STRATEGIA ROZWOJU MIASTA PRZEWORSKA na lata 2004-2008 Grudzień 2003
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 4 RAPORT DIAGNOSTYCZNY O STANIE MIASTA PRZEWORSKA... 9 I.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIASTA... 10 1.1 MIEJSCE I FUNKCJE MIASTA...10 1.2. RYS HISTORYCZNY...12 1.3. UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZE...13 II.POTENCJAŁ SPOŁECZNY... 14 2.1. DANE DEMOGRAFICZNE...14 2.2. RYNEK PRACY...21 2.3. BEZROBOCIE...24 III.GOSPODARKA... 30 3.1. PODMIOTY GOSPODARCZE I ICH CHARAKTERYSTYKA... 30 3.2. OTOCZENIE BIZNESOWE...33 3.3. ROLNICTWO...34 IV.WARUNKI SOCJALNO-BYTOWE... 38 4.1. EDUKACJA...38 4.2. OCHRONA ZDROWIA...41 4.3. POMOC SPOŁECZNA...44 4.4. BEZPIECZEŃSTWO...45 4.5. SYTUACJA MIESZKANIOWA...47 4.6. STAN ŚRODOWISKA NATURALNEGO...49 V.INFRASTRUKTURA TECHNICZNA... 52 5.1. SYSTEM KOMUNIKACYJNY...52 5.2.TELEKOMUNIKACJA...55 5.3. WODOCIĄGI I KANALZACJA...56 5.4. ELEKTROENERGETYKA...58 5.5. GAZOWNICTWO...59 5.6. CIEPŁOWNICTWO...60 VI.KULTURA I TURYSTYKA... 61 6.1. WALORY TURYSTYCZNE I BAZA REKREACYJNO-SPORTOWA...61 6.2. DZIAŁALNOŚC KULTURALNA...64 CZĘŚĆ PROGRAMUJĄCO-STRATEGICZNA... 66 I.ZAŁOŻENIA OGÓLNE... 67 II.ANALIZA UWARUNKOWAŃ ROZWOJOWYCH MIASTA... 69 2.1. PROBLEMY I ASPIRACJE SPOŁECZNE WYRAŻONE W ANKIETACH... 69 2.2. ANALIZA SWOT...70 III.MISJA MIASTA PRZEWORSKA... 74 IV.OBSZARY STRATEGICZNE... 76 V.CELE I ZADANIA STRATEGICZNE... 77
VI.ZARZĄDZANIE I MONITORING STRATEGII... 90 VII.POWIĄZANIA ZE STRATEGIAMI... 95 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 Projekty... 99 VIII.PRIORYTETY WSPÓŁPRACY ZEWNĘTRZNEJ... 100 IX.SCENARIUSZE PROJEKTÓW WIODĄCYCH... 102 9.1. LOKALNY PROGRAM NA RZECZ WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI...102 9.2. LOKALNY PROGRAM NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ GRUP... 106 ZAGROŻONYCH MARGINALIZACJĄ I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM...106 X.ŹRÓDŁA FINANSOWANIA STRATEGII... 110 SPIS TABEL, WYKRESÓW i RYSUNKÓW... 112 ZAŁĄCZNIKI... 117 Załącznik 1 Planowane działania inwestycyjne Gminy Miejskiej Przeworsk na lata 2004-2010... 117 Załącznik 2 Potencjalne źródła finansowania zadań realizacyjnych zawartych w Strategii miasta Przeworska na lata 2004-2008...118 Załącznik 3. Wykaz zabytków miasta Przeworsk...141 Załącznik 4. Strukturalne zapotrzebowanie ciepła dla m. Przeworska w roku 2000 i 2005... 146 Załącznik 5. Wzory ankiet...149 Załącznik 6. Lista uczestników lokalnych debat dotyczących budowy strategii... 152 Załącznik 7. Profil społeczno-gospodarczy miasta Przeworsk...154 3
WPROWADZENIE Strategia rozwoju jest u nas ciągle pojęciem nowym, nie zawsze poprawnie rozumianym, ale jednocześnie modnym, używanym często jako synonim nowoczesności, wyraz najwyższej racjonalności w procesach planistycznych i w realizacji przedsięwzięć rozwojowych. Dla naszych potrzeb można przyjąć prostą definicję, że strategia rozwoju miasta jest to sztuka (metoda) formułowania długookresowych celów, a także ich modyfikacji w zależności od zmian zachodzących w otoczeniu oraz wybór działań umożliwiających realizację przyjętych priorytetów. Strategia rozwoju powinna zatem bez wątpienia odpowiadać (co najmniej!) na pytanie: co musimy zrobić, aby funkcjonować i rozwijać się w przyszłości? Prezentowany poniżej dokument, zatytułowany Strategia rozwoju miasta Przeworska na lata 2004-2008, udziela odpowiedzi na postawione wyżej fundamentalne pytanie. Po co właściwie strategia, co z niej będziemy mieli? Pojawia się często pytanie, jakie jest faktyczne