Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu Zdzisław Gołba ZAGADNIENIA PRAWNE 3. WYDANIE
Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu Zdzisław Gołba Zamów książkę w księgarni internetowej ZAGADNIENIA PRAWNE 3. WYDANIE WARSZAWA 2016
Stan prawny na 10 maja 2016 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Katarzyna Gierłowska Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie Wolters Kluwer Zdjęcie na okładce istock/heibaihui Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: 978-83-264-8989-1 3. wydanie Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 13 Rozdział I Służebności gruntowe / 15 1. Historia służebności / 15 1.1. Regulacje prawne służebności stosowane w prawie rzymskim / 15 1.2. Służebności na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym / 16 1.3. Służebności na ziemiach dzielnicowych / 18 2. Normy ogólne ograniczonych praw rzeczowych (art. 244 251 k.c.) / 20 3. Rodzaje i funkcje służebności gruntowych / 23 3.1. Ustanowienie służebności gruntowych / 23 3.1.1. Umowne ustanowienie służebności gruntowych / 23 3.1.2. Postępowanie sądowe / 25 3.1.3. Postępowanie administracyjne / 27 3.2. Służebności czynne i bierne / 27 3.3. Funkcja gospodarcza (art. 285 2 k.c.) / 33 4. Wykonywanie służebności / 41 4.1. Ograniczenia w wykonywaniu służebności / 41 4.2. Uprawnienie właściciela nieruchomości obciążonej do żądania zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności (art. 291 k.c.) / 43 4.3. Zniesienie służebności gruntowej za wynagrodzeniem i bez niego (art. 294 295 k.c.) / 47 5. Podział nieruchomości władnącej i służebnej / 50 6. Utrzymanie urządzeń / 52 5
Spis treści 7. 8. Zasiedzenie służebności gruntowej (art. 292 k.c.) / 53 Wygaśnięcie służebności gruntowej / 61 Rozdział II Sytuacja polityczna państwowych przedsiębiorstw przesyłowych i właścicieli nieruchomości w latach tzw. władzy ludowej / 64 1. Korzystanie bez tytułu prawnego przez przedsiębiorstwa państwowe z cudzych nieruchomości na potrzeby urządzeń przesyłowych / 64 2. Stanowisko ustawodawcy / 72 3. Sytuacja polityczno-ekonomiczna rolników w okresie PRL / 81 4. 5. Bariera świadomości społecznej / 87 Powody niepozwalające na stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowych na rzecz Skarbu Państwa do 31 stycznia 1989 r. / 90 Rozdział III Droga konieczna / 101 1. Regulacja służebności drogi koniecznej / 101 1.1. Ustawowa regulacja służebności drogowej / 101 1.2. Inna czynność prawna / 102 1.3. Interes społeczno-gospodarczy / 103 1.4. Odpowiedni dostęp do drogi publicznej / 105 2. Ustanowienie służebności drogowej / 111 3. Wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej / 114 4. Utrzymanie urządzeń drogi koniecznej / 117 5. Zmiana treści i sposobu wykonywania służebności drogowej / 117 6. Zniesienie służebności drogowej / 118 7. Zasiedzenie służebności drogi koniecznej / 120 8. Wygaśnięcie służebności drogowej / 122 9. Droga konieczna dla urządzeń przesyłowych / 123 10. Sprawy proceduralne / 127 Rozdział IV Służebności osobiste / 130 1. Różnice między służebnościami osobistymi a gruntowymi / 130 6
Spis treści 2. 3. 4. 5. Odpowiednie stosowanie przepisów o służebnościach gruntowych (art. 297 k.c.) / 131 Źródła powstania służebności osobistych / 132 Treść służebności osobistych / 134 4.1. Zmiana treści i sposobu wykonywania służebności osobistych / 134 4.2. Niezbywalność służebności osobistych / 136 Służebność mieszkania / 137 5.1. Unormowania szczególne / 137 5.2. Odpowiednie stosowanie przepisów o użytkowaniu / 140 5.3. Zamiana na rentę / 141 5.4. Wygaśnięcie służebności osobistej / 142 Rozdział V Służebność przesyłu / 144 1. Nowelizacja art. 49 k.c. / 144 2. Regulacja ustawowa służebności przesyłu / 149 3. Ustanowienie służebności przesyłu / 156 3.1. Umowa stron / 156 3.2. Postanowienie sądowe / 157 3.3. Wynagrodzenie / 158 4. Zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności przesyłu / 163 5. Zasiedzenie / 166 5.1. Różnice funkcjonalne urządzeń na tle zasiedzenia służebności gruntowej o treści przesyłu / 166 5.2. Zasiedzenie służebności przesyłu / 171 6. Wygaśnięcie, zniesienie służebności przesyłu / 179 7. Kwestie proceduralne / 181 Rozdział VI Kontrowersyjne orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach o zasiedzenie służebności gruntowych o treści przesyłu / 185 1. Urządzenia przesyłowe / 185 2. Trwałe i widoczne urządzenie / 187 3. Transformacja nieruchomości władnącej / 191 7
