PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI ZADATEK A ZALICZKA W UMOWACH HANDLOWYCH 1. Charakter Zadatek i zaliczka to dodatkowe zastrzeżenia umowne. Są to więc postanowienia, które strony mogą, ale nie muszą zawrzeć w umowie. Zadatek jest instytucją wyraźnie uregulowaną w kodeksie cywilnym, z kolei możliwość płacenia zaliczki wynika z jego przepisów pośrednio. Wykonywanie obu tych instytucji polega na tym, że jedna ze stron umowy przed wykonaniem określonego świadczenia przez kontrahenta przekazuje mu część zapłaty. Najczęściej jest to pewna suma pieniędzy. Nie ma jednak przeszkód, by przedmiotem zadatku, czy zaliczki była określona liczba rzeczy oznaczonych co do gatunku, a nawet rzecz oznaczona co do tożsamości. W momencie przekazywania odpowiedniej kwoty kontrahentowi nie ma właściwie elementów faktycznych, które pozwalałyby odróżnić zaliczkę od zadatku. Z tego powodu ogromne znaczenie ma stosowne określenie charakteru dokonywanej przedpłaty już w umowie. Zadatek lub zaliczka mogą być przewidziane w umowie głównej, jak również w umowie przedwstępnej. W drugim przypadku zastrzeżenia te będą odnosić skutek do wykonania umowy przyrzeczonej. 2. Funkcja Zgodnie z przepisem art. 394 kodeksu cywilnego zadatek dany przy zawarciu umowy ma takie znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron z jej winy, druga strona może odstąpić od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu do wykonania umowy. Uregulowanie to stanowi odejście od ogólnych przepisów kodeksu cywilnego związanych z niewykonywaniem umów, które w przypadku niewykonania umowy przez jedną ze stron nakładają na drugą stronę, która chce od umowy odstąpić, obowiązek wyznaczenia dodatkowego terminu do wykonania umowy. Dopiero po upływie dodatkowego terminu jest ona uprawniona do odstąpienia od umowy. Jeśli przy zawarciu umowy wręczony został zadatek, ograniczenie to nie obowiązuje. Zasadniczą rolę przy zadatku odgrywa regulacja, która pozwala na zatrzymanie otrzymanego zadatku lub na żądanie od drugiej strony sumy jego dwukrotności. Uprawnionym jest kontrahent strony, która umowy nie wykonuje. Zatrzymać zadatek może oczywiście wówczas, gdy przy zawieraniu umowy go 1
otrzymał, a żądać podwójnej wysokości wówczas, gdy przy zawieraniu umowy dał zadatek drugiej stronie. Z powyższych uprawnień nie można skorzystać w przypadku nienależytego wykonania zobowiązania przez drugą stronę. Przepisy wyraźnie wskazują bowiem na niewykonanie umowy. W razie wykonania umowy zadatek, podobnie jak zaliczka, zaliczany jest na poczet świadczenia strony, która go dała. Należy podkreślić, że uprawnienie do zatrzymania zadatku lub do żądania jego podwójnej wysokości przysługuje jedynie wtedy, gdy umowa nie została wykonana wyłącznie z winy drugiej strony. Jeśli niewykonanie umowy nastąpiło z przyczyn, za które nie odpowiada żadna ze stron albo odpowiadają obie strony, wówczas zadatek powinien zostać zwrócony. Tak samo dzieje się w przypadku rozwiązania umowy. W przypadku zaliczki, w razie niewykonania umowy przez drugą stronę, mają natomiast zastosowanie ogólne przepisy o zobowiązaniach. To znaczy, że aby odstąpić od umowy należy wyznaczyć stronie niewykonującej umowy dodatkowy termin do jej wykonania, a dopiero po jego upływie można od umowy odstąpić. Strona, która uiściła zaliczkę, może w przypadku niewykonania umowy żądać jej zwrotu na podstawie przepisów o zwrocie świadczenia nienależnego. W razie wykonania umowy zaliczka zaliczana