URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE Sytuacja osób uzależnionych od narkotyków pobierających świadczenia z systemu pomocy społecznej z powodu narkomanii w województwie warmińsko-mazurskim Olsztyn, 2012 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej 10-447 Olsztyn ul. Głowackiego 17 T: +48 89 523 51 19 F: +48 89 521 95 09 E: rops@warmia.mazury.pl W: www.wrota.warmia.mazury.pl Certyfikat Systemu Zarządzania Jakością ISO 9001:2008 Nr 388/2006
Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Opracowanie: Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Olsztyn, lipiec 2012 r. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2
Spis treści Wykaz używanych skrótów... 4 Wstęp... 5 1. UZALEŻNIENIE OD NARKOTYKÓW W ŚWIETLE ZASTANYCH BADAŃ... 6 1.1. Narkomania opis zjawiska... 6 1.2. Zjawisko narkomanii w Europie i w Polsce... 9 1.3. Problem narkomanii w województwie warmińsko-mazurskim... 13 1.3.1. Problem narkomanii wśród klientów pomocy społecznej w województwie warmińskomazurskim... 17 2. OPIS I METODOLOGIA BADANIA... 19 2.1. Cel i przedmiot badania... 19 2.2. Pytania badawcze... 19 2.3. Metoda, technika i narzędzie badawcze... 21 2.4. Teren i organizacja badania... 22 3. WYNIKI PRZEPROWADZONYCH BADAŃ... 25 3.1. Informacje społeczno-demograficzne dotyczące badanych klientów korzystających z pomocy społecznej z powodu narkomanii w latach 2010-2011 w województwie warmińsko mazurskim... 25 3.2. Korzystanie ze świadczeń pomocy społecznej wśród badanych osób... 30 3.3. Problem uzależnienia od narkotyków wśród badanych osób... 34 3.4. Sytuacja bytowa badanych osób... 47 3.5. Sytuacja rodzinna badanych osób... 50 Zakończenie i wnioski... 61 Bibliografia... 66 Spis wykresów... 68 Spis tabel... 69 Załączniki... 70 3
Wykaz używanych skrótów AIDS Zespół nabytego niedoboru odporności (ang. Acquired Immune Deficiency Syndrome) CINN Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii CRZL Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie EFS Europejski Fundusz Społeczny EMCDDA Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (ang. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction) HBV Zakażenie wątroby typu B (ang. Hepatitis B Virus) HCV Zakażenie wątroby typu C (ang. Hepatitis C Virus) HIV Ludzki wirus niedoboru odporności (ang. Human Immunodeficiency Virus) KBPN Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii LSD Dietyloamid kwasu D-lizergowego, jedna z najaktywniejszych substancji psychodelicznych stosowanych do produkcji narkotyków; rodzaj narkotyku MPiPS Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej MPiPS-03 Sprawozdanie półroczne i roczne (z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach) dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej NGO Organizacja pozarządowa (ang. Non-govermnental Ogranization) OIS Obserwatorium Integracji Społecznej OPS Ośrodek Pomocy Społecznej (w tym Miejskie, Miejsko-Gminne i Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej) PUP Powiatowy Urząd Pracy ROPS Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie WHO Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization) WUP Wojewódzki Urząd Pracy ZK Zakład Karny ZSZ Zasadnicza Szkoła Zawodowa ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych 4