Spis treści 4. 5. 6. Skutki posiadania służebności w sferze imperium lub w sferze dominium / 199 Zaniechanie wymogu samoistnego posiadania służebności / 205 Zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu na podstawie decyzji wydanej w trybie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n. i wykluczenie możliwości jej zasiedzenia / 209 Literatura / 215 8
Wykaz skrótów Akty prawne Konstytucja RP Konstytucja PRL k.c. k.p.c. ABGB pr. rzecz. pr. upadł. u.g.n. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch (powszechny austriacki kodeks cywilny) dekret z dnia 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1774 z późn. zm.) 9
Wykaz skrótów u.k.w.h. ustawa nowelizująca u.z.t.w.n. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z późn. zm.) ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731) ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 z późn. zm.) Czasopisma i publikatory Biul. SN Mon. Praw. ONSA OSN OSNC OSNCP OSNC-ZD OSNP OSNPG OSP OSPiKA OTK Biuletyn Sądu Najwyższego Monitor Prawniczy Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 do 1962 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 do 1995) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna. Zbiór Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Zbiór Urzędowy Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (od 1957 do 1989 r.) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego 10
Wykaz skrótów Urzędy i instytucje SN TK Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny 11
Wstęp Służebności od zarania powstania cywilizacyjnych skupisk ludzkich są instytucją umożliwiającą korzystanie z cudzej nieruchomości, jeśli jest to niezbędne dla nieruchomości sąsiedniej. W obowiązującym od 1965 r. kodeksie cywilnym zostały zawarte normy prawne służebności gruntowych, drogi koniecznej i służebności osobistych, które stały się także tematem tej pracy w rozdziałach I, III i IV. Z trzech wymienionych służebności najbardziej rozbudowany system prawny dotyczy służebności gruntowej, co niewątpliwie zadecydowało o tym, że jej przepisy są odpowiednio stosowane do modelu służebności osobistych oraz służebności drogi koniecznej, a także obowiązującej od 3 sierpnia 2008 r. służebności przesyłu. Stało się to możliwe, ponieważ służebności te łączy jedno wspólne ogniwo konstrukcyjne, którym jest nieruchomość, występująca również w postaci budynkowej. Po zmianach ustrojowych dokonanych w 1989 r., w wyniku których powstała III Rzeczpospolita, służebność gruntowa stała się problemem żywo omawianym w orzecznictwie i piśmiennictwie. Zostało to spowodowane pozostawioną po latach władzy ludowej infrastrukturą przesyłową, która rozgościła się na cudzych gruntach z pogwałceniem praw ich właścicieli. Nowa władza wykonawcza, choć deklarowała poszanowanie prawa własności, przekazała poszczególne urządzenia przesyłowe odpowiednim spółkom akcyjnym lub spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością bez jakichkolwiek 13
Wstęp wiążących dyrektyw w zakresie unormowania stanu prawnego urządzeń przesyłowych znajdujących się na cudzych gruntach, a przede wszystkim zaniedbała wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą w celu umożliwienia zawierania takich umów. Przedsiębiorstwa przesyłowe, które stały się właścicielami tych urządzeń, z oczywistych względów nie spieszyły się z zawarciem odpowiedniej umowy z właścicielami gruntów, skoro związane to było z opłatą na rzecz właścicieli. Taka sytuacja sprzyjała narastaniu fali procesów sądowych, w których właściciele obciążonych gruntów domagali się od przedsiębiorców przesyłowych zapłaty za bezumowne korzystanie z ich nieruchomości lub usunięcia znajdujących się na nich urządzeń przesyłowych. W odpowiedzi pozwane przedsiębiorstwa przesyłowe zaczęły występować z wnioskami o zasiedzenie służebności gruntowej. Wnioski te, choć z kontrowersyjnymi uzasadnieniami, spotkały się ze zróżnicowaną oceną orzecznictwa, ponieważ nie sposób było nie dostrzec zasadniczych różnic funkcjonowania urządzeń przesyłowych i służebności gruntowych, a przede wszystkim