Czystość i higiena na fermie drobiu

Czystość i higiena na fermie drobiu Osiągnięcie optymalnych wyników produkcyjnych w hodowli drobiu jest nieodłącznie związane z zachowaniem wysokiego poziomu higieny na fermie. Współczesne technologie chowu i hodowli różnych gatunków drobiu w znacznym stopniu różnią się standardami od stosowanych przed kilkunastu laty. Wcześniej przygotowanie obiektów drobiarskich do prowadzenia ptaków ograniczało się do usunięcia obornika wraz z pomiotem, umycia posadzki oraz ewentualnie zastosowanie na posadzki i ściany wapna gaszonego (jedyny stosowany zabieg dezynfekcyjny). Następnie rozściełano świeżą słomę. Często stosowanym zabiegiem, obecnie niedopuszczalnym, było wykorzystanie obornika z poprzedniego odchowu. Obecnie wraz z postępem hodowlanym i technologicznym, wzrostem świadomości, jak również pojawianiem się nowych i odporniejszych na stosowane preparaty jednostek chorobowych, zwraca się szczególną uwagę na prawidłowe przygotowanie i zabiegi higieniczne w budynkach inwentarskich. Również wzrost intensyfikacji produkcji drobiarskiej wymusił zmianę podejścia hodowców do kompleksowości prac związanych z przygotowaniem fermy do zasiedlenia. Z jednej bowiem strony ważne są warunki utrzymania ptaków i w efekcie ich zdrowotność oraz dobrostan, a z punktu widzenia właściciela - efekt ekonomiczny, a z drugiej, nie można zapominać o bezpieczeństwie i higienie pracy osób zatrudnionych na fermie. Z omówionych powyżej powodów można stwierdzić, że wszelkie zabiegi, które mają na celu podniesienie poziomu higieny na fermie, są w konsekwencji działaniami pozwalającymi podnieść efektywność chowu i hodowli ptaków. W higienie produkcji drobiarskiej (i nie tylko) do najważniejszych czynników decydujących o jej wysokiej jakości zaliczyć możemy: warunki środowiskowe bytowania ptaków - mikroklimat pomieszczeń - temperaturę, wilgotność względną powietrza, ruch powietrza, poziom zanieczyszczeń powietrza (pyłowe, chemiczne i mikrobiologiczne), fotoklimat (oświetlenie), odpowiednią jakość ściółki, prawidłową obsadę ptaków; jakość stosowanych pasz i wody - o ile w intensywnych hodowlach stosowane są specjalne mieszanki pełnoporcjowe, dostosowane do określonego gatunku ptaków oraz grupy technologicznej, pamiętać trzeba, że jakość wody używanej na fermie musi odpowiadać wodzie przeznaczonej do picia przez ludzi; stan zdrowotny piskląt, którymi zasiedlane są kurniki; znaczenie ma tu zakup piskląt pochodzących od zdrowych stad reprodukcyjnych, utrzymywanych w higienicznych warunkach. Na fermach drobiu do podstawowych zabiegów higienicznych, oczywiście po czyszczeniu obiektu po zakończonym cyklu produkcyjnym, zaliczamy: dezynfekcję, dezynsekcję, deratyzację. Rozpoczęciem prac przygotowawczych do kolejnego cyklu produkcyjnego jest czas wywiezienia ptaków z terenu fermy. Pierwszą ważną 20

czynnością jest przystąpienie do wstępnej dezynsekcji. Ważne jest, aby zabieg ten został wykonany jeszcze przed wywiezieniem obornika i sprzątaniem kurników. Ma to na celu ograniczenie liczebności dorosłej postaci owadów, będących wektorami wielu chorób, a które wylęgły się podczas trwania właśnie zakończonego chowu. W tym celu stosowane są insektycydy o działaniu kontaktowym nanoszone na ściany, sprzęt oraz sufit za pomocą zamgławiaczy termicznych lub opryskiwaczy. Ważne jest również, aby w kolejnych cyklach produkcyjnych stosować zamiennie insektycydy z różną substancją czynną, ze względu na uodpornienie się owadów na substancje aktywne zawarte w preparatach. Kolejnym etapem jest usunięcie obornika z kurników oraz terenu fermy. Należy to wykonać w możliwie jak najkrótszym czasie i z jak największą dokładnością. Czas ten nie powinien być dłuższy niż 48 godzin od momentu wywozu ptaków. Istotne