znaczenie planowania strategicznego dla miasta? W zamierzeniu ma ono dotyczyć kilku podstawowych kwestii, takich jak: co trzeba zrobić? kiedy należy to zrobić? w jaki sposób? kto ma doprowadzić do realizacji celów i zadań? jaki jest orientacyjny koszt zadań przewidzianych do realizacji? Tak skonstruowane planowanie strategiczne redukuje niepewność funkcjonowania i rozwoju miasta oraz zwiększa jego zdolności adaptacyjne w zmieniającym się świecie. Strategia ma kluczowe znaczenie dla samorządu terytorialnego, pragnącego osiągnąć sukces. Należy jednak podkreślić, że nie wszędzie można i warto tworzyć strategię rozwoju. Wypracowują ją tylko ci, których na to stać tak pod względem intelektualnym, jak i organizacyjnym, ale przede wszystkim determinuje ją stan świadomości i aspiracji. Taką zbiorowością jest niewątpliwie społeczność miasta Przeworsk - aktywna, świadoma swoich możliwości i ograniczeń, zdolna do wypracowania i wdrożenia strategii. Przedkładany plan strategiczny ma być, w zamierzeniu, tego dowodem. Podstawową funkcją strategii jest z jednej strony dostarczanie informacji podmiotom gospodarczym, inwestorom i mieszkańcom o długookresowych uwarunkowaniach rozwoju i sposobach rozwiązywania problemów, jakie w związku z nimi powstaną, z drugiej strony są to także deklaracje i zobowiązania władz do podjęcia określonych przedsięwzięć i działań. Strategia staje się więc podstawowym dokumentem długofalowej polityki, także lokalnej, a jej opracowanie jest wręcz niezbędne, gdyż tworzy dobrą platformę współdziałania wszystkich zainteresowanych podmiotów, głównych aktorów życia publicznego, tj. samorządu, administracji rządowej, instytucji pozarządowych, podmiotów gospodarczych, wreszcie - mieszkańców. Posiadanie strategii rozwoju jest także warunkiem koniecznym przy aplikowaniu o środki pomocowe z Unii Europejskiej, w tym z Funduszy Strukturalnych. Zgodnie z zasadą programowania, tylko te inwestycje będą mogły otrzymać wsparcie, których zasadność i potrzeba została potwierdzona umiejscowieniem w logicznym układzie celów i odpowiadających im zadań. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.
W jakich ramach formalnoprawnych opracowano strategię rozwoju miasta Przeworska? Formułowanie, jak i realizacja strategii odbywa się w konkretnej przestrzeni, która tworzy jej ramy funkcjonalne. Celem podejmowanych wysiłków powinno być łączenie założeń polityki gospodarczej i społecznej, zawartej w strategii, z polityką przestrzenną i inwestycyjną. W tak szeroko pojętym planowaniu strategicznym można wyróżnić trzy strefy i odpowiadające im dokumenty wynikowe, będące ich syntezą, zgodnie z poniższym schematem: Planowanie Przestrzenne Planowanie gospodarcze Planowanie inwestycyjne (realizacyjne) Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Strategia rozwoju miasta Gminny program zadań publicznych Najszerzej problematyką planowania strategicznego zajmują się przepisy Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003, /Dz.U. z 2003 roku, Nr 80, poz. 717/, które nakładają obowiązek zapewnienia spójności polityki planowania przestrzennego (dotyczy to studium zagospodarowania przestrzennego województwa i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta); polityka powinna więc opierać się na strategiach rozwoju. Możliwe są trzy rodzaje relacji zachodzących pomiędzy strategią a studium: podejście kompleksowe, zakładające integralność strategii i studium; studium zostaje oparte na poprzedzającej je strategii; prace nad studium i strategią przebiegają równolegle. W każdym przypadku należy oczekiwać nieco odmiennych rezultatów, jednak najbardziej efektywne wydaje się podejście zintegrowane, łączące politykę gospodarczą i przestrzenną. Podejście takie umożliwi realizację spójnego, wzajemnie uzupełniającego się, a przede wszystkim kompletnego systemu planowania strategicznego. Tak właśnie postąpiono przy pracach nad założeniami rozwoju miasta Przeworsk, gdzie opracowanie strategii zostało poprzedzone opracowaniem studium. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego nawiązuje do przepisów ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990,/ Dz.U. z 2001 roku, Nr 142, poz. 1591 z późn. zm./. Ustawa ta stanowi, iż do zadań gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, a art. 18 ustawy wśród kompetencji rady gminy wymienia uchwalanie programów gospodarczych. Nie ulega wątpliwości, że sukces gminy (każdej!) zależy od skutecznego i efektywnego zarządzania. Jest ono zaś możliwe tylko wówczas, gdy gmina realizuje cele i zadania podporządkowane jasnej i, co niezwykle ważne, akceptowanej społecznie strategii Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 5
rozwoju. To ostatnie zaś związane jest bezpośrednio z metodyką przyjętych prac nad strategią, którą z kolei przedstawiamy obszernie w następnym podrozdziale. Należy jeszcze zwrócić uwagę, że posiadanie własnej strategii rozwoju ma znaczenie motywujące. Strategia jest świetnym narzędziem tak dla lokalnych społeczności, jak i władz gminnych, upodmiotawiając zarazem te grupy. Jest to sprawa bardzo istotna - przyjmuje się bowiem, że motywacja jest jednym z najważniejszych impulsów rozwojowych współczesnych społeczności. Jak wyglądały prace nad strategią rozwoju miasta Przeworsk? Przedstawiona strategia wypracowana została w wyniku połączonych wysiłków lokalnych środowisk i instytucji odpowiedzialnych za gospodarczy i społeczny rozwój miasta Przeworsk. Szczególnie cenna okazała się pomoc środowisk samorządowych, w tym radnych Rady Miejskiej w Przeworsku i pracowników UM. Strategia ta, formułując cele strategiczne i priorytety wzrostu, wskazuje kierunki koncentracji wysiłku zbiorowego wspólnoty mieszkańców i zmian, które powinny zostać przeprowadzone, aby uzyskać oczekiwane efekty. Ich liderem musi być Burmistrz Miasta. Przed przystąpieniem do tworzenia strategii rozwoju niezbędne było przede wszystkim poznanie otoczenia oraz zrozumienie zachodzących procesów i przewidywanych kierunków zmian - a więc dogłębne poznanie miasta Przeworsk. Kolejnym etapem prac było określenie działów strategicznych, które będą następnie rozwijane. Dokonane tu oceny wskazują dziedziny, w jakich Przeworsk powinien się specjalizować. Metodyka dalszych prac wyglądała następująco: zidentyfikowane cele społecznogospodarcze zostały sprawdzone, zweryfikowane pod kątem możliwości zrealizowania w konkretnej przestrzeni, następnie informacja zwrotna dotarła do autorów strategii rozwoju celem wyboru najlepszych środków i narzędzi dla realizacji założonych i już zweryfikowanych celów. Przeworsk pełniący funkcję stolicy powiatu jest najliczniej zamieszkanym miastem powiatu przeworskiego, stanowiącego część makroregionu południowo-wschodniej Polski. Strategia uwzględnia istniejące uwarunkowania powiatu i województwa oraz ich miejsce w terytorialnej organizacji państwa. Rozwój miasta jest bowiem w znacznym stopniu uzależniony od decyzji i środków finansowych skupionych na poziomie województwa oraz rozwiązań makroekonomicznych. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.