Wstęp Badania nad uzależnieniami stanowią ważny element w planowaniu działań profilaktycznych w leczeniu nałogów. Aby zrozumieć istotę całego procesu uzależnienia potrzebny jest jego przekrojowy obraz oraz wnikliwa analiza czynników ryzyka, rozwoju uzależnienia i przebiegu leczenia. Rozwój uzależnienia może mieć różne przyczyny, wśród których mogą znaleźć się m.in. czynniki biograficzne i społeczne takie jak: uzależnieni rodzice, traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie czy brak integracji z grupą rówieśniczą. Ważne jest, aby zapobiegać pierwszym kontaktom z narkotykiem i prowadzić skuteczną profilaktykę narkomanii. Obecne zainteresowania w kwestii badania nałogów w głównej mierze skupiają się na najpopularniejszych substancjach, jakimi są alkohol i tytoń. Badań dotyczących narkomanii jest stosunkowo mało i w głównej mierze dotyczą one młodzieży. Niniejsze badanie w całości poświęcone jest uzależnieniu od narkotyków i obejmuje grupę osób korzystających ze świadczeń z systemu pomocy społecznej z powodu narkomanii w województwie warmińsko-mazurskim. Zrealizowane badanie miało na celu poznanie sytuacji osób uzależnionych od narkotyków pobierających świadczenia z systemu pomocy społecznej (a także ich rodzin) zamieszkujących województwo warmińsko-mazurskie. Skupiono się na kilku obszarach życiowych: korzystania ze świadczeń pomocy społecznej, sytuacji uzależnienia, sytuacji rodzinnej, bytowej i zawodowej. Informacje do badania zebrano za pomocą kwestionariuszy ankiet wypełnianych przez pracowników socjalnych z ośrodków pomocy społecznej, w których w latach 2010 i/lub 2011 przydzielono świadczenia z pomocy społecznej z powodu narkomanii. Następnie, w poszczególnych podrozdziałach szczegółowo omówiono w wyniki badania oraz na ich podstawie wyciągnięto wnioski i sformułowano rekomendacje. 5
1. UZALEŻNIENIE OD NARKOTYKÓW W ŚWIETLE ZASTANYCH BADAŃ 1.1. Narkomania opis zjawiska Ludzkość od dawna wykorzystuje rośliny mające właściwości odurzające, hipnotyzujące czy euforyzujące. Narkotyki są znane od ok. 10 tysięcy lat, a pierwsze zapiski o nich pochodzą z okresu starożytnej Babilonii, Egiptu i terenów dzisiejszych Indii 1. Sam termin narkotyk wywodzi się od greckiego słowa narcotikos oszałamiający. Uzależnienie od narkotyków może dotknąć każdego człowieka, niezależnie od jego wieku, pozycji zawodowej czy sytuacji materialnej. Substancje psychoaktywne niekoniecznie po długim stosowaniu zwiększają ryzyko rozwoju chorób układu krążenia i układu oddechowego, przyspieszają pojawienie się schizofrenii i innych chorób psychicznych. Osłabiają funkcje poznawcze, ograniczają osiągnięcia w nauce, wywołują wady rozwojowe, osłabiają odporność organizmu oraz niosą ryzyko zachorowań przenoszonych przez krew (AIDS, HIV). Opary marihuany i haszyszu, podobnie jak dym z papierosów, szkodzą nie tylko osobom je zażywającym, ale również osobom je wdychającym czyli tzw. biernym palaczom. Zgodnie z definicją Komitetu Ekspertów WHO z 1969 roku: uzależnienie (ang. drug dependence) jest to stan psychiczny, a niekiedy także fizyczny, wynikający z interakcji pomiędzy organizmem a środkiem uzależniającym, charakteryzujący się zmianą zachowania oraz innymi reakcjami, do których należy konieczność zażywania tego środka, w sposób ciągły lub okresowy, w celu doznania jego wpływu na psychikę, a niekiedy także po to, aby uniknąć przykrych objawów wynikających z jego braku 2. Inną definicję podaje Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, która określa uzależnienie jako stan psychiczny i fizyczny spowodowany używaniem substancji psychoaktywnych, na który składają się zespoły zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych 3. Rodzaje uzależnienia możemy rozróżnić ze względu na rodzaj substancji, od której osoba jest uzależniona. Możemy wymienić tutaj uzależnienia 1 M. Jędrzejko, P. Jabłoński, Narkotyki i paranarkotyki (perspektywa polska), Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2011, s. 17. 2 M. Staniaszek, Substancje uzależniające i typy uzależnień, [w:] Farmakoterapia w stanach uzależnień, PTP, Warszawa 1987, s. 26. 3 H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne, Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Koszalin 1998, s. 6. 6
