STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA GOPŁO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2002 ROKU

2 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA GOPŁO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2002 ROKU opracowanie: mgr Jakub Makarewicz copyrights by WIOS 2003 Bydgoszcz 2003

3 Wstęp 1. Charakterystyka geograficzna zlewni jeziora 5 2. Użytkowanie jeziora 9 3. Podatność jeziora na degradację 15 4. Charakterystyka jakości wód w 2002 roku 4.1. Stanowiska pomiarowo kontrolne 16 4.2. Stan czystości dopływów 17 4.3. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora 25 4.4. Wskaźniki dodatkowe 30 4.4. Skład chemiczny osadów dennych 33 4.5. Charakterystyka algologiczna 35 5. Zmienność jakości wód Jeziora Gopło w latach 1995 2002 37 6. Podsumowanie i wnioski Spis literatury 39

4 Wstęp Badania jeziora Gopło prowadzone były od ponad 150 lat, czego dowodem jest bogata literatura dotycząca zagadnień z wielu dziedzin nauki, począwszy od hydrografii, przez morfologię, geologię, botanikę i zoologię, nauki historyczne, a na zagadnieniach społeczno-gospodarczych skończywszy. Jezioro jest jednym z najcenniejszych obiektów przyrodniczych w południowej części województwa kujawsko-pomorskiego i zostało docenione utworzeniem Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego. Obszar ten został uwzględniony jako jeden z terenów specjalnych obszarów ochrony wytypowanych w ramach Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy badał stan czystości wód jeziora po raz piąty. Ostatnie badania przeprowadzone były w 1995 roku. Na ich podstawie powstało pełne i wyczerpujące opracowanie wydane nakładem Biblioteki Monitoringu Środowiska. W pracy tej scharakteryzowano istniejące piśmiennictwo hydrologiczne oraz zamieszczono szeroki opis warunków zlewniowych, ze szczególnym uwzględnieniem inwentaryzacji punktowych źródeł zanieczyszczeń zlokalizowanych w zlewni jeziora. Niniejsze opracowanie jest próbą scharakteryzowania stanu czystości wód jeziora w 2002 roku na podstawie badań przeprowadzonych zgodnie z metodyką SOJJ. Badania jeziora rozszerzone zostały o monitoring ujściowych odcinków dopływów, wykonywany był w ramach monitoringu regionalnego rzek w cyklu comiesięcznych badań. Lokalne społeczności doskonale znają konieczność ochrony wód tego cennego akwenu, stąd wiele inicjatyw zmierzających do poprawienia stanu czystości przez radykalną zmianę gospodarki ściekowej w zlewni. Niniejsze opracowanie wychodzi naprzeciw tym działaniom.

5 1. Charakterystyka geograficzna zlewni jeziora Ryc. 1. Położenie jeziora Gopło na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej Kondrackiego (2002) Jezioro Gopło położone jest na Pojezierzu Gnieźnieńskim (Kondracki 1994). Zajmuje ono system rozległych rynien polodowcowych. Akwen podzielony jest na kilka plos o zróżnicowanych parametrach morfometrycznych. Jezioro zasilane jest od południa przez Noteć, której ujście ze zbiornika znajduje się na północ od Kruszwicy. Południowy fragment biegu Noteci połączony został z Kanałem Warta-Gopło, natomiast na północy znajduje się Kanał Bachorze, łączący jezioro z Zgłowiączką w dorzeczu Wisły. Obszar zlewni objęty jest

6 administracją gmin: Kuszwica, Strzelno, Radziejów, Piotrków Kujawski, Jeziora Wielkie, Skulsk i Wierzbinek (dwie ostatnie woj. wielkopolskie). Jezioro posiada rozległą zlewnię całkowitą o powierzchni 1408,21 km 2. Sieć wodna tego obszaru składa się z licznych rowów melioracyjnych i mniejszych cieków. Najważniejsze z nich, mające ujście w jeziorze, objęte zostały w 2002 roku comiesięcznymi badaniami, w ramach monitoringu regionalnego rzek. Z uwagi na częsty brak możliwości pomiaru przepływu w części cieków pomiary wykonane zostały w różnych miesiącach (tab.1.). Bilans wodny jeziora Gopło Pasławski i Błaszczyk (1970) określają jako zrównoważony wskazując największą wymianę wód w kwietniu a najmniejszą w październiku. Tab. 1. Zmierzone wielkości przepływów chwilowych na wybranych dopływach do jeziora Gopło (m 3 /s) punkt pomiarowokontrolny 22 23 24 25 26 27 28 styczeń - 0,188 - - - - 0,072 luty - 0,105 - - 1,336-0,066 marzec - 0,143 - - - - 0,044 kwiecień 0,234 0,103 - - - 0,181 0,032 maj 0,054 0,012-0,041 0,067-0,004 czerwiec 0,128 0,008 0,02-0,170-0,030 lipiec 0,014 0,004-0,109-0,047 0,002 sierpień 0,011-0,011 0,017-0,020 0,001 wrzesień 0,065 0,007 0,008 0,013-0,018 0,011 październik 0,119 0,008 - - - 0,032 0,016 listopad - - - - - - - grudzień - - - - - - - objaśnienie oznaczeń (nazwy dopływów wg. IMGW): 22- Kanał Ostrowo-Gopło, 23- Rów Łagiewnicki, 24- Kanał Bachorze, 25- Dopływ z Radziejowa, 26- Dopływ z Czołowa, 27- Kanał Gopło Świerz, 28- Rów Południowy W roku hydrologicznym 2002 wyraźnie zaznaczyła się rozbieżność czasowa pomiędzy występowaniem maksimum opadowego oraz najwyższych średnich miesięcznych stanów wody. Wielkość opadu badana była w Łagiewnikach, natomiast średnie miesięczne stany wody obliczone zostały na podstawie codziennych pomiarów stanu wody na wodowskazie w Kruszwicy. Na podstawie tak zebranych danych zestawiona została ryc. 2. Dowodzi ona, że jezioro Gopło jest intensywnie zasilane w wodę w okresie wiosennych roztopów a zdecydowanie słabiej reaguje na wielkości opadów atmosferycznych. Z pewnością jest to

7 wynik oddziaływania zlewni o znacznej powierzchni całkowitej oraz objętości jeziora, które niwelują wpływ wielkości opadów na wody jeziora. Ryc. 1. Miesięczne stany wody na wodowskazie w Kruszwicy i wielkości opadów na stanowisku w Łagiewnikach w 2002 roku (poziom O wodowskazu w Kruszwicy 74,52 m n.p.m.) Zlewnia bezpośrednia jeziora jest intensywnie użytkowana rolniczo, ze względu na znaczne areały dobrych gleb kompleksu I i II. Gleby te rozwinięte są na glinach zwałowych, a ich powierzchniowa warstwa jest słabo wyługowana. W dnach rynien i innych zagłębieniach w powierzchni terenu znajdują się gleby torfowe użytkowane jako trwałe użytki zielone. Niekorzystne warunki meteorologiczne w czasie pomiarów wiosennych uniemożliwiły pobór prób i pomiary na stanowisku 02 oraz wykonanie pomiarów na stanowisku 01. Po okresie silnej insolacji w pierwszej połowie lutego, w dniu badań nastąpiło załamanie pogody, temperatury spadły poniżej 0 o C, wystąpiły opady śniegu i pełne zachmurzenie, wiał silny

8 Ryc. 2. Zlewnia bezpośrednia na tle mapy glebowo-rolniczej objaśnienie barw: barwy brązowe kompleks pszenny, barwy pomarańczowe kompleks pszenny i żytni, barwy żółte kompleks żytni, barwy zielone trwałe użytki zielone, wiatr z zachodu i południowego zachodu powodujący powstawanie fali sztormowej. Latem w dniu pomiarów temperatura osiągnęła 30 o C, wiał słaby wiatr z południa i wystąpiła pełna insolacja.

