MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 61, 1, (2009), 151-155 Zu ycie cierne materia ów kompozytowych na osnowach tlenków glinu i cyrkonu w ró nych rodowiskach pracy ZBIGNIEW P DZICH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia In ynierii owej i Ceramiki, Katedra Ceramiki Specjalnej e-mail: lipowska@imo.gliwice.pl Streszczenie Praca prezentuje wyniki bada nad odporno ci na zu ycie cierne lu nym cierniwem grupy spiekanych materia ów kompozytowych bazuj cych na osnowach tlenku cyrkonu lub glinu, a zawieraj cych wtr cenia tlenkowe b d w glikowe. W badaniach uwzgl dniono zarówno sk ady kompozytowe, w których wtr cenia stanowi faz rozproszonych ziaren (tzw. kompozyty ziarniste), a tak e sk ady kompozytowe, w których fazy sk adowe u yte s w porównywalnych ilo ciach i poj cie osnowy kompozytu traci swój sens. Badano kompozyt dwu- i trójfazowy z fazami ci g ymi. Badania zu ycia ciernego przeprowadzono stosuj c jako materia cierny, gruboziarnisty w glik krzemu, w warunkach cierania suchego, a tak e w zawiesinie wodnej. Opisano mikrostruktur kompozytów i zestawiono parametry mikrostrukturalne z wynikami bada zu yciowych oraz profi lografi cznych. S owa kluczowe: kompozyty, zu ycie cierne, tlenek glinu, tlenek cyrkonu WEAR OF COMPOSITE MATERIALS WITH ALUMINA AND ZIRCONIA MATRICES IN DIFFERENT ENVIRONMENTS OF WORK The paper presents the results of investigations on abrasive wear of a group of sintered composite materials basing on zirconia or alumina matrix containing oxide or carbide inclusions. Investigations were performed for the composites with dispersed inclusions (particulate composites). They were also made for materials with continuous phases with comparable content. In such systems the word matrix loose its meaning. The composites with continuous phases were investigated in two- and three-phase case. The abrasive wear was performed using coarse SiC grains in both, dry and wet environments. The composite microstructures were described. Microstructural parameters were compared to the results of wear and prophilographic tests. Keywords: Composites, abrasive wear, alumina, zirconia Wprowadzenie Tworzywa bazuj ce na korundzie oraz tetragonalnych polikryszta ach dwutlenku cyrkonu s wspó cze nie bardzo powszechnie u ywane w zastosowaniach konstrukcyjnych, jako elementy maszyn i urz dze wytrzyma e i odporne na zu ycie. W a ciwo ci mechaniczne tych materia ów mog by poprawiane poprzez wytwarzanie na ich osnowie kompozytów [1]. Znane s bardzo dobre rezultaty stosowania tych materia ów, szczególnie w zastosowaniach tribologicznych [2]. Równie stosowanie cz stek w glikowych mo e znacz co umacnia tlenkow osnow [3,4]. Prezentowana praca bada potencjalne ró nice w odporno ci na zu ycie cierne kompozytów wynikaj ce zarówno z zastosowania ró nych typów fazy umacniaj cej (tlenku lub w glika), jak i z jej ilo ci (izolowane wtr cenia lub faza ci g a). Typ fazy wzmacniaj cej wp ywa na stan napr e resztkowych w kompozycie [5], stopie modyfikacji w a ciwo ci mechanicznych (sztywno, twardo, odporno na p kanie) oraz wytrzyma o pojawiaj cej si w kompozycie granicy mi dzyfazowej [6]. Z kolei aran