od substancji legalnych, takich jak alkohol, papierosy czy leki, ale też od nielegalnych, jak różnego rodzaju narkotyki (opiaty, stymulanty czy dopalacze ). Uzależnienie od narkotyków (narkomania) to stałe lub okresowe używanie w celach innych niż medyczne środków odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstało uzależnienie od nich 4. Uzależnienie możemy podzielić na 4 fazy: 1. I faza rozpoznawanie i eksperymenty pierwsze zetknięcie się z narkotykiem. Po spróbowaniu jedne osoby rezygnują, bo im nie odpowiada, inne uznają, że chcą więcej. Ten, kto zaczyna brać coraz częściej, dąży do stwarzania sobie okazji do zażycia narkotyku np. podczas wyjazdów, koncertów, imprez itp. 2. II faza częste zażywanie narkotyk staje się podstawą w towarzystwie, gwarancją dobrego samopoczucia i bezpieczeństwa. Dobra zabawa jest uzależniona np. od wypalenia skręta marihuany lub zażycia amfetaminy. 3. III faza regularne zażywanie zażywający nie zdaje sobie sprawy z postępującego uzależnienia, wierzy, że wszystko jest w porządku. Potrafi się usprawiedliwić, twierdząc: Biorę, bo wszystko jest bez sensu, jednak narkotyk staje się częścią jego życia codziennego i pochłania coraz większe sumy pieniędzy. 4. IV faza zaawansowanie narkoman właściwie przez cały czas jest na tzw. haju i ten stan staje się celem jego życia. Aby zdobyć narkotyk, zrobi wszystko. Pojawiają się nowe narkotyki i większe dawki (bo te początkowe przestają już wystarczać). Już nie ma usprawiedliwień, lecz obojętność: Kogo to obchodzi? To moje życie robię z nim, co chcę 5. Rodzaje nałogów rozpatrywane są również ze względu na obszar, który ulega degradacji (osłabieniu) podczas długotrwałego uzależnienia. Możemy mówić o uzależnieniu fizycznym, psychicznym i społecznym. Uzależnienie fizyczne związane jest z wytworzeniem się sztucznej potrzeby biologicznej, która domaga się zaspokojenia poprzez zażycie narkotyku. Nie zażycie jego prowadzi do chorobowych objawów abstynencyjnych, którym osoba uzależniona stara się zapobiec w każdy możliwy sposób. Psychiczne uzależnienie wywołane jest potrzebami psychicznymi jednostki i działaniem substancji, która pomaga pozbyć się lęku, strachu, wyciszyć się. Uzależnienie 4 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485, ze zm.). 5 K. Karwicka-Rychlewicz, Jakie są fazy uzależnienia się od narkotyków?, portal internetowy Gazeta.pl: http://zdrowie.gazeta.pl/zdrowie/2029020,105804,112969.html (dostęp: 26.01.2012). 7
społeczne jest tak naprawdę uzależnieniem bardziej od grupy, z którą się dzieli nałogiem, niż od samej substancji. Wytwarza się zależność społeczna, rytuał spożywania narkotyków i specyficzne więzi środowiskowe 6. Samo pojęcie narkotyku jest stosowane w literaturze naprzemiennie z pojęciem substancja psychoaktywna. Jest to taka substancja, która wpływa na psychikę człowieka i w mniejszym lub większym stopniu zmienia jego świadomość 7. Na potrzeby niniejszego badania użyto klasyfikacji najpopularniejszych substancji psychoaktywnych podanych w broszurce Szukaj porozumienia ze swoim dzieckiem. Bliżej siebie dalej od narkotyków. Poradnik dla rodziców 8 : 1. konopie indyjskie i ich przetwory (kanabinole, THC): marihuana, skun, haszysz, olej haszyszowy; 2. amfetamina; 3. kokaina i jej odmiana crack; 4. ecstasy (tabletki); 5. LSD (bibułki, plasterki, tabletki); 6. grzyby halucynogenne; 7. środki wziewne (kleje, rozpuszczalniki, lakiery); 8. opiaty (heroina, brown sugar, kompot); 9. leki uspokajające i nasenne. Powyżej wyróżniono jedynie podstawowe i najbardziej popularne rodzaje narkotyków. Podział ten został zastosowany w jednym z pytań kwestionariusza ankiety niniejszego badania. Zabrakło w nim rozpowszechnionych ostatnio dopalaczy czy sterydów anabolicznych, dlatego w kwestionariuszu ankiety zostawiono dodatkowe miejsce na wpisane innej, możliwie zażywanej substancji. Zjawisko narkomanii samo w sobie jest trudne do zbadania ze względu na niechęć przyznawania się do nałogu. Trudno jest zatem oszacować ogólną liczbę osób używających narkotyków. 6 Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 59-61. 7 Tamże, s. 9. 8 B. Jakubowska, D. Muszyńska, Szukaj porozumienia ze swoim dzieckiem. Bliżej siebie dalej od narkotyków. Poradnik dla rodziców, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, s. 21-30. 8