jest oczywiście na poczet ceny. Roszczenie o zwrot zaliczki, jak również roszczenie o zapłatę podwójnej wysokości zadatku, przedawnia się na zasadach ogólnych. Termin przedawnienia wynosi więc co do zasady 10 lat, natomiast jeśli związane jest ono z prowadzeniem działalności gospodarczej termin wynosi 3 lata. Jak wynika z powyższego, pozornie nieznacząca różnica oznaczenia przedpłaty przy zawieraniu umowy mianem zaliczki lub zadatku, ma ogromne znaczenie szczególnie przy niewykonywaniu umowy przez jedną ze stron. 3. Cel Cel stosowania przez strony umów zaliczek oraz zadatków nie jest w żaden sposób wyraźnie określony w przepisach prawa. Wynika on raczej ze skutków, jakie wiążą się z zawarciem przez strony określonego zastrzeżenia. Porównanie konsekwencji zamieszczenia w umowie postanowień o zaliczce oraz o zadatku pozwala na wyraźne odróżnienie celów, dla osiągnięcia których kontrahenci korzystają z tych zapisów. Celem zastosowania zadatku jest wzmocnienie zobowiązania poprzez zabezpieczenie wykonania umowy. Quasi-odszkodowawcza funkcja zadatku sprawa natomiast, że umieszczany jest on w umowach ze względu na chęć zabezpieczenia interesów strony, która swoje zobowiązanie wykonać zamierza, a obawiać się może o wykonanie zobowiązania przez drugą stronę. Uprawnienie do żądania zwrotu dwukrotności zadatku przez osobę, która zadatek wręczyła każe uznać za korzystne zawieranie umów, w których znajduje się zapis o zadatku, dla stron, które w stosunku obligacyjnym mają obowiązek zapłacić za określony towar, czy usługę. Jeśli chodzi o cel stosowania zaliczek w obrocie, należy wskazać, że stanowią one swoistą formę płatności, polegającą niejako na kredytowaniu drugiej strony stosunku prawnego. Zaliczka jest częścią ceny uiszczaną przed wykonaniem świadczenia drugiej strony. W odróżnieniu od zadatku nie stanowi ona zabezpieczenia wykonania umowy. 2
4. Odszkodowanie ALERTY Zadatek pełni rolę swoistego odszkodowania. Wyraża się to w tym, że strona poszkodowana niewykonaniem umowy wzbogaca się o wartość zadatku. Rzeczywiście poniesiona szkoda wywołana niewykonaniem umowy nie ma przy tym znaczenia. Jeżeli szkoda jest mniejsza niż wysokość zadatku, nie ma to wpływu na roszczenie o zwrot podwójnej jego wysokości, czy też na możliwość jego zatrzymania (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2002 r., IV CKN 672/2000). Może się jednak zdarzyć, że poniesiona szkoda ma większą wartość niż wysokość zadatku. W takiej sytuacji wierzyciel może, nie odstępując od umowy, dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, zaliczając zadatek na poczet tego odszkodowania (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 25 czerwca 2009 r., III CZP 39/2009). Zastrzeżenie zadatku nie wyłącza bowiem przepisów o odpowiedzialności kontraktowej. W przypadku zaliczki zastosowanie mają przepisy ogólne kodeksu cywilnego dotyczące skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań. Można dochodzić odszkodowania tytułem naprawienia szkody wynikającej z niewykonania umowy. Można również, nie odstępując od umowy, żądać wykonania umowy oraz naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. 