Akcje (shares, stocks) Akcja to papier wartościowy, emitowany w serii przez przedsiębiorstwo będące spółką akcyjną (joint-stock company), w którym emitent stwierdza, że nabywca akcji staje się współwłaścicielem spółki i - zgodnie z normami prawa obowiązującymi w Polsce - uzyskuje uprawnienia: 1. o charakterze majątkowym oraz 2. o charakterze korporacyjnym. Uprawnienia o charakterze majątkowym: 1. prawo do udziału w zysku rocznym spółki (prawo do dywidendy), 2. prawo poboru akcji nowej emisji, 3. prawo do udziału w tzw. kwocie likwidacyjnej. Uprawnienia o charakterze korporacyjnym: 1. prawo uczestniczenia w Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy (WZA) (AGM), 2. prawo głosu, 3. prawo do informacji, 4. bierne prawo wyborcze do organów spółki, 5. prawo do zaskarżania uchwał WZA, 6. prawo do wytaczania powództwa na rzecz spółki o naprawienie szkody. 2 znaczenia prawa do dywidendy: 1. prawo do udziału w zysku spółki (może być przeniesione z przeniesieniem akcji), 2. prawo do uchwalonej przez WZA dywidendy lub do przyszłych dywidend (może być przedmiotem obrotu). Prawo poboru to ustawowe prawo pierwszeństwa objęcia przez dotychczasowych akcjonariuszy akcji nowych emisji w stosunku do liczby posiadanych akcji;jest prawem zbywalnym. Wyłączenie prawa poboru; Wykonanie prawa poboru (zapisy na akcje). Prawo do udziału w kwocie likwidacyjnej wyraża się w roszczeniu akcjonariusza o przeniesienie na niego odpowiedniej części majątku spółki, powstające w toku postępowania likwidacyjnego, jeżeli po zaspokojeniu wierzycieli pozostała jeszcze jakaś część majątku spółki, która może być rozdysponowana pomiędzy akcjonariuszy. 1
Rodzaje akcji Ze względu na uprzywilejowanie akcje dzielimy na: akcje zwykłe (common stocks), czyli nieuprzywilejowane (1 akcja zwykła = 1 głos na WZA), akcje uprzywilejowane (preffered stocks), w przypadku których, według norm prawa w Polsce, właściciel akcji może być uprzywilejowany co do: dywidendy podziału majątku polikwidacyjnego spółki głosu (na WZA). Uprzywilejowanie co do dywidendy: akcje posiadają pierwszeństwo w wypłacie dywidendy, która ma status dywidendy uprzywilejowanej - maksymalnie do wysokości dywidendy przypadającej na akcje zwykłe plus kwota nie przekraczająca stopy dyskonta weksli NBP). Uprzywilejowanie co do głosu: na 1 akcję może maksymalnie przypadać 2 głosy na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Uprzywilejowanie co do podziału majątku polikwidacyjnego spółki: akcje posiadają pierwszeństwo zaspokojenia, czyli pierwszeństwo do spłaty według ceny emisyjnej, lub prawo podwyższenia udziału przy podziale majątku analogiczne do podwyższenia udziału w zysku. Prawo do akcji Papier wartościowy, z którego wynika uprawnienie do otrzymania, nie mających formy dokumentu, akcji nowej emisji spółki publicznej, powstające z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasające z chwilą zarejestrowania akcji w depozycie papierów wartościowych albo z dniem uprawomocnienia się postanowienia sądu rejestrowego odmawiającego wpisu podwyższenia kapitału zakładowego do rejestru przedsiębiorców. Kwit depozytowy Papier wartościowy wystawiony przez instytucję finansową z siedzibą na terytorium państwa należącego do EOG lub OECD, w którym inkorporowane jest prawo do zamiany tego p.w. na określone p.w. we wskazanej w warunkach emisji proporcji, przejście na właściciela tego p.w. praw majątkowych stanowiących pożytki z p.w. lub ich równowartości oraz, w przypadku akcji, możliwość wydania przez właściciela tego p.w. jego emitentowi wiążącej dyspozycji co do sposobu głosowania na WZA. 2
Spółka akcyjna Spółka akcyjna jest podmiotem gospodarczym, której akcje (tytuły własności) mogą być kupowane i posiadane przez akcjonariuszy. Każdy akcjonariusz posiada akcje firmy proporcjonalnie do potwierdzonej liczby posiadanych akcji. Pozwala to na nierówny podział własności przedsiębiorstwa ponieważ niektórzy akcjonariusze posiadają większy udział spółki niż inni. Akcje mogą zmieniać właściciela bez żadnych skutków dla dalszego istnienia spółki. We współczesnych systemach prawnych spółka akcyjna jest synonimem z posiadaniem osobowości prawnej (legal personality) i ograniczoną odpowiedzialnością (limited liability). To pierwsze oznacza, że spółka zawiera