9 Użytkowanie jeziora Struktura użytkowania gruntów w zlewni jeziora Gopło odpowiada strukturze użytkowania charakterystycznej dla tej części kraju. Żyzne gleby determinowały rozwój agrokultury co doprowadziło do intensywnego wylesienia. Użytki rolne zajmują ponad 85% obszaru, z czego 81,2% to grunty orne. Tab. 2. Struktura użytkowania zlewni Jeziora Gopło WYSZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % lasy 4,52 7,6 114,61 8,1 użytki zielone 4,12 5,1 59,95 4,2 wody 0,69 1,2 41,65 3,0 grunty orne 46,92 79,0 1142,79 81,2 inne 3,10 3,8 49,20 3,5 ogółem 59,40 100,0 1408,21 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane Jezioro, należące do typu sandaczowego, jest użytkowane rybacko przez Gospodarstwo Rybackie Gopło w Kruszwicy. Gospodarstwo prowadzi intensywne dołowy na łowiskach zlokalizowanych w środkowej części jeziora. Suma odłowów przedstawia ryc. 3. 100 80 60 40 20 0 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 suma odłow ów [tys. kg] Ryc. 3. Suma odłowów prowadzonych przez GR Gopło w Kruszwicy w latach 1987-2002 Przedstawiciel GR Gopło twierdzi, że malejąca tendencja w wielkości odłowów spowodowana jest aktywnością żerowania kormoranów, działalnością kłusowników i słabą kondycją jakościową wód, spowodowaną głównie przez zanieczyszczenia pochodzące z miasta Kruszwicy. Najważniejszymi gatunkami ryb odławianymi przez GR Gopło jest węgorz i sandacz. Sumę odłowów tych gatunków prezentuje ryc. 4.

10 [tys.kg] 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 węgorz sandacz Ryc. 4. Wielkości odłowów wybranych gatunków ryb, prowadzonych przez GR Gopło w latach 1996-2002 Najważniejszym elementem użytkowania zlewni jeziora są punktowe i obszarowe źródła zanieczyszczeń. O ile źródła obszarowe związane są z działalnością rolniczą, o tyle źródła punktowe najczęściej dotyczą działalności produkcyjnej i socjalno-bytowej człowieka. Ukształtowanie powierzchni zlewni, wykazujące małe urozmaicenie, słaba przepuszczalność wodna gleb powoduje, że wody drenowane z powierzchni zlewni posiadają silnie zmieniony skład chemiczny, wzbogacony w substancje wypłukane z gleby. Gospodarka wodno-ściekowa na obszarze zlewni bezpośredniej Lata 1995 2002 przyniosły szereg istotnych zmian w gospodarce ściekowej na obszarze zlewni bezpośredniej jeziora Gopło. Inicjatywy lokalnych społeczności zaowocowały budową nowych oczyszczalni ścieków w najważniejszych miastach regionu: Kruszwicy, Strzelnie, Jeziorach Wielkich i Dobrem. Oczyszczalnie te przejęły ścieki komunalne z miast i zakładów przemysłowych oraz z nieustannie powiększanej gminnych sieci kanalizacyjnych. W Kruszwicy skanalizowana została większa część miasta i podłączona do oczyszczalni, odprowadzającej ścieki poza obręb zlewni jeziora. Dzięki temu odcięte zostały wyloty ścieków surowych (W-1, W-2 i W-3). Wyloty te funkcjonują obecnie

11 jako zrzuty kanalizacji burzowej. Dobrze działające oczyszczalnie posiadają Kruszwickie Zakłady Tłuszczowe oraz Cukrownia Kruszwica. Problemem pozostaje obszar zlewni Rowu Łagiwenickiego. Pomimo licznych zgłaszanych interwencji ze strony mieszkańców Kruszwicy i użytkowników jeziora Gopło, dopływ ten nadal prowadzi wody zanieczyszczone w wyniku działalności pobliskich zakładów i funkcjonowania osiedla mieszkaniowego, wpływając na degradację zatoki Łagiewnickiej. W Dobrem funkcjonuje oczyszczalnia, która przejęła ścieki z miasta oraz cukrowni. Ścieki te w negatywny sposób wpływały na jakość wód Kanału Bachorze. Na przełomie 2002 i 2003 roku oddana do eksploatacji została nowa oczyszczalnia ścieków w Strzelnie. Odprowadza ona ścieki oczyszczone do Kanału Ostrowo-Gopło. W Strzelnie funkcjonuje jeszcze jedna, starsza oczyszczalnia mechaniczna. Jej stan techniczny nie pozwala na prawidłowy przebieg procesu oczyszczania, jednak nadal przyjmuje ona ścieki z niewielkiego obszaru miasta. Obiekt ten ba być w najbliższym czasie wyłączony z eksploatacji. Według informacji pracownika oczyszczalni w Strzelnie, do Kanału Ostrowo- Gopło uchodzą ponadto ścieki surowe z nielegalnych punktów zrzutu. Większość obiektów, które w 1995 roku prowadziły bezpośredni zrzut ścieków do jeziora zorganizowało gospodarkę wodno-ściekową w oparciu o zbiorniki bezodpływowe, z których zawartość przewożona jest na pobliskie oczyszczalnie. Pomimo znacznego zainwestowania w sieci kanalizacyjne na obszarze zlewni bezpośredniej jeziora Gopło, nadal istnieje potrzeba rozwijania tego rodzaju usług na obszarach nieskanalizowanych. Istniejące przesłanki mówią o licznych nielegalnych zrzutach ścieków, które nie znalazły się w ewidencji Inspekcji Ochrony Środowiska. Podłączenie okolicznych wsi do oczyszczalni ścieków zrodzi nadzieję, że podobnego rodzaju incydenty nie będą miały w przyszłości miejsca. Do punktowych źródeł zanieczyszczeń należy zaliczyć przede wszystkim miejsca zrzutu ścieków z zakładów przemysłowych i oczyszczalni ścieków, oraz z systemów kanalizacyjnych. W wyniku zmian, jakie zaszły w latach 1995 2002 w gospodarce wodnościekowej na terenie zlewni, wśród istotnych punktowych źródeł zanieczyszczeń pozostały następujące obiekty: 1. Oczyszczalnia ścieków AWRSP w Strzelnie Osiedle Słoneczne w 1999 roku stwierdzone zostało przekroczenie dobowego ładunku zanieczyszczeń. Dopuszczalny dobowy ładunek zanieczyszczeń wynosi 2,2 kg/d BZT5 5 i 3,2 kg/d zawiesiny ogólnej przy ilości ścieków 20,7 m 3 /d. W wyniku kontroli stwierdzone