Liczba osób w mln W niniejszym raporcie posłużono się najnowszymi dostępnymi statystykami i wynikami badań, które przybliżają skalę zjawiska. 1.2. Zjawisko narkomanii w Europie i w Polsce Jak wynika z danych Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) udostępnionych w raporcie Stan problemu narkotykowego w Europie. Sprawozdanie roczne 2011 9, konopie indyjskie w ciągu ostatniego roku zażywało ok. 22,5 mln dorosłych Europejczyków (co stanowi 6,7% ogółu dorosłej populacji). Kokainę zażywało odpowiednio 4 mln dorosłych (1,2% populacji), a ecstasy 2,5 miliona (0,7%). Poniższy wykres przedstawia te dane w postaci wykresu: Wykres nr 1. Używanie narkotyków w Europie (w mln) 25 22,5 20 15 10 5 4 2,5 0 konopie indyjskie kokaina ecstasy na podstawie danych z raportu Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) Wykres ukazuje natężenie problemu w skali ogólnoeuropejskiej. Używanie konopi indyjskich, mimo ich nielegalności, jest najbardziej popularne i dużo wyższe od innych substancji. Może to wynikać z łatwego dostępu i atrakcyjnej ceny narkotyku, jak również przekonania o nieuzależniającym potencjale tej rośliny. Na drugim miejscu znajduje się kokaina, i chociaż jest narkotykiem stosunkowo drogim i kojarzonym z osobami zamożnymi, jej używanie jest także dość popularne. Dalej znajdują się ecstasy, które tracą obecnie na popularności na rynku europejskim. 9 Stan problemu narkotykowego w Europie. Sprawozdanie roczne 2011, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Luksemburg 2011, s. 16. 9
Europejskie badania potwierdzają istnienie problemu używania narkotyków wśród osób dorosłych. Ogólnonarodowe badania w Niemczech wykazały znaczne różnice między wschodnią a zachodnią częścią kraju. W grupie wiekowej 18-39 lat w landach zachodnich odnotowano rozpowszechnienie znacznie większe niż na wschodzie: konopie 8,8%, kokaina, amfetamina, ecstasy: 1,4% 1,6%. Kolejno, we wschodnich landach niemieckich (w tej samej grupie wiekowej) procent osób zażywających narkotyki wynosił: konopie 3,5%, ecstasy 1,2%, kokaina, amfetamina 0,3% 0,4%. Badania ankietowe wśród dorosłych mieszkańców dużych europejskich miast wskazują na znaczny poziom rozpowszechnienia używania narkotyków, przeważnie przetworów konopi 10. Regulacje prawne określające przeciwdziałanie narkomanii na poziomie europejskim precyzuje polityka antynarkotykowa Unii Europejskiej. Obecnie jej wdrażanie należy głównie do kompetencji państw członkowskich. Komisja Europejska jest odpowiedzialna za monitorowanie oraz ocenę strategii antynarkotykowej Unii Europejskiej oraz planów działania w zakresie zwalczania narkomanii. Komisji Europejskiej przysługuje również prawo proponowania państwom, aby nowe substancje uzależniające, w tym dopalacze, objąć kontrolą na mocy unijnej Decyzji z 2005 r. o szybkiej wymianie informacji na temat nowych substancji psychoaktywnych. 