W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Zeszyt wydano przy pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN 0009-6172 Nakład 1000 egz.
Kraków, dnia 22 lutego 2007 r. Pan Premier Jarosław Kaczyński Kancelaria Prezesa Rady Ministrów 00-583 Warszawa, Al. Ujazdowskie 1/3 tel. (022) 694-60-00 fax (022) 625-26-37 Stanowisko Dyrekcji i pracowników Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie w sprawie budowy obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy Szanowny Panie Premierze, Zwracamy się do Pana Premiera z gorącym apelem o cofnięcie decyzji w sprawie budowy obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy według obecnie proponowanego przebiegu. Realizacja tej inwestycji prowadzi bowiem nie tylko do zniszczenia unikatowych ekosystemów doliny rzecznej, torfowisk niskich oraz towarzyszącej im flory i fauny, ale także podważa wiarygodność Polski jako kraju wywiązującego się z podjętych wobec Wspólnoty Europejskiej zobowiązań, dotyczących zachowania oraz ochrony różnorodności biologicznej. Naraża również społeczeństwo polskie, a nie osobiście Pana Ministra Środowiska, na ogromne kary finansowe ze strony Komisji Europejskiej. Obszar Doliny Rospudy został uznany przez środowiska naukowe i Ministerstwo Środowiska Rzeczpospolitej Polskiej za teren o wybitnym znaczeniu dla zachowania różnorodności biologicznej Wspólnoty Europejskiej. Został on włączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 w ramach obszaru 3
specjalnej ochrony ptaków Puszcza Augustowska oznaczonego kodem PLB200002 (zgodnie z Dyrektywą Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków). Objęcie ochroną obszaru Puszcza Augustowska stanowiło zatem suwerenną decyzję naszego kraju, a wycofywanie się z dobrowolnie przyjętych zobowiązań stawia pod znakiem zapytania wiarygodność Państwa Polskiego. Ponadto należy podkreślić, że obszar ten spełnia kryteria Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory i został uznany za potencjalny specjalny obszar ochrony siedlisk (kod PLH200005). Jako pracownicy Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, instytucji która od ponad 80 lat zajmuje się tworzeniem naukowych podstaw ochrony przyrody i środowiska przyrodniczego oraz wspiera Ministerstwo Środowiska swoją wiedzą ekspercką, czujemy się zobowiązani do zabrania głosu w sprawie o tak wielkim znaczeniu dla polskiej przyrody. Dolina Rospudy to nie tylko miejsce bytowania określonych gatunków flory i fauny, ale przede wszystkim jeden z ostatnich zachowanych w Europie naturalnych systemów nizinnych dolin rzecznych. Jego odtworzenie jest po prostu niemożliwe poprzez nawet najbardziej zaawansowane i kosztowne kompensacje przyrodnicze. Dlatego apelujemy do Pana Premiera o cofnięcie pozwolenia Ministra Środowiska na budowę obwodnicy Augustowa w miejscu, gdzie dzięki tejże decyzji już dziś mogą zostać rozpoczęte prace budowlane, oraz rozważenie alternatywnych wariantów drogi, proponowanych przez Stowarzyszenie Integracji Społecznej i Komunikacji. Przypominamy, że o rozważenie wariantów alternatywnych apelował Pan Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej prof. Lech Kaczyński. Przeciwko tej inwestycji w realizowanym obecnie kształcie wypowiedziała się dwukrotnie Państwowa Rada Ochrony Przyrody, skupiająca wybitnych specjalistów w dziedzinie ochrony przyrody oraz polscy naukowcy i wykładowcy wyższych uczelni w swoim liście otwartym skierowanym do Komisarza ds. Środowiska Komisji Europejskiej, pana Stavrosa Dimasa. 4
Mamy głęboką nadzieję, że IV RP nie będzie kojarzona z niekompetencją Ministra Środowiska oraz bezprecedensowym niszczeniem wartości przyrodniczych Polski, czego nie ośmielono się nawet dokonać w czasach komunistycznej dyktatury. Z wyrazami szacunku, za pracowników i Dyrekcję Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Prof. dr hab. Henryk Okarma Dyrektor Instytutu 5