braku możliwości przeciwstawienia się przez właścicieli nieruchomości budowie urządzeń przesyłowych, gdy na ich nieruchomość wkraczały ekipy montażowe przedsiębiorstw państwowych w celu ich zbudowania. Zabrakło jednak zdecydowanego stanowiska judykatury stwierdzającego, że na uwzględnienie praw właścicieli nieruchomości nie pozwalają zarówno względy prawne, jak i polityczne. W efekcie dochodzi do takich orzeczeń, na podstawie których rolnik bezprawnie ograniczony w korzystaniu ze swojego prawa własności przez kilkadziesiąt lat władzy totalitarnej w III Rzeczpospolitej z mocy prawa nadal jest w nim ograniczony na skutek zasiedzenia służebności. Kwestie te zostały szerzej przedstawione w rozdziale II. Mimo krótkiego czasu, jaki upłynął od pierwszego wydania tej książki, problematyka służebnościowa znajduje znaczące miejsce w dorobku judykatury i doktryny, który został uwzględniony w drugim wydaniu. Dotyczy to zwłaszcza służebności przesyłu, mimo krótkiego czasu trwania tej instytucji w kodeksie cywilnym, a także kontrowersyjnej służebności gruntowej o treści przesyłu. 14
Rozdział I Służebności gruntowe 1. Historia służebności 1.1. Regulacje prawne służebności stosowane w prawie rzymskim Rozwiązania prawne dotyczące służebności, którymi posługiwało się prawo rzymskie, stosowane są nadal, oczywiście w niepełnym zakresie, w ustawodawstwach europejskich. Stało się tak, ponieważ zostały wypracowane dojrzałe, a zarazem bogate treściowo określenia odnoszące się do poszczególnych rodzajów służebności, jak również do ich funkcji i sposobu wykonywania, które wówczas występowały w znacznie szerszym zakresie. Prawo rzymskie opracowało także zasady dotyczące wszystkich służebności, które do dziś są aktualne. Należą do nich: 1) servitus servitutis esse non potest nie można mieć służebności na własnym gruncie; 2) servitutibus civiliter utendum est służebność musi być wykonywana lojalnie, czyli w miarę potrzeby, a nie dla samej szykany; 3) praedia debent esse vicina służebności winny przynosić korzyści gruntowi. W ramach służebności gruntowych przestrzegany był podział na służebności wiejskie i miejskie. Kryterium tego podziału było czytelne, ponieważ służebności wiejskie dotyczyły gruntu, a służebności miejskie budynków, niezależnie od tego, czy znajdowały się w mieście, czy na wsi. 15
Rozdział I. Służebności gruntowe Do często występujących służebności wiejskich należały: drogowa, pobierania wody, pędzenia bydła przez cudzy grunt, wypasania bydła. Do służebności miejskich należało prawo wpuszczania belki do otworu w ścianie sąsiedniego budynku, prawo oparcia budowli o mur przyległy, prawo widoku, prawo ścieku. Służebność powstawała przez zawarcie umowy między stronami, w drodze czynności sądowej oraz przez zasiedzenie. Wygaśnięcie następowało wówczas, gdy jedna osoba stawała się właścicielem nieruchomości władnącej i służebnej (confusio), gdy uprawniony zrzekł się służebności lub służebność nie była przez niego wykonywana. Uprawnionemu do korzystania ze służebności przysługiwało powództwo petytoryjne (actio confessoria) przeciwko osobie, która utrudniała mu korzystanie z takiej służebności lub nie uznawała jego prawa. Natomiast ochrona posesoryjna służyła posiadaczowi służebności 1. 1.2. Służebności na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym Na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym służebności były określane jako wolności (libertates). Znane były wówczas wolności leśne umożliwiające w cudzym lesie: korzystanie z wyrębu drzewa, wypas bydła, zbieranie chrustu i jagód, występowały też wolności bartnicze. Wyodrębnioną grupę stanowiły wolności gruntowe i wolności drogowe umożliwiające korzystanie z cudzego gruntu 2. Dokonanie kodyfikacji prawa polskiego, zarówno cywilnego, jak i karnego, nakazała dopiero Konstytucja 3 Maja w art. VIII dotyczącym władzy sądowniczej, który w ostatnim zdaniu stanowił: Nowy Kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez Sejm osoby spisać rozkazujemy 3. 1 W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1966, s. 354 365. 2 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1973, s. 302 303. 3 J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych historii państwa i prawa polskiego, t. I, Warszawa 1951, 16 s. 95.