12 zostało przekroczenie do wartości 6,9 kg/d BZT5 5 i 3,25 kg/d zawiesiny ogólnej. Oczyszczalnia nie spełnia swoich funkcji, stosowana technologia jest przestarzała a część urządzeń nieczynna. W 2003 r. rozpoczęte będą prace nad modernizacją sieci kanalizacyjnej w Strzelnie i przejęciem ścieków przez miejską oczyszczalnie ścieków. 2. Miejska Oczyszczalnia Ścieków w Strzelnie ładunek dobowy zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych odprowadzanych w ilości 2630 m 3 /d wynosił: BZT5 5 14,5 kg/d, ChZT 112,7 kg/d, OWO 32,4 kg/d, zawiesina ogólna 18,5 kg/d, N ogólny 78,6 kg/d, P ogólny 8,6 kg/d. Oczyszczalnia jest kluczowym obiektem procesu odprowadzania ścieków z gminy Strzelno. Pozyskane fundusze z Unii Europejskiej pozwolą na podłączenie starej oczyszczalni AWRSP oraz osiedli nie posiadających sieci kanalizacyjnej. Poniżej oczyszczalni ujście do rowu ma kilka zrzutów ścieków z nieskanalizowanej części miasta. Zrzuty te nie zostały objęte kontrolą. 3. Dom Pomocy Społecznej w Siemionkach w 2001 roku podłączony do sieci kanalizacyjnej w Kruszwicy. 4. Gospodarstwo Rolne w Brześciu posiada własną oczyszczalnię ścieków i odprowadza wody 9,1 km w górnym biegu Kanału Gopło-Świesz. Badania wykonane w 1998 roku wykazały przekroczenia ustalonych norm dla ścieków oczyszczonych w szerokim zakresie wskaźników. Przekroczenia zanotowane zostały w trakcie kontroli w 2000 roku. Ścieki odprowadzane są w ilości 30 m 3 /d. 5. Dom Pomocy Społecznej w Tarnówku w wyniku kontroli przeprowadzonej w kwietniu 2001 r. zaprzestano zrzutu zanieczyszczeń do rowu melioracyjnego, który miał miejsce w pierwszym kwartale 2001 r. w związku z awarią przepompowni. Ścieki odprowadzane są do oczyszczalni w Kruszwicy. 6. Proszkownia Mleka w Piotrkowie Kujawskim spółka z o.o. odprowadza ścieki technologiczne i socjalno-bytowe do oczyszczalni mechaniczno-biologicznej i dalej poprzez rów melioracyjny (ok. 1 km) do Kanału Gopło-Świesz na 9+100 km - ilość ścieków Q = 320 m 3 /d - ładunek BZT5 5 = 0,8 kg/d - ładunek fosforu ogólnego = 2,21 kg/d 7. Zakład Komunalny w Piotrkowie Kujawskim Oczyszczalnia Ścieków dla miasta są oczyszczane mechaniczno-biologicznie i odprowadzane do Kanału Gopło- Świesz na 8+500 km.

13 - ilość ścieków Q = 51,1 m 3 /d - ładunek BZT5 5 = 0,27 kg/d - ładunek fosforu ogólnego = 0,07 kg/d 8. Dom Pomocy Społecznej w Piotrkowie Kujawskim podłączony do kanalizacji 9. Osiedle Mieszkaniowe w Jerzycach (dawny SHRO Jerzyce) podłączony do kanalizacji 10. Osiedle Mieszkaniowe w Wąsewie podłączony do kanalizacji 11. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej EMPEGIEK w Radziejowie - Miejska Oczyszczalnia Ścieków przyjmuje ścieki komunalne do oczyszczania mechaniczno-biologiczno-chemicznego i odprowadza ścieki poprzez rów melioracyjny (ok. 0,7 km) do Dopływu z Radziejowa na 11+800 km - ilość ścieków Q = 550 m 3 /d 12. Osiedlowa Oczyszczalnia Ścieków odprowadza ścieki socjalno-bytowe oczyszczanie mechaniczno-biologiczne, ścieki odprowadzane są poprzez rów melioracyjny (ok. 2 km) do Dopływu z Radziejowa na 13+650 km 13. Zespół Opieki Zdrowotnej w Radziejowie podłączony do kanalizacji 14. Zespół Szkół Rolniczego Kształcenia Ustawicznego w Przemystce odprowadza ścieki socjalno-bytowe do oczyszczania mechaniczno-biologicznego i dalej do Dopływu z Radziejowa (12+700 km) w ilości ścieków 35,6 m 3 /d. 15. Spółdzielnia Mieszkaniowa Stejlon w Broniewie, własność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa - ścieki socjalno-bytowe odprowadzane do oczyszczania mechaniczno-biologicznego w ilości 11,5 m 3 /d, ładunek BZT5 5 = 1,6 kg/d.

14 Ryc. 5. Kompozycja barwna skanera wiekospektralnego satelity SPOT obszaru okolic jeziora Gopło. Barwy nierzeczywiste prezentują mozaikę pól w okolicy jeziora, obrazując rolniczy charakter zlewni.

15 3. Podatność jeziora na degradację Tab. 3. Ocena podatności jeziora Gopło na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głębokość średnia [m] 3,6 3 V jeziora / L jeziora (objętość misy/długość linii brzegowej) stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu (powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu) wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera (powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora) sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 0,90 3 0,3 4 0,24 3 130 2 17,9 3 przewaga pól uprawnych 3 wynik punktacji 3,00 sumaryczna kategoria podatności jeziora III *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk W wyniku analizy czynników decydujących o podatności jeziora na degradację, wykonanej zgodnie z metodyką SOJJ, jezioro Gopło zaliczone zostało do III kategorii podatności na degradację. Ta stosunkowo słaba kategoria jest wynikiem znikomej stratyfikacji wód jeziora oraz niekorzystnych czynników morfometryczno-zlewniowych takich jak: średnia głębokość, stosunek objętości do długości misy jeziora i zagospodarowanie zlewni bezpośrednie, w której zdecydowaną dominacją mają grunty orne oraz występuje znaczna ilość punktowych źródeł zanieczyszczeń. Rozległość przestrzenna i objętościowa epiliomnionu powoduje, że znaczna część dna kontaktuje się z wodami jeziora, ułatwiając migrację materii ze zdeponowanych osadów do wody. Również powierzchnia zlewni całkowitej w stosunku do objętości jeziora (współczynnik Schindlera) został zaliczony do słabej, III kategorii. Najwyżej ocenionym wskaźnikiem jest procent wymiany wody, który według IMGW, wynosi 130%. Przy takiej wielkości wymiany wody należy wziąć pod uwagę możliwość kumulacji znacznych ilości zanieczyszczeń, doprowadzanych ze zlewni jeziora.

16 4. Charakterystyka jakości wód w 2002 roku 4.1. Stanowiska pomiarowo kontrolne Ryc. 6. Plan batymetryczny jeziora Gopło lokalizacja punktów pomiarowych

17 4.2. Stan czystości dopływów W zlewni bezpośredniej jeziora Gopło przebadanych zostało 8 dopływów i odpływ. Noteć na dopływie i odpływie z jeziora badana była w ramach monitoringu krajowego natomiast pozostałe cieki badane były w ramach sieci regionalnej monitoringu wód płynących. Badania prowadzone były z częstotliwością comiesięczną. Udział poszczególnych zlewni cząstkowych w powierzchni zlewni bezpośredniej jeziora Gopło Rów Łagiewnicki 3% Rów Południowy 3% Dopływ z Czołowa 9% Kanał Ostrowo-Gopło 28% Dopływ z Radziejowa 15% Kanał Bachorze 20% Kanał Gopło-Świerz 22% nazwa cieku powierzchnia [km 2 ] Kanał Ostrowo-Gopło 82.2 Kanał Gopło-Świerz 63.1 Kanał Bachorze 59.2 Dopływ z Radziejowa 44.5 Dopływ z Czołowa 26.6 Rów Łagiewnicki 8.9 Rów Południowy 7.5 łącznie 292.0 Ryc. 7. Udział poszczególnych zlewni cząstkowych w powierzchni zlewni bezpośredniej jeziora Gopło (IMGW 1986, badania własne) Kanał Ostrowo Gopło (ppk 22) posiada znacznej wielkości zlewnię. W okolicy Nadleśnictwa Miradz przebiega dział wodny pomiędzy zlewnią Gopła a zlewnią jeziora Ostrowskiego. Zlewnia cieku jest jedną z najbardziej zalesionych zlewni cieków zasilających jezioro Gopło. Kanałem odprowadzane są wody z kierunku Strzelna i okolic. Wskaźnikami pogarszającymi ocenę klasyfikacyjną kanału były: pozaklasowe stężenia azotu amonowego,