PIOTR CHMIELEWSKI 22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Jana Pawła II 16/29 e-mail: pchmielewski4@wp.pl Nowe stanowiska szafirka miękkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. w województwie lubelskim Szafirek miękkolistny jest okazałą byliną cebulową, która osiąga 40-70 cm wysokości. Roślina wytwarza szorstkie na brzegach, równowąskie liście o szerokości 4-20 mm. Zebrane w grona kwiaty dzielą się na fioletowe płone w górnej części kwiatostanu i generatywne, brunatnoszare w dolnej. Owocem jest torebka. Szafirek miękkolistny kwitnie od maja do czerwca (Kącki i in. 2001). Występuje w silnie nasłonecznionych zbiorowiskach murawowych i okrajkowych z klas Festuco-Brometea, Trifolio-Geranietea i Koelerio-Corynephoretea (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Ponadto towarzyszy uprawom zbożowym i okopowym na rędzinach kredowych (Fijałkowski 1994). Szafirek miękkolistny jest gatunkiem objętym ochroną i umieszczonym w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin w kategorii gatunków krytycznie zagrożonych (CR) (Kącki i in. 2001). Jest gatunkiem subatlantycko-śródziemnomorskim (Zając A., Zając M. 1997), spotykanym w południowej i środkowej Europie od północnych krańców Francji do południowo-zachodniej Ukrainy. Występuje również w Azji Mniejszej i w północnej Afryce (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). W Polsce osiąga północną granicę zasięgu. Spotykany jest na Dolnym Śląsku, na Wyżynie Małopolskiej, Lubelskiej i Roztoczu, gdzie notowano go na ponad 150 stanowiskach, z których po 1980 r. potwierdzono zaledwie kilkanaście (Kącki i in. 2001). 6
Z Lubelszczyzny szafirka miękkolistnego podawano z 6 stanowisk położonych w okolicach miejscowości: Majdan Górny koło Tomaszowa Lubelskiego (użytek ekologiczny Biała Góra ), Korhynie (użytki ekologiczne Korhynie i Żurawce ), Brody, Bliżów i Ruszczyzna oraz Machnów Stary (rezerwat Machnowska Góra ) (Kącki i in. 2001). W ramach poszukiwań przyrodniczych prowadzonych w latach 2001-2006 na terenie woj. lubelskiego odkryto 19 nowych stanowisk szafirka miękkolistnego (tab. 1). Udało się również potwierdzić jego obecność na stanowiskach koło Korhyń, Bliżowa, Machnowa Starego i Ruszczyzny, przy czym populacja w Bliżowie jest liczniejsza od znajdującej się w rezerwacie Machnowska Góra (ok. 750 osobników) i obecnie liczy szacunkowo ponad 1000 osobników, a więc dwukrotnie więcej niż podaje literatura (Kącki i in. 2001). Szafirek miękkolistny kwitnie na wszystkich stanowiskach województwa lubelskiego pod koniec czerwca i w lipcu, czyli później niż podaje literatura (Szafer i in. 1967). Poważnym zagrożeniem dla stanowisk szafirka miękkolistnego w woj. lubelskim jest zaorywanie muraw kserotermicznych, obserwowane na stanowiskach w Bliżowie i w Wólce Leszczańskiej. Innymi zagrożeniami są: zalesianie muraw (obserwowane na stanowisku koło Rudy Wołoskiej) i prace drogowe, mogące zagrażać populacjom znajdującym się w pasach przydrogowych. Najtrudniejsze do ochrony są stanowiska szafirka znajdujące się wśród upraw rolnych, gdzie wystawione są na działanie herbicydów. Intensywne użycie środków ochrony roślin doprowadziło już do zaniku szafirka na niektórych polach w okolicach Nowosiółek Kardynalskich. Nowym zagrożeniem dla populacji omawianego gatunku jest barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi, szybko powiększający swój areał występowania na przydrożach w okolicach Machnowa Starego, którego liście silnie zacieniają siedliska szafirka. Narażenie stanowisk szafirka miękkolistnego na penetrację przez ludzi, dotyczące stanowisk w południowo-zachodniej Polsce (Spałek 2005), na Lubelszczyźnie nie ma wielkiego znaczenia ze względu na dużą liczebność omawianego gatunku na większości stanowisk. Stanowiska położone w pobliżu Przewłoki, Przeorska, Żurawiec, Rudy Wołoskiej, Kazimierówki oraz Wólki Leszczańskiej zasługują na 7