1. Historia służebności Po rozbiorach na ziemiach powstałego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego, a następnie (w 1815 r.) Królestwa Polskiego, obowiązywał Kodeks Napoleona. W tym zbiorze praw służebnościom poświęcony został tytuł IV O służebnościach, czyli służbach gruntowych, który podzielono na kilka działów, a te z kolei na oddziały. W sumie zawierały one 73 szczegółowe normy prawne, które dotyczyły różnych problemów związanych ze służebnościami. Wynika to wprost z tytułów poszczególnych działów lub oddziałów, które trafnie wskazywały zawarte w nich regulacje i z którymi warto się zapoznać, aby uniknąć bliższego ich omawiania. Bezpośrednio pod tytułem II znajdował się art. 637, który stanowił: Służebność jest to ciężar włożony na dziedzinę, dla użytku i korzyści dziedziny należącej do innego właściciela. Poszczególne działy i ich oddziały zostały zatytułowane: dział I O służebnościach wypływających z położenia miejsca ; dział II O służebnościach ustanowionych przez prawo ; oddział 1 O wspólnym murze i rowie, oddział 2 O odległości i urządzeniach pośrednich wymaganych przy niektórych budowach, oddział 3 O widoku na własność sąsiada, oddział 4 O ścieku z dachów, oddział 5 O prawie przechodu ; dział III O służebnościach ustanowionych z woli człowieka ; oddział 1 O rozmaitych rodzajach służebności, jakie na majątkach ustanowione być mogą, oddział 2 Jak ustanawiają się służebności, oddział 3 O prawach właściciela nieruchomości, której służebność się należy, oddział 4 W jaki sposób służebności gasną. W porównaniu z prawem rzymskim, które ujmuje błyskotliwą zwięzłością, Kodeks Napoleona grzeszy nadmierną kazuistyką przy posługiwaniu się rozwiązaniami przyjętymi w rzymskim pierwowzorze, choć niektóre z nich zostały wiernie powtórzone. Zachowany został podział na służebności bu- 17
Zdzisław Gołba doktor nauk prawnych; adwokat; wieloletni i doświadczony praktyk w sprawach cywilnych, prowadził sprawy uczestników postę powania właścicieli nieruchomości o zasiedzenie służebności gruntowej o treści przesyłu; autor monografii Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego (1971) oraz Poszkodowani w wypadkach drogowych i przez ubezpieczycieli (2011). W publikacji omówiono wszystkie służebności uregulowane w kodeksie cywilnym, ze szczególnym uwzględnieniem służebności przesyłu. Ocenie zostało poddane stosowanie przez orzecznictwo na potrzeby urządzeń przesyłowych instytucji służebności gruntowej, co umożliwia jej zasiedzenie na nieruchomości obciążonej urządzeniem przesyłowym. Przedstawiono niekorzystne sytuacje właścicieli nieruchomości, na których zostały usytuowane urządzenia przesyłowe w okresie PRL. W trzecim wydaniu opracowania zaprezentowano zróżnicowane poglądy orzecznictwa Sądu Najwyższego, co niewątpliwie może być cenną wskazówką obrazującą ewolucje zmian stanowiska judykatury w związku z rodzącymi się zagadnieniami prawnymi w stosowaniu zarówno hybrydowej służebności gruntowej o treści służebności przesyłu, jak i funkcjonującej od kilku lat służebności przesyłu. Autor przybliża również aktualne orzecznictwo Sądu Najwyższego odnoszące się do wyłaniających się problemów prawnych oraz postanowień uchylających prawomocne postanowienia sądów drugiej instancji, które w sprawach o zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu zawierały rozstrzygnięcia nieuwzględniające kierunkowej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego. Książka jest skierowana do prawników praktyków: sędziów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy, właścicieli nieruchomości, a także innych osób zainteresowanych problematyką służebności. ZAMÓWIENIA: INFOLINIA 801 04 45 45, FAX 22 535 80 01 ZAMOWIENIA@WOLTERSKLUWER.PL WWW.PROFINFO.PL CENA 119 ZŁ (W TYM 5% VAT)