jest, aby wykonać tę czynność bardzo starannie, nie pozostawiając żadnych zanieczyszczeń organicznych, które mogłyby utrudnić wykonanie bądź ograniczyć skuteczność dalszych zabiegów. Z posadzki należy usunąć wszelkie pozostałości, a następnie dokładnie ją zamieść, do czego obecnie powszechnie używane są zamiatarki mechaniczne. Na tym etapie konieczne jest również dokładne opróżnienie karmników i ciągów paszowych z resztek paszy, która pozostawiona pleśnieje i zbryla się pod wpływem wilgoci. Po usunięciu wszelkich organicznych pozostałości można rozpocząć mycie kurnika. Najbardziej wskazaną metodą jest mycie z użyciem myjek wysokociśnieniowych na gorącą wodę z zastosowaniem detergentów zmiękczających. Myjki można dodatkowo wyposażyć w dysze rotacyjne, co pozwoli na szybkie i skuteczne usunięcie nieczystości, a przede wszystkim tłuszczy i pozostałości białek, których obecność ogranicza działanie środków dezynfekujących. Gorąca woda (o temperaturze minimum 70ºC) powoduje także, iż w trakcie zabiegu mycia ginie większość bakterii, w tym patogennych, jak np. Escherichia coli. Mycie nie może się jednak ograniczać się tylko do posadzki i ścian. Nie należy zapominać o sprzęcie zainstalowanym w budynku: poidłach, karmidłach, wentylatorach. Czyszczenie systemów pojenia wykonuje się poprzez zastosowanie w pierwszej kolejności preparatów usuwających biofilm, a następnie środków odkamieniających. Istotne jest także dokładne wypłukanie linii pojenia po zastosowanych preparatach. Omówione czynności dotyczyć muszą również pomieszczeń socjalnych, magazynowych (silosy, pomieszczenia do składowania paszy). Ważne jest, aby woda użyta do mycia została odprowadzona poza obiekt, dlatego należy zadbać o drożność kratek odpływowych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, jest ona traktowana jako ściek technologiczny i powinna być poddana utylizacji. Po wyschnięciu ścian i posadzki możemy przystąpić do właściwej dezynfekcji kurnika. Dezynfekcją określa się ogół zabiegów mających na celu zniszczenie patogennych drobnoustrojów w danym środowisku, przy czym niszczone są tu jedynie formy wegetatywne drobnoustrojów. Z uwagi na szerokie spektrum drobnoustrojów z jakim mamy do czynienia w obiektach inwentarskich (wirusy, bakterie, pierwotniaki, grzyby) oraz ich dużą zdolność do uodparniania się na stosowane w preparatach substancje czynne, konieczne jest stosowanie środków o bardzo szerokim zakresie działania. Nowoczesne środki do dezynfekcji zawierają na ogół kilka substancji aktywnych, które działają na większość patogenów spotykanych w obiektach inwentarskich. Najczęściej spotykanymi składnikami preparatów do dezynfekcji są aldehyd mrówkowy (formalina), fenole i ich pochodne, chloramina, czwartorzędowe zasady amoniowe, 22

kwas nadoctowy. Środki dezynfekcyjne najlepiej rozprowadzać po obiekcie w postaci oprysku. Należy pamiętać, że w pierwszej kolejności opryskujemy posadzkę, następnie sufit, ściany oraz wyposażenie i ponownie posadzkę. Kolejną ważną zasadą jest to, że zabieg rozpoczynamy od najdalszego końca budynku, cofając się w stronę wejścia. W obiekcie, w czasie przeprowadzania zabiegu powinna być utrzymywana temperatura w zakresie 15-20ºC. Szczególną uwagę należy również zwrócić na wszelkiego rodzaju pęknięcia, szczeliny, narożniki i powierzchnie o porowatej strukturze (np. elementy drewniane). Nie należy zwiększać ani zmniejszać zalecanych przez producenta stężeń roboczych preparatu. Zwiększenie dawki wcale nie musi poprawić skuteczności zabiegu, zaś jej zmniejszenie nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, może natomiast doprowadzić do szybszego uodpornienia się patogenów na stosowany preparat. Podczas wykonywania zabiegu dezynfekcji należy wybierać preparaty, które