Tab. 1. Stanowiska szafirka miękkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. w woj. lubelskim. Przy każdym stanowisku podano kod kwadratu siatki ATPOL. Nowe stanowiska zaznaczono gwiazdką. Localities of Muscari comosum (L.) Mill. in Lublin Province (E Poland). At each location code of the square of ATPOL grid is given (details at http://www.ib.uj.edu.pl/chronpol/geo/geo.htm). New localities are indicated with asterisks. Lokalizacja Location *Wólka Leszczańska GE 45 Siedlisko Habitat Liczebność populacji Number (year) Uwagi Remarks 1 2 3 4 Wąski pas murawy kserotermicznej ok. 1 km na zachód od rezerwatu Żmudź. 4 (2005) Wraz z szafirkiem rosną tutaj: miłek wiosenny Adonis vernalis (ok. 30 os.), zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, kurzyślad błękitny Anagallis foemina i pierwiosnka lekarska Primula veris. W zakrzaczeniach położonych przy polnej drodze prowadzącej w kierunku rez. Żmudź kępy lnu złocistego Linum flavum. *Hubale GE 82 Murawa kserotermiczna ok. 1 km NW od wsi. 1 (2006) Szafirkowi towarzyszą m.in.: podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, wisienka karłowata Prunus fruticosa, pluskwica europejska Cimicifuga europaea, zawilec wielkokwiatowy i pierwiosnka lekarska (W. Michalczuk, mat. niepubl.). 8
*Wychody GE 82 *Antoniówka GE 84 *Kazimierówka GE 85 Bliżów GE 92 Wapienne zbocze o ekspozycji południowej będące częścią projektowanej ostoi Natura 2000 Kąty (kod PLH 060010). Skraj polnej drogi w pobliżu nieistniejącej osady Berestki, położonej na północ od wsi Antoniówka. Ciepłolubne zarośla na południowym skraju lasu położonego przy szosie Perespa Kotlice. Nawapienne pastwiska i ugory, uprawy zbożowe. 7 (2004) Do odszukania również w okolicznych uprawach. 4 (2006) Do odszukania również w okolicznych uprawach. 5 (2006) Szafirek występuje pośród zarośli na skraju lasu dębowo-grabowego. Towarzyszą mu interesujące gatunki kalcyfilne i ciepłolubne: obuwik pospolity Cypripedium calceolus, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, zawilec wielkokwiatowy i pierwiosnka lekarska. ok. 1000 Szafirek występuje w dwóch płatach na wapiennych wzgórzach położonych po północnej i południowej stronie szosy Adamów Bliżów, nieopodal granicy Roztoczańskiego Parku Narodowego. W 2005 roku obserwowano tu okazy albinotyczne (E. Gorgol, mat. niepubl.). 9
Tab. 1. cd * Łabunie GE 94 1 2 3 4 * Kol. Łabunie GE 94 Ruszczyzna GE 94 *Huta Tarnawacka GF 04 Pole położone ok. 1 km na zachód od rezerwatu Łabunie. Przydrożne zakrzaczenia, niewielki nieużytek przy północnej granicy rezerwatu Łabunie, uprawy zbożowe. Uprawy rolne przy wschodniej granicy rezerwatu Łabunie. Murawa kserotermiczna położona przy gruntowej drodze prowadzącej do wsi Pauczno. 30 os. rosnących pojedynczo lub w niewielkich skupieniach (2005) 11 (2005; w 2006 r. nie odnaleziono żadnego z nich) W roku 2006, po przekształceniu uprawy buraka w uprawę zbożową, szafirek w ogóle nie był stwierdzony. Szafirek występował najliczniej wśród gęstych zarośli tarniny przy granicy z rezerwatem Łabunie, gdzie towarzyszyły mu rzadkie i chronione gatunki gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea oraz podkolan zielonawy. W uprawach występował wraz z kurzyśladem błękitnym, czosnkiem zielonawym Allium oleraceum i miłkiem letnim Adonis aestivalis. 3 (2006) Prawdopodobnie jest liczniejszy niż to zaobserwowano w 2006 r. 6 (2005) Do odszukania również w okolicznych uprawach. 10