umowy, występuje przed sądem, płaci podatki itd. we własnym imieniu. To drugie oznacza, że akcjonariusz odpowiada za zobowiązania spółki jedynie do wysokości swojego wkładu. Spółką zarządza zarząd (board of directors) wybierany na WZA (AGM). Spółki akcyjne dzielą się na publiczne (public, publicly traded), których akcje są przedmiotem obrotu na giełdzie (lub rregulowanym rynku pozagiełdowym) i prywatne (private). Te pierwsze podlegają różnorakim regulacjom mającym zabezpieczać interesy ich akcjonariuszy. Historia. Przykłady podobnych podmiotów gospodarczych znane były co najmniej od średniowiecza. Nowoczesna historia spółki akcyjnej zaczyna się w roku 1602 kiedy to holenderska Kompania Wschodnioindyjska wyemitowała akcje, które były przedmiotem obrotu na giełdzie w Amsterdamie. Wynalazek ten zwiększył zdolność spółek akcyjnych, do pozyskiwania kapitału od inwestorów, ponieważ mogły one teraz łatwo zbywać swoje akcje szerokiemu gronu nabywców. Pomysł ten szybko rozpowszechnił się. Początkowo finansowano w ten sposób podboje kolonialne (szczególnie w Wielkiej Brytani). Sukcesy spółek doprowadziły do pierwszej hossy giełdowej i pierwszego dużego krachu giełdowago (South See Bouble, W.Brytania 1720-1721). Isaac Newton stracił wtedy 20000 funtów na inwestycjach w akcje 3
Podstawowe modele wyceny akcji. Model zdyskontowanych dywidend (Dyvidend Doscount Method DDM). P = n i=1 D i (1+r ) i + P n (1+r ) n gdzie Di dywidenda uzyskana pod koniec i tego roku, Pn cena sprzedaży, a r jest odpowiednią stopą dyskontową. Model Gordona dywidenda rośnie każdego roku wg stopy g: D = D(1 + g), gdzie D jest wartością ostatnio wypłaconej dywidendy, r > g > 1. W szczególności dla g = 0 mamy P = P = (1 + g) D (1 + r) = (model stałej dywidendy). (1 + g)d r g = D r g Gdy spółka nie płaci (jeszcze) dywidend za D w powyższych wzorach przyjmuje się przepływy gotówkowe netto w roku j przypadające na jedną akcję. 4
Rynki finansowe (financial markets) Rynek to jeden z wielu rodzajów systemów, instytucji, procedur, stosunków społecznych i infrastruktury, w którym strony angażują się w wymianę. Rynek finansowy rynek, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe Instrument finansowy kontrakt pomiędzy dwoma stronami regulujący zależność finansową, w jakiej obie strony pozostają Papier wartościowy to szczególnego rodzaju instrument finansowy, będący dokumentem stwierdzającym istnienie określonego prawa majątkowego (najczęściej wierzytelności lub udziału w spółce) w taki sposób, że posiadanie dokumentu staje się niezbędną przesłanką realizacji prawa (tzw. legitymacja formalna) 5
Art. 2. 1. Instrumentami finansowymi w rozumieniu ustawy)(o obrocie instrumentami finanasowymi_ są: 1) papiery wartościowe; 2) niebędące papierami wartościowymi: a) tytuły uczestnictwa w instytucjach wspólnego inwestowania, b) instrumenty rynku pieniężnego, c) opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową, inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest papier wartościowy, waluta, stopa procentowa, wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy, które są wykonywane przez dostawę lub rozliczenie pieniężne, d) opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar i które są wykonywane przez rozliczenie pieniężne lub mogą być wykonane przez rozliczenie pieniężne według wyboru jednej ze stron, e) opcje, kontrakty terminowe, swapy oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar i które są wykonywane przez dostawę, pod warunkiem, że są dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym lub w alternatywnym systemie obrotu, f) niedopuszczone do obrotu na rynku regulowanym ani w alternatywnym systemie obrotu opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar, które mogą być wykonane przez dostawę, które nie są przeznaczone do celów handlowych i wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych, g) instrumenty pochodne dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego, h) kontrakty na różnicę, i) opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward dotyczące stóp procentowych oraz inne instrumenty pochodne odnoszące się do zmian klimatycznych, stawek frachtowych, uprawnień do emisji oraz stawek inflacji lub innych oficjalnych danych statystycznych, które są wykonywane przez rozliczenie pieniężne albo mogą być wykonane przez rozliczenie pieniężne według wyboru jednej ze stron, a także wszelkiego rodzaju inne instrumenty pochodne odnoszące się do aktywów, praw, zobowiązań, indeksów oraz innych wskaźników, które wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych. 6