18 azotynowego, azotanowego, azotu ogólnego oraz fosforanów. Wskaźnik sanitarny wód kanału był również czynnikiem dyskwalifikującym jakość wody. Rów Łagiewnicki (ppk 23) - Ten krótki dopływ w środkowej części przepływa w pobliżu wielkoobszarowego gospodarstwa rolnego Kom-Rol w Polanowicach a w dolnym biegu przez tereny miejskie i przemysłowe Kruszwicy, gdzie ulega silnemu zanieczyszczeniu. Jakość wód tego cieku w profilu ujściowym należy uznać za pozaklasową. Spośród dokonanych oznaczeń jedynie wartości odczynu oraz zawartości metali takich jak: cynk, miedź, nikiel ołów sprostały wymaganiom I klasy czystości. Pozostałe wskaźniki były charakterystyczne dla wód silnie zanieczyszczonych. Kanał Bachorze (ppk 24) łączy Noteć ze Zgłowiączką znajdującą się w dorzeczu Wisły, odwadniając obszar o powierzchni 184,2 km 2 i pełni funkcje melioracyjne. Szerokość kanału waha się od 1,5 do kilku metrów. Sąsiadująca od południa zlewnia Kanału Głuszyńskiego, wyznaczona została przez RZGW w Warszawie jako obszar wrażliwy na zanieczyszczenia azotanami ze źródeł rolniczych. Kanał Bachorze jest recypientem znacznej ilości rowów melioracyjnych. Zlewnia pozbawiona jest większych kompleksów leśnych i jest intensywnie wykorzystywana rolniczo. Jakość wód Kanału Bachorze kontrolowana była w profilu ujściowym zlokalizowanym 0,2 km od połączenia z Gopłem. Na nie odpowiadającą normom jakości wód wskazywały ilości fosforanów, fosforu ogólnego a w czerwcu niedobór tlenowy. Wskaźnik sanitarny wód kanału mieścił się w III klasie czystości. W dopływie z Radziejowa, (ppk 25) przebiega przez tereny wybitnie rolnicze a rozpoczyna swój bieg na północ od Radziejowa, zbierając wody z terenów pomiędzy Radziejowem a Gocanowem. Poniżej Gocanowa znajduje się jezioro Gocanowskie, które działa jak naturalny osadnik materii. Bujnie rozwinięta roślinność litoralna przechwytuje znaczne ilości soli pokarmowych. Na nie odpowiadającą normom jakości wód wskazywały ilości związków fosforu, azotu oraz przewodnictwo. Wskaźniki miana Coli klasyfikowały wody dopływu do nie odpowiadających normom. Dopływ z Czołowa (ppk 26) Obszar źródłowy zlewni obejmuje zabudowania zachodniej części Radziejowa. W zlewni prawie w ogóle nie występują powierzchnie leśne. Dolny i ujściowy odcinek przebiega w rynnie przez obszary podmokłe użytkowane jako trwałe użytki zielone, które zwyczajowo nazywane są Torfiak i Topiel. Ciek charakteryzuje się wysokimi stężeniami azotu azotanowego, ogólnego, fosforanów oraz fosforu ogólnego. Oprócz wyżej wymienionych wskaźników również miana Coli nie odpowiadało normom.

19 Kanał Gopło Świerz (ppk 27) płynie rowem głęboko wciętym w otaczający teren. Wiosną i latem stwierdzono pozaklasowe wartości fosforanów i fosforu całkowitego. Wartości miana Coli przez cały rok nie odpowiadały normom, co świadczyło głębokim skażeniu bakteriologicznym. Ciek bifurkuje do jeziora Gopło i Głuszyńskiego i na swoim biegu odbiera wody odciekowe z terenów wysoczyznowych, które są intensywnie użytkowane rolniczo. Rów południowy (ppk 28) na północ od miejscowości Przewóz, charakteryzuje się wysokimi stężeniami azotanów które nie odpowiadały normie, natomiast wartości fosforanów oraz przewodnictwo mieściły się w III klasie czyści. Wskaźnik sanitarny wód kanału charakteryzował się w III klasie czystości. Ciek przepływa przez tereny o wybitnie rolniczym charakterze. Obszar źródłowy cieku znajduje się na podmokłych łąkach na północ od Nowej Wsi, następnie przepływa on przez równiny biogeniczne, przyjmując szereg mniejszych rowów. W strukturze zlewni dopływów do Jeziora Gopła dominują grunty orne. Stąd też istotną rolę istotną rolę w dostawie materii allochtonicznej do wód powierzchniowych odgrywają spływy obszarowe, które powodują wysokie stężenia azotanów w wyżej wymienionych dopływach. Wskaźniki miana Coli w wodach dopływu Rowu południowego i Kanału Bachorze mieściły się w III klasie czystości, natomiast w pozostałych ciekach nie odpowiadały normom, co może świadczyć o niedostatecznym oczyszczaniu ścieków trafiających do tych wód.

20 Tab. 4. Ocena stanu czystości dopływów do jeziora Gopło w 2002 roku (metoda CUGW) Nazwa cieku Lokalizacja stanowiska km rzeki gmina/powiat OCENA OGÓLNA Wskaźniki decydujące o klasie ocena fizykochemiczna ocena bakteriologiczna ocena hydrobiologiczna a b c d e f g h i Rów południowy ujście do j. Gopło 0,1 Kanał Gopło-Świesz ujście do j. Gopło 2,2 Piotrków Kuj./radziejowski Piotrków Kuj./radziejowski Kanał Ostrowo-Gopło ujście do j. Gopło 1,5 Strzelno / mogileński non Dopływ z Czołowa ujście do j. Gopło 0,5 Kruszwica/inowrocławski non Dopływ z Radziejowa non NO 2,NO 3, N non III II non pow. Radziejowa 14,0 Radziejów/radziejowski non pon. Radziejowa 10,6 Radziejów/radziejowski non ujście do j. Gopło 0,5 Kruszwica / inowrocławski Rów Łagiewnicki ujście do j. Gopło 0,2 Kruszwica /inowrocławski non Kanał Bachorze ujście do j. Gopło 0,1 Kruszwica/inowrocławski non non PE,zaw.,NH 4,NO 2,NO 3,N, PO 4,P,ch,mc NO 2,NO 3,N,PO 4,P,ch, mc PE,NO 2,NO 3,N,PO 4,P, mc PE,s.rozp,NO 2,NO 3,N, PO 4, P,mc PE,O 2,s.rozp,NH 4,NO 2, NO 3,N,PO 4,P,ch,mc ph, PE, s.rozp,no 2,NO 3, N, P, PO 4, mc,ch PE,O 2,BZT5 5,CHZT- Mn, zaw.,s.rozp,nh 4,NO 2, NO 3,N,PO 4,P,ch,mc PE,O 2,CHZT- Mn,PO 4,P non non non non non non non non II non non I non non non non non non non non non non III II Wyjaśnienie skrótów użytych w tabeli ph odczyn, O 2 - tlen rozpuszczony, PE - przewodność elektrolityczna właściwa, BZT5 5 - pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, ChZT-Mn chemiczne zapotrzebowanie tlenu metodą nadmanganianową, CHZT-Cr - chemiczne zapotrzebowanie tlenu metodą dwuchromianową, zaw - zawiesina ogólna, s.rozp substancje rozpuszczone, Cl chlorki, Na sód, K potas, N - azot ogólny, NH 4 -azot amonowy, NO 2 - azot azotynowy, NO 3 - azot azotanowy, P - fosfor ogólny, PO 4 fosforany, Fen. fenole lotne, mc miano coli, ch chlorofil a, nb nie badano, non - nie odpowiada normom, Podjęta została próba określenia udziału ilościowego i jakościowego ścieków oczyszczonych pochodzących ze źródeł punktowych w ogólnej sumie wód i substancji docierających do jeziora Gopło. W tym celu uzupełniono dane pomiarowe wielkości przepływu w poszczególnych profilach pomiarowych na wybranych dopływach. Dane te uzupełniono obliczając wielkość odpływu ze zlewni wg Iszkowskiego (Byczkowski 1968) przy zastosowaniu współczynnka odpływu c = 0,227 podawanego w Atlasie Hydrograficznym Polski dla profilu w Pakości w okresie 1950-1971. Dla porównania ten sam współczynnik obliczony został dla sum opadów miesięcznych w roku 2002 i wyniósł 0,261, co jest wartością zbliżoną do średniej wieloletniej podawanej w Atlasie.... Z kolei