*Justynówka GF 04 *Ruda Wołoska GF 14 * Chodywańce GF 15 * Jarczów GF 15 Korhynie GF 15 Rozległa murawa kserotermiczna ok. 1 km na północ od wsi. Murawa kserotermiczna o ekspozycji zachodniej ok. 1,5 km na północ od wsi oraz rozległa murawa na południowym, częściowo porośniętym lasem zboczu Borowej Góry (320,6 m n.p.m.), uprawy zbożowe. Niewielki nieużytek na skraju wiejskiego cmentarza, przydroża i uprawy zbożowe. Przydroża, uprawy zbożowe i opuszczone gospodarstwa wiejskie. Erodujące wapienne zbocze doliny rzeki Sołokiji, uprawy zbożowe, przydroża. 1 kwitnący okaz (2006) Szafirkowi towarzyszy niewielki płat zawilca wielkokwiatowego. >100 (2006) Na Borowej Górze towarzyszą szafirkowi inne, godne uwagi gatunki chronione: obuwik pospolity, storczyk kukawka Orchis militaris, zawilec wielkokwiatowy i pierwiosnka lekarska. W 2006 r. odnotowano obecność szafirka w odmianie albinotycznej. >300 (2005) Szczególnie licznie występuje przy szosie prowadzącej z Chodywaniec do Nowosiółek Kardynalskich. W 2004 r. odnotowano obecność albinotycznych okazów. >100 Szafirek występuje najliczniej przy szosie (2006) prowadzącej z Jarczowa w kierunku Wierszczycy oraz w okolicach Kol. Jarczów II, gdzie w 2006 r. zaobserwowano wyjątkowo okazały okaz mierzący 99 cm. >300 Szafirek występuje licznie na terenie użytków ekologicznych Korhynie i Żurawce oraz wśród pobliskich upraw. Trafia się także na poboczach szosy prowadzącej z Korhyń w kierunku Jarczowa. 11
Tab. 1. cd * Kol. Korhynie GF 15 * Przeorsk GF 15 * Nowy Przeorsk GF 15 * Przewłoka GF 15 1 2 3 4 Siedliska na miejscu dawnych gospodarstw wiejskich, uprawy zbożowe i przydroża. Pasma zarośli i fragmenty murawy kserotermicznej na zboczach Łysej Góry (315, 5 m n.p.m.) o wystawie południowej i zachodniej, uprawy zbożowe. Uprawy zbożowe i przydroża nieopodal dawnego PGR-u ok. 3 km na NE od Przeorska. Przydroża, uprawy zbożowe, zespół dąbrowy świetlistej Potentillo albae-quercetum. 36 (2004) Towarzyszą mu miłek letni i czosnek zielonawy. >100 Na Łysej Górze występują też: zawilec wielkokwiatowy, aster gawędka Aster amellus, kurzyślad błękitny, miłek letni, czosnek zielonawy i podkolan zielonawy. >100 Szafirek występuje najliczniej wśród pól położonych na południowym zboczu bezimiennego wzgórza wapiennego (326,7 m n.p.m.). ok. 50 Szczególnie interesujące jest wystąpienie szafirka we fragmencie dąbrowy świetlistej położonym między wsiami Przewłoka i Kol. Korhynie. Rosną tam interesujące gatunki wapniolubne: len złocisty, zawilec wielkokwiatowy, powojnik prosty Clematis recta, pluskwica europejska, lilia złotogłów Lilium martagon, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, podkolan zielonawy, kruszczyk szerokolistny, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum i miodownik melisowaty Melittis melissophyllum. 12
*Żurawce GF 15 *Dyniska Nowe GF 16 Machnów Stary GF 25 *Machnów Nowy GF 25 i GF 26 Rozległy nieużytek porastający zbocza doliny Sołokiji (SE od użytku ekologicznego Żurawce w kierunku rezerwatu Machnowska Góra ). Przydroża przy szosie prowadzącej do Machnowa Nowego. Erodujące, południowe zbocze wzgórza kredowego chronionego jako rezerwat Machnowska Góra, uprawy zbożowe i przydroża. Pobocza szosy prowadzącej w kierunku Machnowa Starego. Ponadto na poboczach drogi do Dynisk Starych. >200 (2005) Szafirkowi towarzyszą: obuwik pospolity (ok. 30 os.), storczyk kukawka (ok. 100 os.), kilka okazów podkolanu zielonawego oraz kilka płatów zawilca wielkokwiatowego. W 2005 r. stwierdzono tu albinotyczne okazy szafirka. 4 (2004) Być może jest liczniejszy w okolicznych uprawach. >700 Szafirek rośnie bardzo licznie na terenie rezerwatu. Dużą część populacji stanowią osobniki płone. Ponadto spotykany jest pojedynczo wśród upraw i na poboczach szosy na południe od rezerwatu. ok. 300 Najliczniejszy (do 200 okazów) na szerokich pasach poboczy przy drodze do Machnowa Starego. 13