5. Zadatek dany przy zawarciu umowy Zgodnie z przepisami zadatek powinien być dany przy zawarciu umowy. Literalnie więc wpłacenie pewnej kwoty kontrahentowi w innej formie niż fizyczne wręczenie, jak również wręczenie pieniędzy w momencie późniejszym niż zawieranie umowy, nie powinno być traktowane jako uiszczenie zadatku. Na takim stanowisku stał do niedawna Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 7 marca 2007 r. (II CSK 479/2006) wskazał, że skuteczność zadatku zależy od dania pieniędzy lub rzeczy. Od surowej wykładni językowej przepisu art. 394 odszedł Sąd Najwyższy jednak w nieco późniejszym orzeczeniu. W wyroku z dnia 8 lutego 2008 r. (I CSK 328/2007) wskazał, że zadatek może być dany po zawarciu umowy, w uzgodnionym przez strony terminie, a jego zapłata może nastąpić w formie przelewu. W wyroku z dnia 15 czerwca 2011 r. (sygn. akt V CSK 357/2010) Sąd Najwyższy ponownie wskazał na konieczność wręczenia zadatku przy zawarciu umowy, jednak już w wyroku z dnia 9 grudnia 2011 r. (sygn. akt III CSK 115/2011) ponownie wskazał, że czas wręczenia kwoty kontrahentowi nie ma znaczenia dla konstrukcji zadatku. 6. Terminologia Jak wspomniano na wstępie, nie ma praktycznie żadnej różnicy w czynności wręczania przedpłaty przy zawieraniu umowy (ewentualnie w umówionym późniejszym okresie przed wykonaniem umowy), która pozwalałaby zakwalifikować tę czynność jako zadatek lub jako zaliczkę. Mając na uwadze treść przepisów kodeksu cywilnego, należy przyjąć, że istnieje domniemanie zadatku. Zastosowanie przepisu art. 394 kodeksu cywilnego może być bowiem uchylone przez postanowienie stron lub przez zwyczaj. W przypadku braku ustalenia, że pomiędzy stronami obowiązuje zwyczaj, zgodnie z którym nie ma zastosowania w/w przepis oraz gdy strony nie uregulowały tej kwestii w umowie, należy przyjąć, że jeśli jedna ze stron wręczyła drugiej przy zawarciu umowy określoną kwotę pieniędzy, czy rzeczy, zastosowanie będą miały skutki przewidziane dla zadatku. Jednym ze sposobów odmiennego zastrzeżenia umownego, o którym mowa w przepisie art. 394, jest posłużenie się w umowie wyrazem zaliczka (wydaje się jednak, że w razie określenia przedpłaty jako 3
4 ALERTY zaliczki, przy jednoczesnym określeniu skutków charakterystycznych dla instytucji zadatku, należałoby uznać, że zgodnym zamiarem stron było zastrzeżenie zadatku). Nazwa przyjęta w umowie dla wręczonej sumy lub rzeczy nie ma decydującego znaczenia. Należy przyjąć, że brak wyraźnego oznaczenia, czy kwota przedpłaty to zaliczka, czy zadatek, skutkować może różnymi konsekwencjami w zależności od całokształtu okoliczności towarzyszących spornej sprawie. Jeśli bowiem brak tylko samej nazwy, przy jednoczesnym wyraźnym określeniu skutków prawnych, jakie będą z przedpłatą związane w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron z jej winy, należy ocenić zamiar stron zgodnie z konsekwencjami, jakie w umowie przewidziały. Wskazane jest, by już w umowie zastrzec zarówno samą nazwę przedpłaty, jak i określić skutki, jakie mogą powstać w razie niewykonania umowy z winy jednej ze stron. By nie dać szansy na skuteczne podważenie przez kontrahenta charakteru przedpłaty, należy między innymi wyraźnie oznaczyć tytuł przelewu, jeśli płacimy bezgotówkowo, wskazując czy wpłacana kwota to zadatek, czy zaliczka. W razie sporu pomiędzy stronami sąd badał będzie ich zgodne intencje towarzyszące zawieraniu umowy. Może się zdarzyć, że na przykład w umowie, czy w tytule przelewu znajdzie się oznaczenie zaliczka, podczas gdy z innych zapisów umowy wynika, że strony przewidziały skutki charakterystyczne dla zadatku. Wówczas należy przyjmować, że umowa zawarta była z zastrzeżeniem zadatku. Możliwa jest również odwrotna sytuacja. Strony wskażą w umowie, że wręczona kwota jest