21 Byczkowski podaje wartości tego współczynnika dla Noteci Wschodniej - c = 0,1 i c = 0,15 dla Noteci powyżej Nakła. Kalkulacje te zweryfikowane zostały prze obliczenie c za pomocą wzoru Kollisa uproszczonego przez Dębskiego. Uzyskano wynik dla poszczególnych dopływów wahający się w przedziale od 0,430 do 0,578. Współczynniki te przekształcono parametrami modyfikującymi ze względu na wielkość i sposób użytkowania zlewni i w efekcie uzyskano ostateczny wynik współczynnika c w przedziale od 0,036 do 0,295. Ponieważ wystąpiły znaczne różnice w wielkości współczynnika odpływu a pełni on ważną rolę w kształtowaniu ostatecznego wyniku obliczeń przepływu, uzyskane wyniki zweryfikowane zostały metodą graficzną, z uwzględnieniem codziennych wartości odpływu Noteci z jeziora Gopło w profilu pomiarowym w Kruszwicy. Tabela 5 przedstawia średnie miesięczne wartości przepływu dla wybranych dopływów jeziora Gopło w 2002 roku. Tab. 5. Średnie miesięczne wartości przepływów w odcinkach ujściowych wybranych dopływów do Gopła 22 23 24 25 26 27 28 styczeń 0.029 0.040 0.060 0.040 0.030 0.188 0.072 luty 0.200 0.160 0.180 0.220 1.336 0.105 0.066 marzec 0.260 0.181 0.220 0.200 1.200 0.143 0.044 kwiecień 0.234 0.145 0.135 0.175 1.000 0.103 0.032 maj 0.054 0.030 0.010 0.041 0.067 0.012 0.004 czerwiec 0.128 0.047 0.020 0.180 0.170 0.008 0.030 lipiec 0.014 0.020 0.015 0.109 0.080 0.004 0.002 sierpień 0.011 0.018 0.011 0.017 0.025 0.004 0.001 wrzesień 0.065 0.032 0.008 0.013 0.080 0.007 0.011 październik 0.119 0.050 0.030 0.050 0.150 0.008 0.016 listopad 0.090 0.025 0.020 0.025 0.100 0.006 0.010 grudzień 0.050 0.010 0.010 0.010 0.050 0.002 0.005 objaśnienie oznaczeń (nazwy dopływów wg. IMGW): 22- Kanał Ostrowo-Gopło, 23- Rów Łagiewnicki, 24- Kanał Bachorze, 25- Dopływ z Radziejowa, 26- Dopływ z Czołowa, 27- Kanał Gopło Świerz, 28- Rów Południowy - kolor czerwony obliczone wartości średnie miesięczne - kolor czarny zmierzone wartości przepływów chwilowych

22 Sumaryczny odpływ wód ze zlewni wybranych dopływów do jeziora Gopło wynosi 22 mln m 3 /rok. Przy założeniu, że współczynnik wymiany wody w jeziorze wynosi 1,3 (Burymowicz 1990) to ilość ta stanowi 22% po stronie przychodowej bilansu wodnego. Na podstawie znanych wielkości przepływów i parametrów fizyczno-chemicznych wody obliczono średnie miesięczne wielkości ładunków fosforu ogólnego, azotu ogólnego i BZT5 5. Wyniki przedstawiono w tabeli 6. Tab. 6. Roczna wielkość odpływu i wielkość ładunków rocznych wybranych zanieczyszczeń dopływających do jeziora Gopło wybranymi dopływami w 2002 roku odpływ ze zlewni [m 3 /rok] azot ogólny BZT 5 fosfor ogólny kg/rok Kanał Ostrowo - Gopło 3262204.8 721615.0 76569.4 18123.1 Kanał Gopło-Świerz 1967241.6 543238.1 120792.3 29705.0 Kanał Bachorze 1863302.4 181195.6 46241.2 2454.7 Dopływ z Radziejowa 2801692.8 656759.8 230446.2 34977.2 Dopływ z Czołowa 10486368.0 3959401.0 270632.5 38650.5 Rów Łagiewnicki 1542326.4 433251.6 110082.7 10961.6 Rów Południowy 760492.8 96354.3 19019.3 1542.4 Rocznie do jeziora dopływami dociera 6591,8 ton azotu ogólnego i 136,4 ton fosforu ogólnego. Największe ilości docierają Kanałem Ostrowo-Gopło, pomimo, że stwierdzone stężenia (maks. 24,4 mgn/l) w tym cieku nie należą do najwyższych spośród badanych dopływów. Wysokie wartości dopływu nutrientów tym ciekiem wynikają raczej ze znacznej wielkości obszarów alimentacji. Wyższymi stężeniami charakteryzują się dopływy z Czołowa i Radziejowa (maks. 38,17 mgn/l) Kanał Gopło Świerz oraz Rów Łagiewnicki jednak prowadzą one znacznie mniej wody. Na podstawie wielkości ładunków ścieków ze zewidencjonowanych źródeł zanieczyszczeń określono roczne wielkości dostawy fosforu ogólnego i BZT5 5 oraz ogólną roczną objętość ścieków odprowadzanych do poszczególnych dopływów. Na tej podstawie obliczono udział objętości ścieków z punktowych źródeł zanieczyszczeń w ogólnej ilości wód wprowadzanych poszczególnymi dopływami do jeziora, oraz udział fosforu ogólnego i BZT5 5 w sumarycznej ilości tych substancji dostarczanych do jeziora. Wyniki zestawienia przedstawia tabela 7.