objęcie ochroną w formie użytków ekologicznych ze względu na wysoką wartość przyrodniczą. Płat murawy kserotermicznej z wystąpieniem szafirka i kilku innych interesujących roślin koło Kolonii Łabunie, mógłby zostać objęty ochroną poprzez poszerzenie granic rezerwatu Łabunie. Skuteczna ochrona pozostałych stanowisk, z których znaczna część znajduje się na poboczach dróg polnych i szos oraz wśród upraw, jest w zasadzie niemożliwa. SUMMARY New localities of Muscari comosum (L.) Mill. in Lublin Province Muscari comosum was previously reported from 6 localities in Lublin Province, only four of which have been confirmed. During the research conducted between 2001 and 2006, 19 new localities of M. comosum were discovered. Both the previous and the newly found localities have been presented in detail in Table 1. What presents a serious threat for the population of M. comosum is the process of changing of thermophilous grasslands into arable land, as well as herbicide contamination. Some of the newly discovered localities of M. comosum deserve protection in the form of sites of ecological interest. Effective protection of the other localities, most of which are situated along roads or among fields, is practically impossible. PIŚMIENNICTWO Fijałkowski D. 1994. Flora roślin naczyniowych Lubelszczyzny. T. 1, 2. Lubelskie Tow. Nauk., Lublin. Kącki Z., Kucharczyk M., Dajdok Z. 2001. Muscari comosum (L.) Mill. Szafirek miękkolistny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa. 14
Spałek K. 2005. Nowe stanowiska szafirka miękkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61, 2: 94-96. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1967. Rośliny Polskie. PWN, Warszawa. Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. 15
PIOTR CHMIELEWSKI 22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Jana Pawła II 16/29 e-mail: pchmielewski4@wp.pl Nowe stanowisko żmijowca czerwonego Echium russicum J.F. Gmel. na Wyżynie Zachodniowołyńskiej Żmijowiec czerwony należy do gatunków objętych w Polsce ochroną ścisłą, a jako gatunek zagrożony został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (kategoria CR) (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Jest rośliną wieloletnią, osiągającą wysokość 1 m, w całości gęsto owłosioną. Łodyga jest sztywna, nierozgałęziona i ciemno punktowana. Liście różyczkowe są podługowato-lancetowate, zwężające się w ogonek. Liście łodygowe, o podobnym kształcie, są znacznie mniejsze. Walcowaty kwiatostan, nie przekraczający 1/2 długości łodygi, składa się z licznych, gęsto ułożonych kilkukwiatowych skrętków. Umieszczone na krótkich szypułkach grzbieciste kwiaty mają barwę krwistoczerwoną. Żmijowiec czerwony kwitnie od maja do sierpnia (Pawłowski 1963). Zapylają go głównie trzmiele, rzadziej muchówki i motyle z rodziny Noctuidae (Szafer 1969). Owocem są jajowato-trójkątne rozłupki (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Siedliskiem żmijowca czerwonego są silnie nasłonecznione zbocza wapienne lub lessowe o ekspozycji południowej i południowo-wschodniej (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Rośnie w murawach z klasy Festuco-Brometea (Zając A., Zając M. 1997). Żmijowiec czerwony jest gatunkiem pontyjsko-pannońskim (Zając A., Zając M. 1997), a swoim zasięgiem obejmuje połu- 16
dniowo-wschodnią Europę od Moraw i Austrii po południową i środkową Rosję. Ponadto występuje w Turcji (góry Taurus), na Kaukazie i w północnej Armenii (Hegi 1975). Polskie stanowiska żmijowca czerwonego znajdują się na północno-zachodniej granicy zasięgu tego gatunku. Podawano go z 16 stanowisk w obrębie Wyżyny Lubelskiej i Wyżyny Zachodniowołyńskiej (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Po 1980 r. potwierdzono zaledwie 2 z nich: w rezerwacie częściowym Skarpa Dobużańska w Dobużku koło Łaszczowa oraz na zboczach doliny Bugu nieopodal Czumowa, chronionych jako pomnik przyrody (Kucharczyk, Wójciak 