Proces pracy nad strategią I ANALIZA ZROZUMIENIE SYTUACJI MIASTA SCENARIUSZE ROZWOJU MIASTA CHARAKTER MIASTA Raport o stanie miasta II ZAKRES DZIAŁANIA STRATEGIA ROZWOJU MIASTA CO CHCEMY ZMIENIĆ? - misja - obszary strategiczne - cele strategiczne - kierunki działań - projekty wiodące SPOSOBY OSIAGANIA CELÓW STRATEGICZNYCH NARZĘDZIA REALIZACYJNE JAK POZYSKAĆ ŚRODKI, ZAANGAŻOWANIE LUDZI? JAK WŁAŚCIWIE JE ZAGOSODAROWAĆ? GDZIE ZDOBYWAĆ ŚRODKI FINANSOWE? WYKONALNOŚĆ I DZIAŁANIE Autorzy strategii duży nacisk położyli na możliwości twórczego działania przedstawicieli społeczności lokalnej, wykorzystanie jej wiedzy i doświadczeń. Podstawowe prace analityczne i diagnostyczne, a także dotyczące konstrukcji dokumentu końcowego wykonała Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego SA, współpracując ściśle z pracownikami Urzędu Miasta oraz korzystając z opracowanego i przyjętego Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Punktem wyjścia dla planów strategicznych stał się raport diagnostyczny. Wspólnie wypracowane i uświadomione problemy przełożone zostały na misję miasta oraz cele i kierunki działań na przyszłość. Efektem jest opracowana strategia, zawierająca grupową wiedzę i doświadczenia. Wspólna praca RARR SA i przedstawicieli miasta miała na celu zwiększenie akceptacji społecznej i poczucia emocjonalnej więzi z określonymi tezami. Pozwala to przypuszczać, iż jej efektywność i oddziaływanie będą długoterminowe. Przekonanie to stanowi podstawę opracowań zawartych w części drugiej niniejszego dokumentu, tzn. celów rozwojowych i zadań przewidzianych do zrealizowania w ciągu najbliższych lat. Część zadaniowa zawiera przykładowe plany realizacyjne oraz szacunkowe koszty wewnętrzne i zewnętrzne wdrażania strategii. Działania te koncentrują się głównie na określonych wspólnie przez mieszkańców i władze priorytetowych obszarach: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 7
gospodarka i polityka inwestycyjna; infrastruktura techniczna; polityka socjalno-bytowa; edukacja i kultura, współpraca międzynarodowa i promocja. Niniejsza strategia adresowana jest do przedstawicieli podmiotów gospodarczych, mieszkańców oraz inwestorów zagranicznych, a jej wartość może być rozpatrywana w skali miasta, powiatu, jak również w skali województwa, którego miasto Przeworsk jest częścią składową. Za udział w pracach przy opracowywaniu strategii serdecznie dziękujemy Panu Januszowi Magoniowi - Burmistrzowi Miasta Przeworska, Panu Leszkowi Kiesielowi - Zastępcy Burmistrza, Panu Stefanowi Dulibanowi- Przewodniczącemu Rady Miasta Przeworska oraz wszystkim uczestnikom debat. Opracowanie: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.
RAPORT DIAGNOSTYCZNY O STANIE MIASTA PRZEWORSKA
I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MIASTA 1.1 MIEJSCE I FUNKCJE MIASTA Miasto Przeworsk położone jest w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego, 35 km na wschód od stolicy województwa - Rzeszowa, w odległości 60 km od granicy wschodniej i 120 km od granicy południowej. Usytuowane jest na pograniczu Pogórza Dynowskiego od południa i Kotliny Sandomierskiej w północnej stronie miasta. Przeworsk jest stolicą powiatu przeworskiego i stanowi ośrodek rozwoju o znaczeniu ponadlokalnym. Jest jednym z trzech obok Kańczugi i Sieniawy miast leżących na terenie powiatu przeworskiego. Na terenie miasta zlokalizowane są instytucje zaspokajające potrzeby znacznej części mieszkańców powiatu w zakresie szkolnictwa średniego, opieki zdrowotnej, opieki społecznej oraz systemu usług kulturalnych. Przeworsk ze względu na pełnione funkcje jest także miejscem pracy znacznej liczby mieszkańców okolicznych gmin. Rysunek 1. Miasto Przeworsk na tle Województwa Podkarpackiego W województwie podkarpackim Przeworsk pełni funkcję ważnego węzła drogowego i kolejowego. Przez miasto przebiega międzynarodowa droga E-4 wiodąca od Zgorzelca przez Kraków, Przemyśl do Lwowa, połączenie kolejowe: Szczecin - Wrocław - Katowice -Kraków - Przemyśl - Kijów, zbiegają się tu drogi krajowe: Lublin - Przeworsk oraz Przeworsk - Dynów - Sanok. Na terenie miasta, zajmującego obszar 22 km 2, tj. 3,1% powierzchni powiatu przeworskiego według stanu na koniec grudnia 2002 roku zamieszkiwało 15850 mieszkańców. Ludność Przeworska stanowiła ponad 20% ludności całego powiatu. Charakterystykę miasta na tle poszczególnych gmin powiatu przeworskiego przedstawia poniższa tabela. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 10