nie będą powodować korozji sprzętu używanego na fermie. Specyficzną grupę patogenów stanowią kokcydiai nicienie. Ich formy przetrwalnikowe są odporne na większość substancji biobójczych. Jedyną, jak dotąd, skuteczną metodą ich zwalczania jest stosowanie różnych postaci amoniaku (woda amoniakalna, siarczan amonu + wapno gaszone) lub nieco już zapomniane i bardzo niebezpieczne wypalanie posadzki i ścian przy pomocy palników. Przed przystąpieniem do kolejnych procedur należy pamiętać o wywietrzeniu kurników. Po usunięciu pozostałości środków dezynfekcyjnych można rozpocząć rozkładanie materiału ściółkowego. W Polsce najpopularniejszym materiałem używanym jako ściółka jest słoma zbożowa. Bardzo ważna jest jej jakość. Unikać należy słomy wilgotnej, zagrzybionej, oraz zawierającej obce domieszki (np. ziemię, trawę, rośliny trujące itp.). Wybierając materiał na ściółkę, powinno się zwrócić uwagę na pochodzenie słomy - wskazane jest użycie słomy żytniej. W celu uzyskania wyższej chłonności, najkorzystniejszym zabiegiem jest jej pocięcie na fragmenty o długości około 20 cm. Ułatwia to również równomierne i niezbyt grube rozesłanie słomy na posadzce. Zalecana grubość podścieliska w miesiącach letnich to około 10-15 cm, natomiast zimą od 15 do 25 cm. Wskazana ilość słomy użytej przy ścieleniu ma istotny wpływ na jak najdłuższe utrzymanie dobrej jakości ściółki. Etap ten powinno zakończyć wałowanie słomy, istotne ze względu na łatwiejsze poruszanie się piskląt w pierwszych dniach po zasiedleniu kurnika. Ostatnim, zalecanym etapem dezynfekcji, gdy kurnik jest gotowy do wprowadzenia piskląt, jest jego zamgławianie przy użyciu zamgławiacza z możliwością wytwarzania zimnej lub gorącej mgły z wykorzystaniem preparatów wieloskładnikowych o wysokiej zdolności penetracji. Do preparatu biobójczego można dodać tzw. nośnik, czyli dodatek sprawiający, że wytworzona mgła wolniej opada. Daje to gwarancję wysokiej skuteczności przeprowadzonego zabiegu (penetracja preparatu we wszystkich trudnodostępnych miejscach w obiekcie). Na rynku dostępne są również preparaty do tzw. suchej dezynfekcji. Występują one w postaci proszku lub granulatu, który rozsypuje się na rozłożoną w budynku ściółkę. Preparaty te są bezpieczne dla zdrowia ptaków i mogą być stosowane w czasie trwania odchowu. Ich główną rolą jest ograniczanie rozwoju mikroorganizmów w ściółce, dzięki czemu poprawia się jej jakość, zmniejsza wilgotność względną, a dzięki temu emisję szkodliwych domieszek gazowych wydzielanych w czasie procesu jej fermentacji. Alternatywą dla zamgławiania może być wykonanie zabiegu ozonowania. Jak wykazały badania, zastosowanie tego gazu skutecznie usuwa pozostałości po poprzednio użytych preparatach dezynfekcyjnych, ma silne dzia- 24

łanie niszczące wirusy, bakterie, grzyby i roztocza pozostawiając obiekt nie tylko sterylnym, ale też przyjaznym dla młodych ptaków. Im wyższe stężenie ozonu, tym szybszy efekt dezynfekcyjny (np. stężenie powyżej 1 ppm powoduje redukcję mikroorganizmów już po 60 minutach). Kolejnym zabiegiem higienicznym na fermach jest dezynsekcja. Zabieg dezynsekcji to tak naprawdę szereg procedur, których systematyczne stosowanie zabezpiecza zarówno teren fermy, kurniki oraz budynki gospodarcze przed owadami i pajęczakami. Na fermie prowadzi się tzw. zintegrowaną walkę ze szkodnikami (IPM), która polega m.in. na:. monitorowaniu aktualnej aktywności szkodnika, określeniu czynników mogących sprzyjać tej aktywności, sprecyzowaniu programów i metod eliminacji szkodników. Wdrażane na terenach ferm programów IPM ma za zadanie nie tylko określić działania profilaktyczne i interwencyjne w celu niedopuszczenia do migracji na teren ferm insektów i zasiedlania przez nie kurników, ale także stworzenie w