1995, Czarnecka, Kucharczyk 2001). Na stanowisku objętym ochroną rezerwatową obserwowano w 2001 r. łącznie 22 osobniki żmijowca czerwonego, w tym jedynie 6 z kwitnącymi pędami. W Czumowie stwierdzono w 1996 r. 52 osobniki tego gatunku, z czego 15 zakwitło (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Na liczebność żmijowca na stanowisku w dolinie Bugu wpłynął fakt, że w 1993 r. uzupełniono populację osobnikami pochodzącymi z uprawy w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie (Dąbrowska i in. 1997). W czerwcu 2006 r. odkryto nowe stanowisko żmijowca czerwonego nieopodal wsi Posadów koło Łaszczowa (kwadrat ATPOL GF 07) w obrębie Grzędy Sokalskiej na Wyżynie Zachodniowołyńskiej. Stanowisko znajduje się w odległości ok. 12 km od najbliższej populacji na Skarpie Dobużańskiej. Opisywany gatunek zasiedla strome lessowe zbocze doliny rzeki Kamionki, znajdujące się po wschodniej stronie szosy Posadów Telatyn. Zaobserwowano jeden kwitnący okaz rosnący w murawie kserotermicznej o powierzchni ok. 0,5 ha, należącej do zespołu Thalictro-Salvietum pratensis. Działka gruntowa porośnięta wspomnianą murawą jest własnością prywatną. Żmijowcowi towarzyszą inne, rzadkie i chronione gatunki roślin: goryczka krzyżowa Gentiana cruciata i pierwiosnka lekarska Primula veris. Ponadto występują tutaj: szałwia łąkowa Salvia pratensis, rutewka mniejsza Thalictrum minus, kostrzewa bruzdkowana Festuca rupicola, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, lucerna sierpowata Medicago falcata, żebrzyca roczna Seseli annuum oraz perz siny Elymus hispidus i in. (Chmielewski P., Cymbała R., Michalczuk J., Michalczuk W., mat. niepubl.). 17
Pomimo poszukiwań autorowi nie udało się odnaleźć innych okazów żmijowca. Przeczesywanie murawy utrudniał wysoki stopień jej zwarcia, który w przyszłości może przyczynić się do wytworzenia tzw. wojłoku stepowego i zaniku interesujących gatunków flory. Groźny dla populacji żmijowca czerwonego może być również spływ środków ochrony roślin oraz nawozów z sąsiadujących ze zboczem pól uprawnych. W związku z powyższym, zalecane jest objęcie muraw kserotermicznych w dolinie Kamionki ochroną w formie użytku ekologicznego i ich regularne koszenie. Wniosek o utworzenie użytku ekologicznego jest w fazie przygotowań. Podziękowania Dziękuję Pani dr Renacie Piwowarczyk za cenne uwagi do powyższego artykułu i pomoc w oznaczeniu gatunków towarzyszących. SUMMARY A new locality of Echium russicum J.F. Gmel in the Wyżyna Zachodniowołyńka Upland (E Poland) Echium russicum is a protected species classified as critically endangered (CR) in the Polish Red Data Book. It has become extinct in 14 localities in Wyżyna Lubelska Upland and Wyżyna Zachodniowołyńska Upland. Only 2 localities have persisted: the Skarpa Dobużańska nature reserve near Dobużek (50 o 34 N, 23 o 44 E), and the protected steppe slope near Czumów (50 o 46 N, 23 o 58 E), both in the Bug river valley. Echium russicum grows in thermophilous grasslands of Festuco-Brometea class. In June 2006 a new locality of this species was discovered close to Posadów village (50 o 30 N, 23 o 50 E; ATPOL GF 07), which is located 12 km SE from the nearest population in the Skarpa Dobużańska reserve. It grows in Thalictro- Salvietum pratensis plant association on a steep loess slope of the Kamionka stream together with other protected, rare, and noteworthy plants: Gentiana cruciata, Primula veris, Salvia pratensis, Thalictrum minus, Festuca rupicola, Euphorbia cyparissias, Medicago falcata, Seseli annuum, and Elymus hispidus. Only one flowering plant of 18