Rynek finansowy dzieli się na: rynek walutowy rynek pieniężny rynek kapitałowy rynek instrumentów pochodnych (derywatów) W zależności od kryteriów rynek kapitałowy dzieli się Kryterium emisji: rynek pierwotny rynek wtórny Kryterium regulacji regulowany (szereg regulacji zapewniających ochronę inwestorów) giełdowy regulowany pozagiełdowy (OTC) nieregulowany 7
Giełda papierów wartościowych (stock exchange) - rynek regulowany, na którym dokonuje się transakcji kupnasprzedaży instrumentów finansowych dopuszczonych do obrotu; przede wszystkim zbywalnych papierów wartościowych (np. akcji, obligacji) oraz instrumentów pochodnych (np. kontraktów terminowych i opcji) Cele giełd papierów wartościowych: Pozyskiwanie kapitału na rozwój firm Mobilizacja oszczędności Ułatwianie rozwoju firm (np. przez przejęcia) Dzystrybucja zysków Utrzymewanie ładu korporacyjnego (corporate governance) Wycena firm Zapewnienie jednakowego dostępu do informacji dla uczestników rynku Przywatyzacja państwwowych przedsiębiorstw 8
Transakcje giełdowe. Stronami transakcji giełdowych są członkowie giełdy. W większości są to przedsiębiorstwa maklerskie, które zawierają te transakcje na rachunek swoich klientów. Ze względy na sposób ustalania ceny rynki giełdowa dzielą się na: a) rynki kierowane ceną (price driven market, quote driven market, dealer driven market). Transakcje nie są zawierane bezpośrednio między sprzedającym a kupującym, Każda ze stron zawiera transakcję z maklerem specjalistą (market maker), który ma obowiązek podawać w każdej chwili cenę sprzedaży (ask) i cenę kupna (bid) papieru wartościowego. Różnica to bid-ask spread b) rynki kierowane zleceniami (order driven market). Kupujący i sprzedający przeyłają na giełdę zlecenia kupna lub sprzedaży zawierające ilość papierów oraz maksymalną (dla kupna) i minimalną (dla sprzedaży) akceptowaną cenę (limit). Giełda ustala kurs transakcyjny jako cenę równowagi popytu i podaży. Wszystkie zlecenia kupna z limitem ceny wyższym od kursu równowagi oraz wszyskie zlecenia sprzedaży z limitem ceny niższym od kursu równowagi są realizowane całkowicie. Zlecenia z limitem równym kursowi równowagi są realizowane całkowicie lub częściowo lub wogóle nie. Kurs przy którym wolumen obrotu (liczba papierów zmieniających właściciela) jest największy jest takim kursem 9
Przykład kupna realizowanych przy danej cenie kupna z danym limitem Liczba zleceń sprzedaży sprzedaży realizowanych przy danej cenie Kurs 20 20 PKC 212 20 65 45 110 12 212 65 88 23 105 34 200 88 143 55 100 52 166 143 159 16 95 66 114 114 159 0 90 22 48 48 181 22 85 6 26 26 181 PKC 20 20 20 Możliwy wolumen obrotu 10
Nie zawsze wyznaczanie kursu jest ta jednoznaczne: kupna realizowanych przy danej cenie Liczba zleceń kupna z danym limitem Liczba zleceń sprzedaży sprzedaży realizowanych przy danej cenie Kurs 15 15 PKC 0 236 15 60 45 110 12 236 60 83 23 105 34 224 83 138 55 100 52 190 138 154 16 95 66 138 138 154 0 90 22 72 72 176 22 85 6 50 50 176 0 PKC 44 44 44 Możliwy wolumen obrotu Na GPW obowiązują następujące zasady wyznaczania kursu: 147 ust. 2. Z zastrzeżeniem 147 ust. 2, kurs jednolity określany jest przy zastosowaniu kolejno następujących zasad: 1) maksymalizacji wolumenu obrotu, 2) minimalizacji różnicy między liczbą instrumentów finansowych w zleceniach sprzedaży i zleceniach kupna możliwych do zrealizowania po określonym kursie, 3) minimalizacji różnicy między kursem określanym a kursem odniesienia. 11
Po realizacji zleceń z pierwszego przykładu tabela zleceń wygląda następująco: kupna realizowanych przy danej cenie Liczba zleceń kupna z danym limitem Liczba zleceń sprzedaży sprzedaży realizowanych przy danej cenie Kurs 0 0 PKC 75 0 0 0 110 12 75 0 0 0 105 34 63 0 0 0 100 29 29 0 16 16 95 0 0 0 16 0 90 0 0 0 38 22 85 0 0 0 38 PKC 0 0 0 Możliwy wolumen obrotu W trakcie notowań ciągłych każde nowe zlecenie wchodzi na tabelę zleceń i (jeśli jest to możliwe) jest natychmiast realizowane. 12