18 września 2008 r. Komisja Europejska przyjęła Nowy plan działania na lata 2009-2012 11, który określa działania państw członkowskich mające na celu zmniejszenie rynku narkotykowego. Plan ten, oprócz celu realizacji ograniczenia podaży i popytu na narkotyki, obejmuje dziedziny takie jak: współpraca międzynarodowa, badania naukowe, informacja i ewaluacja. *** W Polsce zjawisko narkomanii zostało zauważone już w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Traktowane było początkowo jako zjawisko marginalne, występujące tylko w pojedynczych przypadkach i niegroźne dla ogółu społeczeństwa. Szybko okazało się jednak rosnącym problemem, gdyż od lat siedemdziesiątych XX wieku zaobserwowano wzrost używania narkotyków przez osoby coraz młodsze. Związane było to z powstaniem subkultur młodzieżowych, które zapoczątkowały to zjawisko w swoich kręgach. Głównie chodzi tutaj o subkulturę hippisowską, dla której używanie narkotyków miało wówczas znaczenie integrujące. Z upływem czasu, coraz większą popularność zyskiwało używanie tzw. opiatów, czyli przetworów z roślin maku 10 J. Sierosławski, Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2006, s. 3. 11 Communication from the commission to the European Parliament and the Council on an EU Drugs Action Plan for 2009-2012, Commission of the European Communities, Brussels 2008. 10
Procent respondentów lekarskiego. W latach osiemdziesiątych XX wieku pojawiła się moda na zażywanie czystej heroiny i kokainy. Obecnie najpopularniejszymi substancjami psychoaktywnymi są leki uspokajające, substancje lotne (kleje, rozpuszczalniki) i przetwory konopi indyjskich 12. Badanie dotyczące używania narkotyków w Polsce, (przeprowadzone na próbie 2.859 osób) zrealizowano w 2006 r. wśród osób w wieku od 15 do 64 lat. W 2006 r. marihuana/haszysz były narkotykami o najwyższym wskaźniku przynajmniej jednokrotnego użycia, wynoszącym 9% (w porównaniu z 7,7% w 2002 r.). Pod względem wskaźnika przynajmniej jednokrotnego użycia, za konopiami indyjskimi znalazły się: amfetaminy (2,7%), ecstasy (1,2%), grzyby halucynogenne (1%) i kokaina (0,8%) 13. Dane te zostały zobrazowane na poniższym wykresie. Wykres nr 2. Liczba przynajmniej jednokrotnego użycia narkotyku w Polsce w 2006 roku (w %) 10 8 6 4 2 0 9 2,7 1,2 1 0,8 marihuana/haszysz amfetaminy ecstasy grzyby halucynogenne kokaina na podstawie danych z raportu Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii Polskie regulacje prawne odnoszące się do problemu narkomanii określa ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii 14. Definiuje ona zasady i tryb postępowania w zakresie przeciwdziałania narkomanii oraz zadania i uprawnienia organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów w zakresie przeciwdziałania naruszeniom prawa dotyczącego obrotu, wytwarzania, przetwarzania, przerobu i posiadania substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii. 12 Z. Juczyński, dz. cyt., s. 19-22. 13 J. Sierosławski, Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 r., Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2006 r., s. 96. 14 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 197, poz. 1485, ze zm.). 11
Kolejnym dokumentem odnoszącym się do przeciwdziałania narkomanii jest Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii. Obecnie obowiązującym jest Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011-2016 15, który wyznacza kierunki i rodzaje działań w zakresie przeciwdziałania narkomanii. Za jego opracowanie odpowiedzialne jest Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN). Celem głównym tego Programu jest ograniczanie używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych. Obejmuje on pięć obszarów działań: 1. profilaktykę; 2. leczenie, rehabilitację, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegrację społeczną; 3. ograniczenie podaży; 4. współpracę międzynarodową; 5. badania i monitoring. Ponadto przy Prezesie Rady Ministrów działa Rada ds. Przeciwdziałania Narkomanii, która jest organem koordynacyjno-doradczym w sprawach z zakresu przeciwdziałania narkomanii i prowadzi w tym obszarze zharmonizowane działania organizacyjne i strukturalne. Oprócz ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, polskie prawo odnoszące się do narkotyków