E. russicum has been found. The increasing plant density in this slope and the use of pesticides and herbicides in nearby fields pose threat to the thermophilous grassland. Therefore, this new locality of E. russicum needs active protection. PIŚMIENNICTWO Czarnecka B, Kucharczyk M. 2001. Echium russicum J.F. Gmel. Żmijowiec czerwony. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Dąbrowska K, Franszczak-Być M., Sawicki R. 1997. Żmijowiec czerwony Echium rubrum w Czumowie nad Bugiem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53, 3: 87-89. Hegi G. 1906-1987. Illustierte Flora von Mitteleuropa. 3 Aufl. (1966- ff.). P. Parey. Berlin Hamburg. Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33-46. Pawłowski B. (red.). 1963. Flora polska. PWN, Kraków, t. 10: 157-158. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa. Szafer W. 1969. Kwiaty i zwierzęta. PWN, Warszawa: 104, 208. Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. 19
DAMIAN CHMURA 1, TADEUSZ MOLENDA 2 1 Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: chmura@iop.krakow.pl 2 Katedra Geografii Fizycznej, Uniwersytet Śląski, 41-200 Sosnowiec, ul. Będzińska 60 Nowe stanowisko omiegu górskiego Doronicum austriacum Jacq. na Górnym Śląsku Omieg górski jest jednym z 35 gatunków górskich stwierdzonych na Wyżynie Katowickiej. Notowano go tu na dwóch stanowiskach: w dolinie rzeki Jamny oraz w dolinie Ślepiotki (Urbisz 2000). Na większym obszarze, a mianowicie Wyżynie Śląskiej, podawany jest jeszcze z doliny Białej Przemszy oraz z Pustyni Błędowskiej (Zając 1996, Urbisz 2000, Buchalik, Drobnik 2005). Omieg górski jest objęty ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2004) i znajduje się na Czerwonej Liście Roślin Naczyniowych Górnego Śląska w kategorii R rzadki (Parusel i in. 1996). Wcześniej gatunek ten wliczono do grupy gatunków proponowanych do objęcia ochroną na terenie byłego województwa katowickiego (Wika 1992). Po wprowadzeniu przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) nowych kategorii zagrożenia, w najnowszym opracowaniu dotyczącym chronionych, zagrożonych i rzadkich gatunków flory województwa śląskiego (Bernacki i in. 2000) gatunek ten uzyskał status LR (gatunek niższego ryzyka), a poza mezoregionami górskimi VU (narażony). Ta dwojaka ocena stopnia zagrożenia gatunku w obrębie jednego województwa podyktowana jest jego rozmieszczeniem. W górach omieg górski występuje pospolicie, natomiast na niżu 20
jest rośliną rzadką i rośnie na pojedynczych, reliktowych stanowiskach (Zając A., Zając M. 2001). Wiele z niżowych populacji jest zagrożonych ze względu na osuszanie wilgotnych terenów oraz poprzez zabiegi gospodarki leśnej, chociaż na niektórych z nich obserwuje się wzrost liczebności tak jest np. w łęgu olszowym nad Ślepiotką (Czylok, Stanek 2000). Podczas badań terenowych w 2004 r. na stoku zwałowiska odpadów górniczych KWK Halemba w okolicach Mikołowa odnaleziono nowe, bogate stanowisko omiegu górskiego, którego nie wykazuje opublikowana niedawno flora hałdy (Pasierbiński, Rostański 2001). Jest ono oddalone o kilkaset metrów od innego istniejącego stanowiska tej rośliny w dolinie rzeki Jamny. Populację omiegu na hałdzie obserwowano również w roku 2005 i 2006. W latach 2005, 2006 liczono pędy rośliny, a w roku 2006 zebrano próby glebowe i wykonano zdjęcia fitosocjologiczne w płatach 5 m 5 m w populacji na hałdzie i dla porównania w znanej populacji z doliny Jamny. W miejscu występowania rośliny pobrano 4 próby glebowe z głębokości 0-10 cm, które następnie zmieszano w 1 dużą próbkę. Analizy glebowe objęły oznaczenia: ph (metodą potencjometryczną w 1 molowym KCl i H 2 O); zawartości węgla organicznego (metodą Tiurina); straty przy prażeniu (metodą termiczną w piecu muflowym); zawartości azotu ogólnego oraz przyswajalnych form fosforu, magnezu, sodu, potasu i wapnia. Omieg górski rośnie na podłożu, którego tworzywem są skały płone, takie jak piaskowce, łupki, mułowce, z których usypane jest zwałowisko powęglowe. Populacja licząca ponad 600 pędów