23 Tab. 7. Udział objętości ścieków z punktowych źródeł zanieczyszczeń w ogólnej ilości wód wprowadzanych poszczególnymi dopływami oraz udział fosforu ogólnego i BZT5 5 w sumarycznej ilości tych substancji dostarczanych do jeziora Gopło w 2002 roku Kanał Ostrowo- Gopło Kanał Gopło- Świerz Kanał Bachorze Dopływ z Radziejowa Dopływ z Czołowa Rów Łagiewnicki Rów Południowy ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og ilość ścieków BZT fosfor og m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d m 3 /d kg/d kg/d 1890 14.5 8.6 371 1.07 2.28 70 0.21 0.21 627 4.92 1.95 30 1.7 0.3 1724 1.65 0.32 0 0 0 21.1% 6.9% 17.3% 6.9% 0.3% 2.8% 1.4% 0.2% 3.1% 8.2% 0.8% 2.0% 0.1% 0.2% 0.3% 40.8% 0.5% 1.1% 0.0% 0.0% 0.0% Pod względem ilościowym najsilniej obciążony ściekami jest Rów Łagiewnicki. Udział ścieków oczyszczonych sięga ponad 40 %, ale pomimo tego fosfor ogólny stanowi zaledwie 1,1%. Obie te wartości wynikają w kilku przyczyn. Najważniejsze z nich to brak kompletnych pomiarów z kolektorów wprowadzających ścieki do rowu. Pobór prób do badań okazał się niemożliwy ze względu na konstrukcję wylotów kolektorów. Ponadto ciek ten zasilany jest nie badanymi odpływami ścieków komunalnych z nieskanalizowanej części Kruszwicy, co zwiększyłoby jeszcze udział ścieków w wodach tego dopływu. Znaczne wartości udziału ścieków w dopływach ujawniają się w dopływie z Radziejowa, Kanale Gopło-Świerz i przede wszystkim w Kanale Ostrowo-Gopło. Biorąc pod uwagę, że w przypadku tego ostatniego wartość przepływu może być zawyżona ze względu na obliczenia na które największy wpływ ma wielkość zlewni, to udział ścieków w rzeczywistości może być jeszcze wyższy. Taki stan wynika w dużej mierze z działalności oczyszczalni ścieków w Strzelnie. Powyższa analiza oparta jest jedynie o zewidencjonowane punktowe źródła zanieczyszczeń z aktualnymi danymi dotyczącymi wielkości zrzutu ścieków i wielkości odprowadzanych ładunków zanieczyszczeń. Nie uwzględnia ona wszystkich źródeł punktowych a przede wszystkim awaryjnych zrzutów ścieków, które dostają się za pośrednictwem dopływów do wód jeziora.

24 Korzystając z uzyskanych danych sprawdzeniu poddany został stopień obciążenia jeziora biogenami w stosunku do założeń ładunków dopuszczalnego i niebezpiecznego wg Vollenweidera. Wyniki przedstawione są w tabeli 8. Tab. 8. Obciążenie dopuszczalne i obciążenie niebezpieczne biogenami wód jeziora Gopło (wg Vollenweidera) oraz obciążenie rzeczywiste pochodzące z wybranych dopływów do jeziora Gopło w 2002 roku fosfor azot obciążenie dopuszczalne Ld 87.85 g/m 2 /rok 1317.69473 g/m 2 /rok obciążenie niebezpieczne Ln 175.69 g/m 2 /rok 2635.38946 g/m 2 /rok obciążenie obliczone 6.332 g/m 2 /rok 305.956 g/m 2 /rok procent wartości obciążenia dopuszczalnego 7.2% 23.2% procent wartości obciążenia niebezpiecznego 3.6% 11.6% Biorąc pod uwagę stan zły stan czystości wód oraz postępującą eutrofizację zbiornika należy zauważyć, że uzyskane wyniki obciążenia dopuszczalnego i obciążenia niebezpiecznego pozostają dalece dyskusyjne i należy je traktować jednie jako jedną z możliwych analiz, a nie jako wytyczne pozwalające na zwiększenie dostawy biogenów do jeziora. W świetle dotychczasowych badań stanu czystości zwiększenie ładunku biogenów docierających do jeziora może spowodować gwałtowne przyspieszenie procesów degradacyjnych.

25 4.3. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora Warunki termiczno tlenowe jeziora W sezonie letnim występowanie stratyfikacji stwierdzone zostało jedynie w przypadku stanowisk 01 (skrajnie południowy głęboczek) i 06 (w pobliżu miasta Kruszwica). Granica warstwy przypowierzchniowej zalegała pomiędzy 5 a 7 m głębokości. Pomimo, że punkty 02, 03 i 06 zlokalizowane były w miejscach, których głębokość powinna pozwolić na wytworzenie się stratyfikacji termicznej, warstwy takiej nie zidentyfikowano. Jezioro charakteryzuje się występowaniem płytkiej, przypowierzchniowej warstwy wody, wyraźnie cieplejszej od pozostałych wód epilimnionu. Przeciwnie do stratyfikacji termicznej, w wodach jeziora stwierdzona została stratyfikacja tlenowa. Dużą zasobnością tlenową charakteryzowała się strefa eufotyczna, w której zachodziła produkcja biologiczna. Poniżej 1-2 m głębokości, na wszystkich stanowiskach, odnotowany został spadek stężenia tlenu, który z wartości 6-9 mgo 2 /l przechodził, w miarę wzrostu głębokości, w naddenny deficyt tlenowy. Warunki anaerobowe zaczynały się pomiedzy 6 a 9 m głębokości, przy czym najpłyciej deficyt ten zaznaczał się w ppk 06 przy Kruszwicy. Materia organiczna Badania wykazały, że jezioro Gopło jest zasobne w materię organiczną podlegającą rozkładowi. Wartości BZT5 5 dla warstwy przypowierzchniowej odpowiadały ogólnie III klasie czystości, natomiast ten sam wskaźnik, w warstwie naddennej nie odpowiadał normom. Podobnie słabą ocenę uzyskał parametr określający substancje trudno rozpuszczalne, który również nie odpowiadał normom. W rozkładzie przestrzennym zaznacza się wyraźny wzrost wartości parametrów tlenowych w kierunku północnym, który kulminację osiąga w warstwie naddennej w punkcie przy Kruszwicy osiągając wartość 45,7 mgo 2 /l. W jednym przypadku, w ppk 01 oznaczona wartość BZT5 5 odpowiadała II klasie czystości (3,1 mgo 2 /l), zaś pozostałe wyniki pomiarów zaliczone zostały do III klasy czystości lub jako nie odpowiadające normom.

26 Ryc. 8. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 01 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 temperatura [st. C] 13 14 tlen [mg/l] Ryc. 9. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 02 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 temperatura [st. C] tlen [mg/l] Ryc. 10. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 03 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 temperatura [st. C] tlen [mg/l]

27 Ryc. 11. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 04 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 temperatura [st. C] tlen [mg/l] Ryc. 12. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 05 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 temperatura [st. C] 10 tlen [mg/l] 11 Ryc. 13. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 06 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło głębokość (m) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 temperatura [st. C] tlen [mg/l] Ryc. 14. Profil termiczno-tlenowy na stanowisku 07 w czasie stagnacji letniej na jeziorze Gopło 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 3 temperatura [st. C] tlen [mg/l]

28 Fosfor Stężenia mineralnej formy fosforu w wodach jeziora w czasie badań w sezonie wiosennym wykazały stężenia odpowiadające II i III klasie czystości. Korzystniejsze wyniki, z punktu widzenia zapobiegania procesom eutrofizacji, zanotowano w części południowej i północnej jeziora, z kolei mniej korzystne w środkowej misie. Wysokie stężenia uzyskał również fosfor całkowity, którego koncentracje również najwyższe były w części środkowej jeziora. Pozwoliły one zaliczyć ten parametr do III klasy czystości. Badania letnie wykazały nadmierne wydzielanie się P-PO 4 z osadów dennych w warunkach beztlenowych na stanowiskach stratyfikowanych. Fosfor całkowity oznaczany w warstwie przypowierzchniowej odpowiadał III klasie czystości. Dane te podkreślają wysoką żyzność wód zbiornika, która objawia się rozpoczęciem produkcji biologicznej już w końcowym etapie ustępowania pokrywy lodowej. Azot Azot mineralny badany wiosna w warstwie powierzchniowej jeziora na wszystkich stanowiskach nie odpowiadał normom. Wartości na wszystkich stanowiskach zlokalizowanych na jeziorze przekraczały 4 mgn/l a maksimum na poziomie 6,21 mgn/l stwierdzono w skrajnie północnym punkcie pomiarowym. Przekroczenie norm stwierdzone zostało również w przypadku letnich pomiarów jonu amonowego w warstwie naddennej wody. Wyższe stężenie tej formy azotu oznaczone zostało w punkcie 06 na północy akwenu. Średnia wartość azotu całkowitego w sezonie wiosennym i letnim na wszystkich stanowiskach na jeziorze Gopło nie odpowiadała normom. W układzie przestrzennym następował wzrost stężeń azotu całkowitego w kierunku północnym. Przewodnictwo elektrolityczne Pod względem zasobności jeziora w związki nieorganiczne wody jeziora były dyskwalifikowane. Wartości przewodnictwa nie odpowiadające ustalonym normom, stwierdzone zostały w sezonie wiosennym na wszystkich stanowiskach. Podobnie jak w przypadku azotu, parametr ten wykazywał tendencję wzrostową w kierunku północnym.