acja, wzajemny uk ad, faz w kompozycie, ró nicowany w tej pracy jako typ osnowa-wtr cenie lub typ fazy ci g e bez wyró nionej osnowy, wp ywa na rozk ad napr e resztkowych oraz rozwini cie powierzchni granic mi dzyfazowych. Eksperyment y kompozytowe badane w prezentowanej pracy wytworzono z komercyjnie dost pnych proszków faz sk adowych. U yto proszków: tlenku glinu (TM-DAR, Taimei Chemicals Co. Ltd), dwutlenku cyrkonu stabilizowanego 3% molowymi tlenku itru (TZ-3Y, Tosoh) oraz w glika wolframu (WC, Baldonit). rednia wielko ziaren proszku tlenku glinu wynosi a ok. 0,2 m, dwutlenku cyrkonu ok. 0,2 m, a ziaren WC ok. 1 m (wszystkie wymienione dane pochodz z charakterystyk producentów). Sk adniki kompozytów by y homogenizowane poprzez intensywne, 4 godzinne, mieszanie w m ynie obrotowo-wibracyjnym, w rodowisku alkoholu etylowego. 151
Z. P DZICH Spiekanie tworzyw przeprowadzano technik prasowania na gor co w atmosferze argonu, w grafitowej matrycy. Tworzywo cyrkonowe (tzw. ceramika TZP tetragonal zirconia polycrystals) jak i kompozyty na jego osnowie spiekano w 1500 C, a tworzywo -Al 2 O 3 i kompozyty na jego osnowie spiekano w 1650 C. W tej temperaturze syntezowano równie dwa materia y zawieraj ce równe ilo ci dwu lub trzech sk adników (poj cie osnowa, w takim materiale traci swój sens). Zastosowano 45 minutowy czas przetrzymania w maksymalnej temperaturze. Ci nienie prasowania wynosi o 25 MPa. Uformowano próbki w kszta cie dysków o rednicy 25 mm i wysoko ci ~ 3 mm. Próbki te nast pnie szlifowano, polerowano i ci to, przygotowuj c kszta ty wymagane dla poszczególnych testów. Przygotowano osiem rodzajów tworzyw: czyste osnowy tlenku glinu -Al 2 O 3 (oznaczane w dalszej cz ci pracy jako A10) i TZP (Z10), oraz kompozyty. By y to tworzywa z dodatkiem 10 % obj. ZrO 2 i WC do osnowy -Al 2 O 3 (oznaczone odpowiednio A9/Z1 i A9/W1) oraz tworzywa z dodatkiem 10 % obj. -Al 2 O 3 i WC do osnowy ZrO 2 (oznaczone odpowiednio Z9/A1 i Z9/W1). Ponadto przygotowano materia zawieraj cy 50 % obj. ZrO 2 i 50 % obj. -Al 2 O 3 (oznaczony Z5/A5) i materia sk adaj cy si z trzech faz w równych proporcjach 33,3 % obj. ZrO 2, 33,3 % obj. -Al 2 O 3 i 33,3 % obj. WC (oznaczony jako Z3/A3/W3). G sto ci pozorne spieków wyznaczono metod hydrostatyczn, a nast pnie odnosz c je do g sto ci teoretycznych, okre lono g sto ci wzgl dne ( ). Wszystkie materia y badane w niniejszej pracy mia y g sto ci wzgl dne wi ksze ni 98,5 % g sto ci teoretycznej. Zu ycie abrazyjne badanych tworzyw okre lano za pomoc dwóch testów - zu ycie na sucho okre lono u ywaj c testera T-07 produkcji Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu [7], za zu ycie w warunkach cierania tzw. pulp czyli mieszanin wody i cz stek sta ych (przy ich znacznym udziale) przeprowadzono stosuj c tzw. Test Millera [8], który pos u y do okre lenia tzw. SAR Number (Slurry Abrasion Resistivity) czyli bezwymiarowego parametru charakteryzuj cego odporno na cieranie materia u w danej pulpie ciernej. Liczba SAR jest tutaj stosowana jako wielko charakteryzuj ca porównawczo grup badanych tworzyw. a) c) e) g) Schematy obu stanowisk pomiarowych zosta y opisane dok adniej w pracy [9]. W obu