budynkach takich warunków, które nie sprzyjają ich bytowaniu. Ważne jest, że monitoringu nie przerywa się nawet wówczas, gdy w obiekcie nie stwierdza się już obecności insektów. Szczególnie istotne na fermach drobiarskich jest zabezpieczenie kurników przed gryzoniami i dzikim ptactwem. O ile ptaki zatrzymane zostaną przez siatkę zamontowaną w otworach wentylacyjnych, to z gryzoniami często problem jest większy. Podobnie, jak w przypadku owadów, konieczne jest opracowanie systemu deratyzacji, który w możliwie jak największym stopniu ograniczy ilość gryzoni na fermie i w jej bezpośrednim otoczeniu. Najczęściej spotykanym sposobem walki z gryzoniami (szczurami, myszami), jest rozmieszczenie wzdłuż ścian budynków i ogrodzenia fermy tzw. karmników deratyzacyjnych, w których umieszcza się rodentocydy (trucizny do zwalczania gryzoni). Oczywiście pamiętać trzeba, że ferma drobiu to nie tylko kurniki, ale także całe zaplecze techniczno-organizacyjne z przylegającym terenem, do którego zaliczymy place manewrowe, podjazdy oraz zaplecze socjalne i inne. Cały teren zajmowany przez fermę również musi być posprzątany. Dokonać należy również dezynfekcji podjazdów i ciągów komunikacyjnych. Do zabiegu tego można użyć tych samych preparatów, które stosowane były w kurnikach. W ramach bioasekuracji ferm stosuje się maty i śluzy przejazdowe nasączone/wypełnione środkiem dezynfekcyjnym. Ma to na celu zapobieganie przeniesienia na teren fermy chorób zakaźnych. Higiena i czystość w obiektach drobiarskich ma również znaczenie dla osób zatrudnionych przy obsłudze ptaków, właśnie ze względu na narażenie na działanie omówionych wcześniej czynników biologicznych. Przeprowadzone badania wykazały, że w powietrzu kurników stwierdza się obecność bakterii i grzybów zaliczanych do tzw. drugiej grupy zagrożenia biologicznego. Według definicji zalicza się tu czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi oraz mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne i zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. W kurnikach stwierdza się obecność bakterii takich, jak: Staphylococcus aureus, Enterobacter cloacae, Proteus mirabilis, Bacillus spp. Streptomyces spp. Szczególne zagrożenie dla zdrowia mogą stanowić Enterobacteriaceae. Długotrwała ekspozycja na endotoksyny bakteryjne może być przyczyną występowania u obsługi kurników alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych oraz astmy. Z grzybów izoluje się przede wszystkim: Aspergillus spp., Penicillium spp., Cryptococcus spp. 26

HIGIENA I ŻYWIENIE i Candida spp. Potencjalne zagrożenie dla zdrowia stanowią także mikotoksyny grzybów pleśniowych głównie z rodzajów Aspergillus i Penicillium. Wdychanie toksyn grzybiczych prowadzić może do upośledzenia funkcji neuromotorycznych w drogach oddechowych, a wdychanie pyłu zawierającego aflatoksyny może powodować choroby nowotworowe tchawicy, płuc i oskrzeli. Z tego powodu pracownicy zatrudnieni przy obsłudze ptaków, pomimo zachowania wszelkich wskazanych procedur, powinni być zaopatrzeni w środki ochrony indywidualnej chroniące drogi oddechowe. Podsumowując, stwierdzić należy, iż zagadnienia higieny i czystości na terenach ferm drobiarskich są ważne zarówno dla ptaków (dobrostan), obsługi (zagrożenie biologiczne), jak i samych hodowców (uzyskanie wysokiej jakości produktów - jaj, mięsa, a w konsekwencji efekt ekonomiczny). Obecnie spełnienie standardów higienicznych wymusza także tzw. prawo żywnościowe, czyli przepisy ustalające wymogi produkcji żywności zarówno na etapie produkcji pierwotnej, jak i jej przetwarzania oraz dystrybucji, zgodnie z zasadą: bezpieczna żywność od pola do stołu. dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Wydział Bioinżynierii Zwierząt UWM w Olsztynie 27