29 Zakres tego parametru wahał się pomiędzy 670 µs/cm do 780 µs/cm na północy. Największy przyrost, o 78 µs/cm, zmierzono pomiędzy punktami 06 a 07. Produkcja biologiczna chlorofil a i widzialność krążka Secci ego Intensywność produkcji pierwotnej w ciągu roku przekroczyła dopuszczalne normy chlorofilu a w całym jeziorze. Najmniejsze stężenia barwnika asymilacyjnego stwierdzone zostały w południowej części zbiornika (47,1 mg/m 3 ), natomiast maksymalne wartości (88,4 mg/m 3 ) zanotowano w ppk 06 na północy akwenu. Zmienność sezonowa tego parametru dotyczy punktów zlokalizowanych na południu jeziora. Najniższą wartość uzyskał on wiosną w ppk 01 (13,9 mg/m 3 ), najwyższą zaś w ppk 06 96,5 mg/m 3, i była to najwyższa wartość w czasie letniej serii badawczej. Punkty w południowej części jeziora (01 i 02) charakteryzowały się mniejszą produkcją wiosenną, która latem wzrastała do 80,2 mg/m 3. Punkty części północnej wykazywały większe stężenia chlorofilu a na wiosnę niż latem. Słabą korelację z tym wskaźnikiem wykazywała przezroczystość wód jeziora określana za pomocą krążka Secci ego. Wiosną w całym jeziorze przezroczystość wahała się od 1,0 m do 1,4 m ( z tendencją spadkową ku północy), zaś latem woda w całym jeziorze przezroczysta była do głębokości 0,3-0,4 m, przy czym większe wartości były w południowej części. Produkcja biologiczna sucha masa sestonu Wskaźnik ten, podobnie jak chlorofil a w ujęciu rocznym w całym jeziorze nie odpowiadał normom. Średnia roczna wartość najwyższa była w środkowej części jeziora (ppk 04 22,0 mg/l), z kolei najniższa w południowym plosie (15,6 mg/l). Sezonowa zmienność jest proporcjonalna do zmieności chlorofilu a i pozostaje z nim w korelacji. Miano Coli Najniższa, weryfikująca klasę czystości wartość wskaźnika miana Coli, stwierdzona została w ppk 07 najdalej wysuniętym na północ punkcie pomiarowym na jeziorze. Odpowiada ona III klasie czystości. Słaby stan sanitarny prezentuje również ppk 06 zlokalizowany w pobliżu

30 miasta Kruszwicy. Stan sanitarny wód na pozostałych punktach pomiarowych mieści się w I klasie czystości i nie pozostawia zastrzeżeń. 4.4. Wskaźniki dodatkowe Zestawienie ważniejszych wskaźników dodatkowych przedstawiono w formie tabelarycznej. Tab. 9. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Gopło w czasie badań wiosennych w 2002 roku (wartości uśrednione dla głęboczków) Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 7,93 2 Barwa 1 m pod powierzchnią 14,1 mg Pt/l 3 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 4,33 mval/l 4 Wapń 1 m pod powierzchnią 78,7 mg Ca/l 5 Magnez 1 m pod powierzchnią 23,6 mg Mg/l 6 Sód 1 m pod powierzchnią 21,4 mg Na/l 7 Potas 1 m pod powierzchnią 5,5 mg K/l 8 Chlorki 1 m pod powierzchnią 25,5 mg Cl/l 9 Siarczany 1 m pod powierzchnią 71,6 mg SO4/l Tab. 10. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Gopło w czasie badań letnich w 2002 roku (wartości uśrednione dla głęboczków) Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 9,2 2 ph 1 m nad dnem 7,8 3 Barwa 1 m pod powierzchnią 19,3 mg Pt/l 4 Barwa 1 m nad dnem 23,3 mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 3,0 mval/l 6 Zasadowość 1 m nad dnem 4,8 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 60,3 mg Ca/l 8 Wapń 1 m nad dnem 90,8 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 20,6 mg Mg/l 10 Magnez 1 m nad dnem 21,3 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 18,1 mg Na/l 12 Sód 1 m nad dnem 17,2 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 6,5 mg K/l 14 Potas 1 m nad dnem 6,8 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 40,4 mg Cl/l 16 Chlorki 1 m nad dnem 34,0 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 86,2 mg SO4/l 18 Siarczany 1 m nad dnem 73,6 mg SO4/l

31 Ocena stanu czystości wg SOJJ Klasyfikacja wykonana według metodyki SOJJ zalicza jezioro Gopło w 2002 roku do grupy jezior nie odpowiadających normom. Ogólna ocena 3,73 punktu jest o 0,06 punktu niższa niż poprzednia, uzyskana w 1995 roku. Z 16 badanych parametrów fizyczno-chemicznych i biologicznych jeziora aż 11 wykraczało poza normy a żaden z pozostałych nie uzyskał II czy I klasy czystości. Ponadto w dniach 10-11 września w zatoce Łagiewnickiej, w pobliżu ppk 06, stwierdzone zostało śnięcie ryb, co dodatkowo dyskwalifikuje jezioro. Pomocnicza ocena klasy czystości wykonana została do celów analitycznych dla poszczególnych punktów pomiarowo-kontrolnych. Pozwala ona na prześledzenie zmienności stanu poszczególnych parametrów na jeziorze. Analiza taka, biorąc pod uwagę wielkość akwenu, jest konieczna, by prawidłowo interpretować procesy zachodzące w poszczególnych częściach jeziora, bez uśredniania wyników pomiarów. W wyniku takiego podejścia można stwierdzić, że wszystkie punkty charakteryzują się pozaklasową jakością wód. Najlepszą średnią punktację jezior uzyskało w ppk 02 3,33, jednak ze względu na brak danych z wiosny należy ten wynik odrzucić. Zbliżone wyniki punktacji maja ppk 01 i ppk 03 zlokalizowane w południowej części jeziora: odpowiednio 3,47 i 3,45 pkt. Najgorszą punktację uzyskały ppk 05 (3,82) i ppk 06 (3,80). Ppk 04 otrzymał ocenę 3,70 natomiast najdalej wysunięty na północ ppk 07 3,55 pkt.