zadatkiem, podczas gdy za pomocą określonych zapisów w umowie wyłączyły stosowanie art. 394 kodeksu cywilnego. Sądy, dokonując wykładni woli stron wyrażonej w umowie, sięgają w razie potrzeby również do interpretacji zachowań stron po powstaniu sporu. Jeśli na przykład strona poszkodowana niewykonaniem umowy wyznacza drugiej stronie dodatkowy termin do jej wykonania, może być to dla Sądu przesłanka do uznania, że przedpłata dana przy zawarciu umowy była zaliczką (gdyby bowiem w ocenie wierzyciela strony zastrzegły zadatek, wówczas nie musiałby on wyznaczać drugiej stronie dodatkowego terminu do wykonania świadczenia). Mając na uwadze, że zadatek pełni funkcję zryczałtowanego odszkodowania, w związku z czym wyłączone jest stosowanie ogólnych reguł odpowiedzialności odszkodowawczej, wystąpienie przez poszkodowaną stronę z roszczeniem odszkodowawczym wobec strony niewykonującej umowy, również może stanowić podstawy do uznania przedpłaty za zaliczkę. W związku z powyższym wskazać trzeba, że niezwykle istotnym jest świadome korzystanie z instrumentów prawnych przewidzianych dla wierzycieli w przypadku roszczeń związanych z instytucją zadatku. 7. Wysokość zadatku Zadatek, by skutecznie pełnił funkcję wzmacniającą umowę, powinien być zastrzeżony w odpowiedniej wysokości. Nie może być to wartość zbyt mała w stosunku do wartości całego świadczenia, ponieważ funkcja ochronna byłaby wówczas zminimalizowana. Jednocześnie jednak zadatek nie może być również zbyt wysoki. Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazał w uzasadnieniu orzeczenia (sygn. akt I ACa 161/13) w sprawie, gdzie przedmiotem wątpliwości była kwestia odpowiedniego zakwalifikowania kwoty wpłaconej przy zawarciu umowy, że ustalenie kwoty zadatku w wysokości odpowiadającej 80% ceny sprzedaży pozostawałoby w jaskrawej sprzeczności z istotą zadatku oraz związanej z nim szczególnej sankcji za
niedotrzymanie umowy obowiązku zwrotu podwójnej wysokości zadatku. Takie postanowienie umowne należało uznać za nieważne z mocy prawa jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 2 kc). W takim przypadku wpłacona kwota traktowana jest więc jako zaliczka. W tym miejscu należy przytoczyć jednak uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r. (IV CKN 672/00), zgodnie z którą: W stosunkach z konsumentami przyjęcie przez sprzedawcę zadatku w znacznej wysokości nie upoważnia do traktowania tego zadatku jako zaliczki na poczet ceny. Na uwagę zasługuje szczególnie fragment uzasadnienia w/w uchwały, w którym Sąd Najwyższy wskazuje, jakie argumenty przyświecały jej podjęciu. Przed 1989 r., w ustroju gospodarki centralnie kierowanej i związanego z nią niedoboru dóbr konsumpcyjnych, praktykowany był zwyczaj wpłacania przez kupującego wysokich zaliczek, nieraz całej ceny w zamian za zapewnienie możliwości nabycia w przyszłości pożądanego towaru. Obecnie, w warunkach obfitości towarów na rynku, zwyczaju tego nie można akceptować, gdyż w takim samym stopniu nieuzasadnione jest ustalanie wysokiego zadatku, jak i wysokiej zaliczki bez skutków określonych art. 394 1 k.c. Należy przy tym zauważyć, że zadatek dyscyplinuje obie strony umowy do jej wykonania, natomiast zwykła zaliczka przynosi jednostronną korzyść sprzedawcy i w istocie jest formą bezpłatnego kredytowania sprzedawcy przez kupującego. Traktowanie zadatku w znacznej wysokości jako zwykłej zaliczki prowadziłoby nie tylko do utraty dyscyplinującej funkcji takiego zadatku, ale także dawałoby nieuzasadnioną jednostronną korzyść przyjmującemu zadatek, a w sytuacji, gdy kredyt jest drogi, stanowiłoby dla niego wręcz zachętę do zwlekania z wykonaniem umowy. Mając powyższe na względzie, uznać trzeba, że w stosunkach z konsumentami, przyjęcie zadatku w znacznej wysokości w stosunku do całości świadczenia nie wyłącza stosowania przepisu art. 394 1 k.c. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r. (sygn. akt V CK 577/2004) wskazał natomiast, że dopuszczalne jest zastrzeżenie zadatku o wartości przekraczającej połowę całego świadczenia. W oparciu o wykładnię przepisu art. 394 1 k.c. niepodobna natomiast ustalić górnej granicy wartości zadatku w odniesieniu do wartości całego zobowiązania. W związku z tym należy przyjąć, że w ramach swobody kontraktowania (art. 353[1] k.c.) dopuszczalne jest zastrzeżenie zadatku o wartości przekraczającej połowę całego świadczenia. Wydanie takiego zadatku dyscyplinuje obie strony do wykonania umowy, a ponadto powoduje-, iż w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron, druga strona (przez zachowanie zadatku lub żądanie jego podwójnej wartości) otrzyma quasi - odszkodowanie o większej wartości. Według poglądu dominującego w judykaturze i doktrynie, wysokość zadatku (w odróżnieniu od kary umownej, art. 484 2 k.c.) nie podlega miarkowaniu. Zastrzegając zatem zadatek o większej wartości, strony winny się liczyć z wynikającymi z tego skutkami prawnymi w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej w razie niewykonania umowy. 7. Co jest korzystniejsze? By odpowiedzieć na pytanie, które z zastrzeżeń jest dla strony korzystniejsze, należy uwzględnić cel, w jakim dokonywana jest w określonym przypadku przedpłata. Trzeba pamiętać, że zaliczka nie gwarantuje wykonania umowy, tak jak zadatek, ponieważ każda ze stron może wycofać się z umowy bez ponoszenia konsekwencji. Zastrzeżenie zaliczki korzystniejsze będzie dla strony umowy, która w momencie zawierania umowy nie jest pewna, czy chce, by umowa została wykonana lub też nie jest pewna, że będzie w stanie określone zobowiązanie wykonać. Jeśli na przykład wykonanie umowy przed stronę uzależnione jest od uzyskania kredytu, decydując się na zastrzeżenie zadatku, musi ona liczyć się z ryzykiem, jakie niesie art. 394 kodeksu cywilnego. 5
Zadatek zdecydowanie korzystniejszy jest dla strony pewniejszej wykonania przez siebie zobowiązania, która w razie niewykonania umowy przez drugą stronę zyskuje uprawnienia do specyficznej formy odszkodowania o wartości zadatku ustalonego przez strony. 8. Różnice w konsekwencjach Podsumowując, wskazać trzeba na fakt, że różnice w skutkach przyjęcia przedpłaty za zaliczkę albo zadatek tak naprawdę pojawiają się w sytuacji, kiedy umowa nie została wykonana wskutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi jedna ze stron umowy. Jeśli umowa zostaje wykonana: a) zaliczka zostaje zaliczona na poczet ceny, b) zadatek również zostaje zaliczony na poczet ceny. Jeśli umowa zostaje rozwiązana: a) zaliczka podlega zwrotowi, b) zadatek również podlega zwrotowi. Jeśli umowa nie zostaje wykonana: a) zaliczka podlega zwrotowi, b) strona, która dała zadatek może domagać się sumy dwukrotnie wyższej, jeśli wykonanie umowy nastąpiło wyłącznie z winy drugiej strony; natomiast strona, która zadatek otrzymała, może zadatek zatrzymać, jeśli wykonanie umowy nastąpiło wyłącznie z winy drugiej strony. Już w lutym kolejne tematy alertu prawnego! Zapraszamy do lektury! 6