typach bada u yto tego samego proszku SiC 60 (o redniej wielko ci ziarna oko o 300 mikrometrów). cieranie na sucho badano wykonuj c standardowo 2000 Rys. 1. Mikrostruktury (trawione termicznie) tworzyw badanych w pracy: a) Z10, b) A9/Z1, c) Z9/A1, d) A9/W1, e) Z9/W1, f) Z5/A5, g) A10, h) Z3/A3/W3. Fig. 1. Microstructure of the thermally etched samples of the studied materials: a) Z10, b) A9/Z1, c) Z9/A1, d) A9/W1, e) Z9/W1, f) Z5/A5, g) A10, h) Z3/A3/W3. b) d) f) h) 152 MATERIA Y CERAMICZNE, 61, 2, (2009)
ZU YCIE CIERNE MATERIA ÓW KOMPOZYTOWYCH NA OSNOWACH TLENKÓW GLINU I CYRKONU... powierzchnie po te cie na mokro powierzchnie po te cie na sucho A10 A10 A9/Z1 A9/Z1 A9/W1 A9/W1 Z10 Z10 Z9/A1 Z9/A1 Z9/W1 Z9/W1 Z5/A5 Z5/A5 Z3/A3/W3 Z3/A3/W3 Rys. 2. Przyk adowe profi logramy zu ytych powierzchni badanych materia ów. Wszystkie rysunki wykonano w tej samej skali. O odci tych to dystans pomiarowy 4,8 mm, o rz dnych w skali od -5 do +5 m. Fig. 2. Profilograms of worn out surfaces of the studied materials. All drawings are made in the same scale. Axis of abscissa corresponds to a measurment distance of 4.8 mm, axis of ordinates has a scale from - 5 m to +5 m. MATERIA Y CERAMICZNE, 61, 2, (2009) 153
Z. P DZICH Tabela 1. Wielko ci ziaren poszczególnych faz w spiekach kompozytowych Table 1. Grain size of the phases existing in the composites. wielko ziarna, nm Al 2 O 3 ZrO 2 WC A10 5200 ± 2900 - - A9/Z1 1100 ± 600 300 ± 200 - A9/W1 1250 ± 800-450 ± 300 Z10-320 ± 180 - Z9/A1 270 ± 150 250 ± 120 - Z9/W1-270 ± 150 470 ± 350 Z5/A5 700 ± 400 390 ± 180 - A3/Z3/W3 450 ± 300 350 ± 250 530 ± 450 obrotów ko a po powierzchni próbki, pod obci eniem 44 N. Czas trwania testu na mokro wynosi 6 godzin. Próbka obci ana by a bezpo rednio si 22,24 N i porusza a si ze sta pr dko ci 48 przesuni na minut. Ka de przesuni cie mia o d ugo 200 mm. Mikrostruktury materia ów analizowano scanningowym mikroskopem elektronowym Nova Nano SEM 200 (FEI Company) przy pomocy detektora elektronów wstecznie rozproszonych (BSED). Powierzchnie po testach cierania charakteryzowano za pomoc profilografu Hommel Tester T1000 (Hommelwerke). Parametry chropowato ci zmierzono przyjmuj c odcinek elementarny 0,8 mm i odcinek pomiarowy 4,8 mm. Zmierzono parametry: R a, R z, i R t [10]. Wielko ziaren poszczególnych faz okre lono analizuj c mikrofotografi e trawionych mikrostruktur, wykorzystuj c program do analizy obrazu ImageJ v. 1.35c. Wyniki bada i komentarz Mikrostruktury badanych materia ów zebrano na Rysunku 1. Marker na sze ciu mikrofotografi ach oznacza 2 m. Tworzywo A9/W1 ilustruje obraz z markerem 5 m, a jedynie tworzywo A10 ma mikrostruktur gruboziarnist (marker 20 m) ze wzgl du na intensywny rozrost ziaren w zastosowanej temperaturze spiekania, koniecznej ze wzgl du na osi gni cie pe nego zag szczenia spieku. Obliczenia stereologiczne wykonane dla tworzyw, zebrane w Tabeli 1 pokazuj, e wtr cenia nieznacznie hamuj rozrost ziaren osnowy ZrO 2. rednia wielko ziaren ZrO 2 zmienia si z ~320 nm w Z10 Tabela 2. Rezultaty bada cieralno ci na mokro i na sucho Table 2. The results of dry and wet wear tests. Test na mokro, Test na sucho, Liczba SAR Podatno