32 Tab. 11. Ocena czystości jeziora Gopło wg SOJJ na podstawie badań w 2002 roku WSKAŹNIK OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 PPK 02 PPK 03 PPK 04 PPK 05 PPK 06 PPK 07 WARTOŚĆ ŚREDNIA OCENA PUNKTACJA Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT Cr mg O 2 /l BZT5 5 mg O 2 /l BZT5 5 mg O 2 /l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krążka Secchiego m miano Coli typu kałowego lato 0,0 0,9 - - - - - 0,5 4 lato pod powierzchnią lato pod powierzchnią lato nad dnem wiosna pod powierzchnią lato nad dnem lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato wiosna i lato pod pow. i nad dnem 41,0 53,0 48,0 70,0 56,0 52,0 67,0 55,3 4 7,0 9,8 9,0 10,1 6,5 7,2 8,3 8,3 4 5,1 18,1 - - 21,4 30,0-18,7 4 0,013 0,013 0,010 0,036 0,010 0,010 0,016 0,015 1 1,535 1,463 - - 1,775 1,663-1,609 4 2,500 1,935 - - 1,983 1,843-2,065 4 0,186 0,160 0,122 0,235 0,146 0,138 0,175 0,166 3 0,68 1,05 0,63 0,90 0,32 0,22 0,32 0,59 3 4,96 7,71 - - 10,20 14,90-9,44 4 1,99 2,21 2,17 2,61 2,32 1,84 2,54 2,24 4 676 668 646 683 600 617 649 648 4 50,8 50,7 39,7 60,1 53,7 52,0 64,3 53,0 4 22,0 10,9 12,6 20,9 16,7 17,7 16,0 16,7 4 1,1 1,1 1,4 0,7 0,7 0,8 0,7 0,9 4 4 4 4 4 20 2 0,4-2 SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI = 3,67 POZA KLASĄ

33 4.4. Skład chemiczny osadów dennych Tab. 12. Zawartość metali ciężkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych jeziora Gopło w 2002 roku (wg PIG) Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC Gopło [ppm] [%] < 0,5 < 5,0 140 < 0,5 1,0 5 10 0,152 487 5 17 445 9 64 0,55 22,34 0,35 0,089 0,615 6,49 tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Osady denne jeziora Gopło badane były przez Państwowy Instytut Geologiczny w dwóch miejscach. Pierwszy punkt zlokalizowany był o pobliżu głęboczka (ppk 05) a drugi w okolicy miasta Kruszwica, niedaleko ppk 06. Wyniki przedstawione w powyższej tabeli są wynikami uśrednionymi z dwóch prób, przez co nie odzwierciedlają przestrzennego aspektu zmienności stanu osadów dennych a pokazują jedynie tendencję. Większość stężeń metali, według klasyfikacji Bojakowskiej i Sokołowskiej (1998), prezentowała zadowalający poziom tła geochemicznego lub I klasy czystości. Niewielkie podwyższenie stężeń zaobserwowano jedynie w przypadku baru, rtęci i strontu. Badania przeprowadzone przez PIG uzupełnione zostały badaniami osadów dennych w punktach ppk 06 i ppk 07. Uzyskane wyniki prezentuje tab. 13. Analiza wyników dowodzi zdecydowanie słabszy stan czystości osadów dennych w północnej części jeziora w porównaniu z uśrednionym wynikiem badań uzyskanych z środkowej i północnej części jeziora. Tab. 13. Stan czystości osadów dennych w ppk 06 i 07 w 2003 roku Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P WWA OWO Gopło [ppm] [%] [mg/kg] PPK 06 5,3 121,6 6,1 < 1,0 21,5 90,5 0,377 450,7 32,4 77,6 660,0 8,51 85,7 0,71 24,4 0,35 0,089 1,019 0,076 PPK 07 7,1 188,2 5,6 < 1,0 27,7 57,9 0,541 568,6 56,0 98,5 479,0 21,55 309,5 2,03 15,9 0,44 0,129 3,963 0,057

34 W głęboczkach w północnej części jeziora natrafiono na osad typu gytia wapienna (ppk 06) i gytia ilasto-wapienna. Części mineralne stanowiły w głęboczku 06-16,4% natomiast w głęboczku 07-20,8%. Znaczna ilość ekstraktu eterowego (ppk 06 2093,0 mg/kg s.m., ppk 07 1558,0 mg/kg s.m.) świadczy o zanieczyszczeniu organicznym (np. tłuszczami). Generalnie stan czystości osadów w ppk 07 jest znacznie gorszy niż w pozostałych badanych punktach, ze względu na udział kadmu, rtęci niklu i cynku w przedziale III klasy czystości. W przypadku kadmu, chromu, miedzi, rtęci, niklu, ołowiu, strontu i cynku stwierdzono w badanych punktach stężenia najwyższe spośród oznaczeń wykonanych w osadach dennych jezior badanych w ramach monitoringu regionalnego jezior w 2002 roku na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Alarmujący stan czystości osadów dennych jest wynikiem wieloletniego obciążenia jeziora ściekami bytowymi i przemysłowymi. Jak wykazały przeprowadzone badania, zawarta jest w nich znaczna ilość substancji niebezpiecznych w tym metali ciężkich, węglowodorów aromatycznych, oraz substancji ekstrahujących z eterem

4.5. Charakterystyka algologiczna 35

36 Wysoka zasobność wód jeziora Gopło w składniki pokarmowe odznaczyła się wysoką produkcją pierwotną już na początku sezonu wegetacyjnego. Insolacja, poprzedzająca okres badań, pozwoliła na wytworzenie się zakwitów okrzemkowych na warstwie wody zalegającej po powierzchnią lodu. Skutkiem tego, w czasie badań wiosennych natrafiono na silnie rozwinięty fitoplankton. Dominantem były okrzemki z gatunku Cyclotella sp. (bardzo drobne komórki). W czasie badań letnich pomiarów stwierdzonym dominantem w fitoplanktonie były sinice z rodzaju Oscillatoria, jednak ich liczebność nie była tak wielka jak okrzemek w czasie wiosny. Wyraźnie odrębnymi warunkami dla rozwoju planktonu charakteryzuje się północna część Gopła (ppk 07), która pod względem taksonomicznym zdecydowanie wyróżniała się z pośród pozostałych punktów pomiarowych. Zwłaszcza wiosną przewaga dominantów nie była tak wysoka i rozwijały się populacje innych gatunków niż występujących w pozostałych plosach jeziora.

37 5. Zmienność jakości wód Jeziora Gopło w latach 1993 2002 Porównując wyniki badań z 2002 roku z badaniami przeprowadzonymi w 1995 roku zauważalne nieznaczne jest obniżenie jakości wód jeziora. Wyraźnie zwiększyły się stężenia fosforanów w warstwie powierzchniowej w sezonie letnim. Niepokoi również nieznaczne pogorszenie stanu sanitarnego zwłaszcza środkowej i południowej części jeziora (do II klasy). Zmienność pozostałych wskaźników jest niewielka i wynikać może z cyklów następowania zakwitów fitoplanktonu w jeziorze i opadania materii organicznej na jego dno. Tab. 14. Zmienność wielkości wskaźników czystości jeziora Gopło w latach 1994 i 2002 na podstawie badań WIOŚ w Bydgoszczy zmiana pozytywna zmiana negatywna 1995 2002 WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT - Cr mg O 2 /l BZT5 5 mg O 2 /l BZT5 5 mg O 2 /l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krążka Secchiego m OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK WARTOŚĆ ŚREDNIA WARTOŚĆ ŚREDNIA lato 0,5 0,5 lato pod powierzchnią lato pod powierzchnią lato nad dnem wiosna pod powierzchnią lato nad dnem lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI miano Coli typu kałowego wiosna i lato pod powierzchnią i nad dnem 55,3 58,0 8,3 6,9 18,7 24,4 0,015 0,043 1,609 0,705 2,065 1,180 0,166 0,123 0,59 4,62 9,44 4,41 2,24 4,02 648 698 53,0 72,3 16,7 18,7 0,9 0,8 3,67 POZA KLASĄ 3,73 POZA KLASĄ 0,4 0,04 TENDENCJA