2000. Osiągnięcia i perspektywy w ochronie rzepaku przed agrofagami. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 40, l: 285-291. Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H. 2005a. Zwalczanie szkodników. W: Technologia produkcji rzepaku. Wieś Jutra, Warszawa: 114-125. Mrówczyński M., Praczyk T., Wachowiak H., Korbas M., Gwiazdowski R. 2005b. Integrowana ochrona rzepaku ozimego i jarego przed agrofagami. Stosowanie agrochemikaliów, IUNG, Puławy: 51-68.
256 Marek Mrówczyński... Mrówczyński M., Wachowiak H., Boroń M., Zielińska W. 2005c. Atlas szkodników rzepaku. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, Syngenta, Warszawa: 1-115. Mrówczyński M., Wachowiak H., Muśnicki Cz., Jodłowski M., Heimann S. 2005d. Uszkodzenia odmian rzepaku ozimego przez szkodniki. Inst. Ochr. Roślin, Poznań: 1-64. Niemczyk E. 1975. Integrated control in orchards in Poland. 5 Symp. Lutte integree envergers OILB/SROP, Bolzano: 97-98. Olszak R., Pruszyński S., Lipa J., Dąbrowski Z. 2000. Rozwój koncepcji i strategii wykorzystania metod i środków ochrony roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 40, 1: 40-50. Orson J. 1993. The penalties of volunteer crops as weeds. In: Yolunteer Crops as Weeds. Ed. Froud- Williams et al.: 2-8. Pałosz T., Mrówczyński M., Muśnicki Cz. 1994. Podstawy integrowanej ochrony rzepaku ozimego przed agrofagami. Mat. 34 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I. Referaty: 111-116. Pokacka Z. 1992. Integrowane programy ochrony w badaniach Instytutu Ochrony Roślin na przykładzie upraw zbóż. Materiały 32 Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, I: 21-27. Praczyk T. 2005. Zwalczanie chwastów. W: Technologia produkcji rzepaku. Wieś Jutra, Warszawa: 97-107. Pruszyński S., Pałosz T., Mrówczyński M. 1995. Niekotoryje elementy sistemy integrovannoj zascity ozimogo rapsa od vreditelej, bolezni i somiakov. Inf. Bull. EPRS IOBC, 31: 133-139. Pruszyński S., Pałosz T., Mrówczyński M. 1996. Badania Instytutu Ochrony Roślin nad ochroną rzepaku przeciwko szkodnikom, chorobom i chwastom. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVII (l): 11-19. Pruszyński S., Mrówczyński M. 1998. Development and orientation of research programmes on winter rape protection in the Plant Protection Institute in Poznań. Integrated Control in Oilseed Crops. IOBC Bulletin, 2, 5: 121-130. Pruszyński S., Zych A., Nawrot J. 2004. Prawne i praktyczne aspekty integrowanych technologii produkcji upraw rolniczych w Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin, 44, 1: 300-305. Sadowski Cz., Muśnicki Cz., Lemańczyk G. 1995. Zdrowotność rzepaku ozimego uprawianego bez zwalczania szkodników w warunkach rejonu poznańskiego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVI, (2): 221-228. Stern V., Smith R., van den Bosch R., Hagen K. 1959. The integrated control concept. Hilgardia, 29, 2: 81-101. Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A. 2006. Rzepak ozimy. Proekologiczna technologia uprawy. IHAR, Poznań. Węgorek W. 1970. Integrowane zwalczanie szkodliwych owadów. Post. Nauk. Roln., 6: 47-61.