na zu ycie, mm 3 A10 163,51 55,17 A9/Z1 10,77 3,19 A9/W1 9,57 9,57 Z10 9,45 15,71 Z9/A1 4,55 11,58 Z9/W1 7,41 11,46 Z5/A5 5,95 5,72 A3/Z3/W3 4,29 3,92 do ~250 nm w Z9/A1 i ~270 nm w Z9/W1. Wtr cenia Al 2 O 3 maj w tych materia ach redni wielko ~270 nm w Z9/A1, a WC ~470 nm w Z9/W1. Znacznie efektywniej wtr cenia dzia aj na redukcj wielko ci ziaren Al 2 O 3 w kompozytach na bazie tej fazy. rednia wielko ziaren Al 2 O 3 zmienia si prawie kilkukrotnie, z ~5200 nm w A10 do ~1100 nm w A9/Z1 i ~1250 nm w A9/W1. Wtr cenia ZrO 2 maj w tych materia ach redni wielko ~300 nm w A9/Z1, a WC ~450 nm w A9/W1. Ilo ciowa charakterystyka mikrostruktur kompozytów o fazach ci g ych (Z5/A5 i Z3/A3/W3) da a nast puj ce rezultaty: dla Z5/A5 rednia wielko ziaren ZrO 2 wynosi ~390 nm, a Al 2 O 3 ~700 nm, dla Z3/A3/W3 rednia wielko ziaren ZrO 2 wynosi ~350 nm, Al 2 O 3 ~450 nm, a WC ~530 nm. W obserwowanych mikrostrukturach widoczny jest efekt lepszego rozproszenia w osnowach tlenkowych, wzajemnie faz tlenkowych (A9/Z1, Z9/A1). Wtr cenia w glikowe s wi ksze (A9/W1, Z9/W1), co przy tym samym udziale obj to ciowym musi powodowa gorsze rozproszenie wtr ce w osnowie. Wyniki testów tribologicznych zestawiono w Tabeli 2. Spektakularny efekt poprawy w a ciwo ci (im ni sze liczby tym lepsza odporno na zu ycie) uzyskano w kompozytach na osnowie korundu. Jest to zwi zane z efektywnym ograniczeniem rozrostu ziaren. Poprawa w a ciwo ci w tworzywach z osnow ZrO 2, nie jest tak spektakularna, chocia wyra na. Efekt redukcji rozmiaru ziarna spieku w tych materia ach nie jest du y, st d popraw w a ciwo ci nale y przypisa raczej zmianie w a ciwo ci mechanicznych (twardo, odporno na p kanie) spowodowanej wprowadzeniem wtr ce korundu lub w glika. Tabela 3. Parametry profi lografi czne zu ytych powierzchni materia ów badanych w pracy (ilustracja na Rysunku 2) Table 3. Profi lograph parameters of the studied materials after the wear tests (illustration in Fig. 2). cieranie na mokro cieranie na sucho R a [ m] R z [ m] R t [ m] R a [ m] R z [ m] R t [ m] A10 0,66 ± 0,11 3,20 ± 0,55 4,26 ± 0,78 1,02 ± 0,05 5,94 ± 0,43 7,37 ± 0,70 A9/Z1 0,21 ± 0,03 1,10 ± 0,12 1,69 ± 0,56 1,26 ± 0,19 5,97 ± 1,14 8,51 ± 2,51 A9/W1 0,28 ± 0,05 1,47 ± 0,25 2,30 ± 0,62 0,50 ± 0,02 2,82 ± 0,25 3,79 ± 0,46 Z10 0,61 ± 0,03 4,17 ± 0,34 5,31 ± 0,51 0,71 ± 0,04 4,58 ± 0,36 5,53 ± 0,38 Z9/A1 0,26 ± 0,07 1,54 ± 0,31 2,28 ± 0,68 0,65 ± 0,07 4,15 ± 0,30 5,24 ± 0,85 Z9/W1 1,00 ± 0,14 6,86 ± 2,76 11,98 ± 4,67 1,12 ± 0,09 6,62 ± 0,50 9,89 ± 1,56 Z5/A5 0,38 ± 0,07 2,22 ± 0,36 3,64 ± 0,78 1,14 ± 0,10 6,25 ± 0,41 9,49 ± 1,12 A3/Z3/W3 0,39 ± 0,05 1,77 ± 0,21 2,82 ± 0,73 0,90 ± 0,08 4,70 ± 0,28 7,67 ± 1,01 ± oznacza odchylenie standardowe z 5 pomiarów. 154 MATERIA Y CERAMICZNE, 61, 2, (2009)