ma swoje odzwierciedlenie w przepisach Kodeksu Karnego. Uregulowania karne obejmują problematykę związaną m.in. z niedozwolonym obrotem narkotykami, wytwarzaniem, przetwarzaniem i posiadaniem substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii. Przewiduje się także kary dla osób prowadzących pojazdy pod wpływem środków odurzających. Przestępstwami są np. kradzieże z włamaniem do obiektów opieki zdrowotnej celem kradzieży leków (art. 279 k.k.) czy fałszowanie recept na środki odurzające (art. 270 k.k.) 16. Przedsięwzięcia dotyczące przeciwdziałania uzależnieniu od narkotyków realizowane są także na poziomie województwa, powiatu i gminy. Województwa tworzą wojewódzkie programy przeciwdziałania narkomanii, natomiast gminy zobowiązane są do tworzenia i realizacji gminnych programów przeciwdziałania narkomanii lub przeciwdziałania uzależnieniom 17. Każdego roku Ministerstwo Zdrowia zwraca się z prośbą do samorządów województw o pozyskanie od 15 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r. w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011-2016, na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485, ze zm.). 16 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 533, ze zm.). 17 Wojewódzkie i gminne programy przeciwdziałania narkomanii sporządzane są na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. nr 179, poz. 1485 ze zm.). 12
rok samorządów lokalnych informacji na temat realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w poprzednim roku. Większość samorządów tworzy odrębne programy przeciwdziałania narkomanii, natomiast pozostałe samorządy wpisują zadania w program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. 1.3. Problem narkomanii w województwie warmińsko-mazurskim Według Komendy Wojewódzkiej Policji w Olsztynie, wskaźnik przestępstw związanych z narkomanią wzrósł w ostatnich latach. Na tle ogólnych przestępstw popełnionych w województwie warmińsko-mazurskim, te związane z narkotykami stanowią od 4% do 5%. Przedstawia to poniższy wykres. Wykres nr 3. Przestępstwa stwierdzone (ogółem i narkotykowe) w woj. warmińsko-mazurskim w latach 2009-2011 2011 1994 39139 2010 1960 37666 przestępstwa stwierdzone - narkotykowe przestępstwa stwierdzone 2009 1739 38841 0 10000 20000 30000 40000 50000 liczba przestępstw na podstawie danych Komendy Wojewódzkiej Policji w Olsztynie W ostatnich latach liczba ogółem stwierdzonych przestępstw wzrosła z 38.841 w 2009 roku do 39.193 w roku 2011. Porównywalnie, skala przestępstw narkotykowych również wzrosła od 1.739 w 2009 roku do 1.994 w 2011 roku. Dane wskazują na niepokojące zjawisko poszerzenia się czynników sprzyjających narkomanii, takich jak: posiadanie narkotyków, ich rozprowadzanie czy 13
produkcję, ale też udział w przestępstwach osób będących pod wpływem substancji psychoaktywnych. Informacje uzyskane z Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie wskazują liczbę osób uzależnionych od środków psychoaktywnych leczonych w poradniach profilaktyki i rehabilitacji w województwie warmińsko-mazurskim. Dane odnoszą się do lat 2009-2011, a ich rozkład obrazuje poniższa tabela. Rok Tabela nr 1. Leczeni w poradniach profilaktyki i rehabilitacji osób uzależnionych od środków psychoaktywnych w województwie warmińsko-mazurskim Leczeni ogółem W tym leczeni po raz pierwszy Do 18 roku życia Od 19 do 29 roku życia Od 30 do 64 roku życia Od 65 roku życia i powyżej 2009 527 228 53 303 171-2010 548 213 75 275 198-2011 504 160 150 242 112 - na podstawie danych Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w Olsztynie Liczba osób leczonych spadła od roku 2010 do 2011 o 44 osoby. Najliczniejszą grupę leczonych stanowiły osoby w wieku 19-29 lat. W 2011 roku niepokojące dane odnoszą się do osób leczonych, które nie ukończyły 18 