zasiedla pas około 50 m długości i 4-5 m szerokości na krawędzi stoku o nachyleniu około 40 i południowo-zachodniej ekspozycji. W miejscu najobfitszego występowania rośliny odległość do zwierciadła wód gruntowych wynosi około 40 cm. Omiegowi towarzyszy inny górski gatunek, również obficie tu rosnący, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia. Ponadto współwystępują tutaj: orlica pospolita Pteridium aquilinum, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, nawłoć olbrzymia Solidago gigantea, łubin trwały Lupinus polyphyllus. Ogółem w płacie o powierzchni 25 m 2 stwierdzono występowanie 19 gatunków, głównie ruderalnych. Natomiast na drugim 21
Tab. 1. Właściwości gleby ze stanowisk Doronicum austriacum na hałdzie i w dolinie Jamny Soil properties in stands of Doronicum austriacum on colliery spoil heap and Jamna valley. Cecha Variable Hałda Colliery spoil heap Dolina Jamny Jamna Stream Valley ph (H 2 O) 4,5 6,0 ph (KCl) 4,3 5,8 Węgiel Carbon (%) 12,0 2,4 Strata przy prażeniu Loss in ignition (%) 25,1 5,8 C:N (%) 21,2 14,7 N (mg/100 g) 0,6 0,2 P (mg/100 g) 1,7 7,3 Mg (mg/100 g) 33,2 12,5 K (mg/100 g) 15,5 11,2 Ca (mg/100 g) 222,2 182,4 Na (mg/100 g) 5,6 3,0 stanowisku omiegu w dolinie Jamny, gdzie rosną rośliny nawiązujące do zbiorowisk łęgowych, jak ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, roślinność ma bardziej naturalny charakter; jest też bogatsza w gatunki (odnotowano ich tu 29/25 m 2 ). Analiza glebowa wykazała, że substrat glebowy na stoku hałdy jest bardziej kwaśny i zasobniejszy w magnez, potas, wapń i sód oraz znacznie uboższy w fosfor niż gleba w dolinie Jamny (tab. 1). Według skali zastosowanej przez Piękoś-Mirkową i in. (1996) charakteryzuje się humusem typu moder. Odznacza się również większą zawartością węgla organicznego i stratami prażenia niż gleba w dolinie rzecznej. Występowanie D. austriacum na pokopalnianej hałdzie potwierdza doniesienia innych autorów dotyczących apofityzmu roślin górskich i ich ekspansji na siedliska antropogeniczne na niżu (Cohn i in. 2001) i w górach (Jehlik 2004). Znane są także od dawna przykłady wkraczania na niż roślin pochodzenia górskiego wzdłuż dolin rzecznych (Walas 1938, Koczur 1999). 22
Należy przypuszczać, że również w tym przypadku sąsiedztwo doliny rzecznej wraz z płatami kadłubowych zbiorowisk łęgowych przyczyniło się do migracji D. austriacum z sąsiedniej populacji położnej w dolinie Jamny. Trzyletnie obserwacje zachowania się tego gatunku na dość nietypowym siedlisku pozwalają na twierdzenie, że populacja ta ma duże szanse na przetrwanie. Omieg górski znalazł tu korzystne warunki rozwoju, na co wskazuje jego dominująca rola w ruderalnym antropogenicznym zbiorowisku. SUMMARY A new stand of Austrian leopard s-bane Doronicum austriacum Jacq. in the Upper Silesia (Poland) A new stand of rare and protected mountain forb species Doronicum austriacum was discovered near Mikołów (50 10 15 N, 18 54 10 E) in 2004. The population of ca. 600 specimens dominates in ruderal vegetation patch situated at the lower part of steep rocky slope of colliery spoil heap Halemba. The plants grow at site with high water table of about 40 cm of the ground surface. Their abundance let to conclude that D. austriacum has there favorable habitat conditions for development and long-term persistence. PIŚMIENNICTWO Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B. 2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Biol. Silesiana 35(52): 78-107. Buchalik M., Drobnik J. 2005. Dzieje i perspektywy zachowania stanowiska omiegu górskiego (Doronicum austriacum) na obszarze użytku ekologicznego Pustynia Błędowska. Nat. Siles. Super. 9, 21-28. Cohn E.V.J., Rostański A., Tokarska-Guzik B., Trueman I.C., Woźniak G. 2001. The flora and vegetation of an old Solvay process 23