ZU YCIE CIERNE MATERIA ÓW KOMPOZYTOWYCH NA OSNOWACH TLENKÓW GLINU I CYRKONU... Warto zaznaczy, e w porównaniu do kompozytów ziarnistych, które maja bardzo zró nicowan odporno na cieranie, w zale no ci od sk adu i rodowiska testu, kompozyty o fazach ci g ych (Z5/A5, Z3/A3/W3) wykazuj bardzo dobr i stabiln odporno, zarówno na sucho jak i na mokro. Tabela 3 prezentuje wyniki pomiarów parametrów chropowato ci powierzchni badanych materia ów, w obu wykonanych rodzajach testów zu ycia. Przyk adowe profi le zebrano na Rys. 2. Chropowato powierzchni po testach na sucho jest wyra nie wi ksza od tej zmierzonej po testach na mokro dla wszystkich badanych materia ów. Ma to zwi zek z odmiennymi mechanizmami niszczenia powierzchni w czasie testu, opisanymi szczegó owo w pracy [9]. Zu ycie w testach na sucho polega na skrawaniu powierzchni tworzywa i usuwaniu ich cz ci, natomiast w testach na mokro efekt ten jest wr cz marginalizowany, przez erozyjne dzia anie wody umo liwiaj ce usuwanie ziaren w ca o ci. Paradoksalnie, w tym drugim przypadku zu ywana powierzchnia zachowuje wi ksz g adko ze wzgl du na niewielki, submikronowy rozmiar ziaren w badanych tworzywach. Podsumowanie Uzyskane wyniki bada wskazuj na potencjalnie bardzo du efektywno poprawiania odporno ci na cieranie osnowy korundowej poprzez wytwarzanie kompozytów, b d c rezultatem znacznej redukcji rozrostu ziaren korundu. Ponadto stwierdzono, e odporno na cieranie kompozytów ziarnistych (z izolowanymi wtr ceniami) mo e znacznie ró ni si w zale no ci od rodzaju fazy umacniaj cej, i rodowiska pracy. Natomiast kompozyty w uk adach zawieraj cych fazy ci g e, bez wyró nionej osnowy maj stabilne i wyrównane parametry zu yciowe. Literatura [1] Tuan W.H., Chen R.Z., Wang T.C., Cheng C.H., Kuo P.S.: Jour. Europ. Ceram. Soc., 22 [16], (2002), 2827-2833. [2] Morita Y., Nakata K., Kim Y.H., Sekino T., Niihara K., Ikeuchi K.: Biomed Mater Eng., 14 [3], (2004), 263-270. [3] Pérez-Rigueiro J., Pastor J.Y., Liorca J., Elices M., Miranzo P., Moya J.S.: Acta Materialia, 46 [15], (1998), 5399-5411. [4] P dzich Z., Haberko K.: w Advances in Science and Technology 15, Ceramics: Getting into the 2000 s, Part C, wyd. P.Vincenzini, Techna srl., Faenza, W ochy, (1999), 787-794. [5] Grabowski G, P dzich Z.: Journal of the European Ceramics Society, 27 [2-3], (2007), 1287-1292. [6] Faryna M.: Analiza zale no ci krystalografi cznych faz sk adowych w kompozytach z osnow ceramiczn. Instytut Metalurgii i In ynierii owej Polska Akademia Nauk. Kraków 2003. [7] GOST 23 208-79. [8] ASTM G 75-95 Test Method for Determination of Slurry Abrasivity (Miller Number) and Slurry Abrasion Response of Materials (SAR Number). [9] P dzich Z.: Kompozyty (Composites), 7 [3], (2007), 149-154. [10] PN-EN ISO 4287:1999 Specyfikacje geometrii wyrobów. Struktura geometryczna powierzchni: metoda profi lowa. Terminy, defi nicje i parametry struktury geometrycznej powierzchni. Podzi kowania Autor pragnie podzi kowa prof. Wies awowi Rakowskiemu i dr in. Marcinowi Kotowi za umo liwienie przeprowadzenia Testu Millera w Laboratorium Tribologii i In ynierii Powierzchni AGH, Pani mgr in. Barbarze Trybalskiej (Katedra Technologii Ceramiki i ów Ogniotrwa ych WIMiC AGH) za pomoc w przeprowadzeniu obserwacji mikroskopowych oraz mgr in. Anecie Fr czek Szczypta (Katedra Biomateria ów WIMiC AGH) za pomoc w wykonaniu bada profi lografi cznych. Praca powsta a dzi ki fi nansowemu wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego w ramach projektu badawczego nr 3 T08D 028 30. MATERIA Y CERAMICZNE, 61, 2, (2009) 155