roku użycia i których liczba wzrosła dwukrotnie od 2010 roku. Jednym z badań dotyczących problemu narkomanii zrealizowanych na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, było badanie dotyczące rozprzestrzenienia się narkomanii przeprowadzone wśród młodzieży szkolnej w 2007 roku, na zlecenie Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego przez firmę PBS DGA Spółka z o.o. Raport z badania Picie alkoholu i używanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie województwa warmińsko-mazurskiego został udostępniony na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Wyniki badania związane z używaniem narkotyków wskazały, że spośród uczniów trzecich klas gimnazjum, choć raz w życiu palił marihuanę lub haszysz co czwarty chłopiec (23%) oraz co ósma dziewczyna (13%). Wśród uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych do palenia marihuany 14
przyznają się dwie piąte chłopców (40%) i co czwarta dziewczyna (26%) 18. Wskazuje to na duże rozprzestrzenienie zażywania środków psychoaktywnych wśród osób bardzo młodych tj. 14-17 lat. W 2005 roku Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego powołał Eksperta Wojewódzkiego ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii, który działa na podstawie zapisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2005 r., nr 179, poz. 1485, ze zm.). Ekspert przygotowuje m.in. roczne raporty z zakresu problemów narkomanii w województwie oraz udziela porad samorządom gminnym w zakresie tworzenia programów z obszaru przeciwdziałania narkomanii. Jest także zobowiązany do udzielania pomocy merytorycznej podmiotom realizującym zadania objęte Wojewódzkim Programem Przeciwdziałania Narkomanii oraz do współdziałania z innymi organami administracji publicznej w zakresie przeciwdziałania narkomanii 19. Zgodnie z zapisami wspominanej już wcześniej ustawy, organ wykonawczy Samorządu Województwa jest odpowiedzialny za opracowanie Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, który jest częścią strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej. Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2009-2012 20 został opracowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Program skupia się na trzech priorytetach: Priorytet I: Profilaktyka zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki; Priorytet II: Leczenie, rehabilitacja, postrehabilitacja, a także ograniczenie szkód zdrowotnych; Priorytet III: Badania, monitoring i ewaluacja zjawiska narkomanii w Województwie Warmińsko-Mazurskim. 18 Raport z badania Picie alkoholu i używanie narkotyków przez młodzież szkolną na terenie województwa warmińskomazurskiego, Warszawa-Sopot 2007, s. 40-42. Raport dostępny na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie pod adresem: http://wrota.warmia.mazury.pl/politykaspoleczna/uzaleznienia/. 19 Diagnoza stanu zastanego zarys problematyki podejmowanej przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, opracowany przez Obserwatorium Integracji Społecznej, Olsztyn 2010, s. 31. Raport dostępny na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie pod adresem: http://wrota.warmia.mazury.pl/polityka-spoleczna/badania-ianalizy/page-2.html. 20 Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2009-2012, Załącznik do Uchwały Nr XXV/476/08 Sejmiku Województwa Warmińsko Mazurskiego z dnia 30 grudnia 2008 roku, Olsztyn 2008. Raport dostępny na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie pod adresem: www.bip.warmia.mazury.pl. 15
Wysokość środków przeznaczonych na realizację wszystkich zadań zawiązanych z wykonaniem Programu obrazuje poniższa tabela. Tabela nr 2. Środki finansowe wydatkowane na realizację zadań wynikających z Programu pochodzące z budżetu województwa warmińsko-mazurskiego Rok Wysokość środków (w zł) 2009 99.000 2010 24.000 2011 95.969 Razem 218.969 na podstawie danych ze Sprawozdania z realizacji w roku 2011 Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w Województwie Warmińsko-Mazurskim na lata 2009-2012. Monitorowaniem działań ww. Programu oraz ewaluacją jego skuteczności zajmuje się Zespół Monitorujący, powołany przez Zarząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, który opiniuje i przedstawia Zarządowi wnioski na podstawie corocznie sporządzanych sprawozdań z jego realizacji. W ramach Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii podejmowano działania zmierzające do osiągnięcia założonych w nim celów, w które zaangażowane były między innymi: samorządy lokalne, organizacje pozarządowe oraz inne instytucje zajmujące się zapobieganiem narkomanii. Sprawozdanie z jego realizacji w roku 2011 opisuje obszary i konkretne działania podjęte w zakresie przeciwdziałania temu uzależnieniu. Wskazane są szczegółowe działania podjęte przez Samorząd Województwa Warmińsko-Mazurskiego, który działał na rzecz realizacji następujących celów: - angażowania społeczności lokalnych w zapobieganie używania środków psychoaktywnych poprzez wsparcie z systemu pomocy społecznej osobom uzależnionym od narkotyków; - wspierania finansowo i merytorycznie działań samorządów gminnych, polegających na organizacji różnorodnych form wspierania rozwoju dzieci i młodzieży, z uwzględnieniem elementów profilaktyki uzależnień, w tym narkomanii; - dofinansowywania zadań w zakresie przeciwdziałania narkomanii, realizowanych przez organizacje pozarządowe; - organizowania i wspierania szeregu przedsięwzięć edukacyjno-informacyjnych, zwiększających wiedzę społeczną dotyczącą problematyki narkomanii; 16
- zwiększania dostępności świadczeń w zakresie leczenia i rehabilitacji poprzez rozwój specjalistycznych placówek oraz programów terapeutycznych; - prowadzenia szkoleń dla personelu prowadzącego leczenie, rehabilitację i programy ograniczania szkód zdrowotnych; - współtworzenia zintegrowanego ogólnopolskiego systemu informacji o narkotykach i narkomanii 21. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 roku 22 nałożyła na gminy obowiązek tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii. Jak wynika z informacji za 2011 rok w 108 samorządach gminnych (na 116) tworzy się odrębne programy przeciwdziałania narkomanii, pozostałe wpisują zadania te w program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 23. Monitorowaniem tych programów i zbieraniem danych zajmuje się Biuro ds. Uzależnień w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 1.3.1. Problem narkomanii wśród klientów pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim Na potrzeby badania przyjęto, że w województwie warmińsko-mazurskim skalę zjawiska uzależnienia wskazywać będzie natężenie korzystania z pomocy społecznej z powodu narkomanii. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej przewiduje udzielenie świadczeń z pomocy społecznej osobom i ich rodzinom z powodu występowania narkomanii 24. Liczba osób, które uzyskały tę pomoc przedstawia się następująco: 21 Sprawozdanie z realizacji w roku 2011 Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w Województwie Warmińsko-Mazurskim na lata 2009-2012 jako Załącznik do Uchwały Nr XVIII/338/12 Sejmiku Województwa Warmińsko Mazurskiego z dnia 10 czerwca 2012 roku. 22 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485, ze zm.). 23 Sprawozdanie z realizacji w roku 2011 Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w Województwie Warmińsko-Mazurskim na lata 2009-2012 jako Załącznik do Uchwały Nr XVIII/338/12 Sejmiku Województwa Warmińsko Mazurskiego z dnia 10 czerwca 2012 roku. 24 Zgodnie z treścią art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz.1362, ze zm.). 17