Tabela 1 Miasto Przeworsk na tle powiatu przeworskiego w roku 2002 a Wyszczególnienie Powierzchnia w km 2 Kobiety na Ludność ogółem mężczyźni kobiety na 1 km 2b 100 mężczyzn b Miasta Kańczuga 8 3258 1562 1696 429 108 Przeworsk 22 15850 7613 8237 721 108 Sieniawa 7 2109 1042 1067 318 103 Wieś Adamówka 134 4231 2127 2104 31 100 Gać 36 4594 2266 2328 128 103 Jawornik Polski 63 4888 2368 2520 78 107 Kańczuga 97 9608 4707 4901 98 104 Przeworsk 91 14351 7016 7335 158 104 Sieniawa 120 4729 2376 2353 39 99 Tryńcza 71 8134 4063 4071 115 100 Zarzecze 49 7119 3487 3632 146 104 Razem powiat 698 78871 38627 40244 113 104 Województwo 17926 2105050 1030058 1075002 117 104 a Stan w dniu 31 XII, b Dane Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań - stan w dniu 20 V. Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl, US Rzeszów Ze względu na swoje położenie w Przeworsku nie rozwinął się duży przemył. Na terenie miasta funkcjonują jednak firmy o dużej renomie krajowej i zagranicznej, do których zaliczają się między innymi: WSK,,PZL" Rzeszów Wydział Mechaniczny Przeworsk, Zakłady Gumowe "Geyer & Hosaja Sp. z o.o., Przeworska Fabryka Krzeseł Trax oraz O.K. Owocowe Koncentraty Sp. z o.o. Duże znaczenie mają także zakłady odzieżowe: Men s Field Sp. z o.o. oraz Alex Sp. z o.o. Branża budowlana na terenie miasta reprezentowana jest przez Resbud, Hydrobud - Przeworsk, Szewpol Plus oraz Zakład Produkcji Okien i Drzwi Megastyl. Przeworsk jest miastem otwartym na współpracę międzynarodową, szczególnie z podobnymi miastami z krajów sąsiedzkich. Dowodem tego jest porozumienie o współpracy z zagranicznym partnerem w Czechach - Moravskym Krumlovem. Porozumienie to dotyczy wymiany młodzieży szkolnej, grup artystycznych i sportowych oraz współpracy organizacji pozarządowych i wymiany doświadczeń w pracy samorządowej. Kolejne umowy przygotowywane są z miastami na Słowacji i Ukrainie. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 11
1.2. RYS HISTORYCZNY Najstarsza historyczna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1290 roku i jest związana z wyprawą Leszka Czarnego na księstwo halickie, który po zwycięstwie nad wojskami księcia ruskiego Lwa pod Koprzywnicą, zdobył i spalił m.in. kniazie Przeworsko. Do połowy XIV wieku Przeworsk pozostawał osadą ruską. Po roku 1340 włączony został do Polski przez Kazimierza Wielkiego. W 1387 roku król Władysław Jagiełło nadał wojewodzie sandomierskiemu, Janowi z Tarnowa herbu Leliwa Jarosław oraz okoliczne miasta w tym, m.in. Przeworsko. Dzięki staraniom swojego właściciela, 25 II 1393 roku Władysław Jagiełło nadał Przeworskowi prawa miejskie, a rok później poszerzył je nadając mieszkańcom możliwości handlowe i rzemieślnicze oraz miejską organizację sądową. Pod koniec XIV wieku miasto było centrum handlowym i rzemieślniczym regionu. Specjalnością miasta w tamtych czasach było tkactwo. W kilkuset warsztatach wyrabiano bogato zdobione obrusy, drelichy, płótna i inne tego typu wyroby. Eksportowane były one na całą Polskę oraz rynki zachodnio-europejskie. Na doroczne jarmarki organizowane w mieście przybywali kupcy z różnych stron Polski oraz z Węgier i Rusi. W XVI wieku pomimo wielu napadów Tatarów i pożaru w 1545 roku Przeworsk przeżywał gospodarczy rozkwit. Swoim rozwojem wyprzedzał Jarosław i Rzeszów, ustępując tylko Przemyślowi. Złoty wiek miasta skończył się w XVII wieku, wtedy to przez ziemie te przetoczyły się liczne zawieruchy wojenne. W tych trudnych dla miasta czasach właścicielem Przeworska został ród Lubomirskich. Istniejące w Przeworsku cechy zaczęły przeżywać ponowny rozkwit od połowy XVIII wieku, lecz I rozbiór Polski zahamował ich rozwój. Wysokie podatki i napływ towarów z rynku austriackiego, spowodowały powolny upadek rzemiosła w Przeworsku. Ponowne ożywienie gospodarcze miasta nastąpiło w drugiej połowie XIX w. Bezpośrednią jego przyczyną było oddanie w 1859 roku do użytku linii kolejowej do Krakowa, przedłużonej dwa lata później w kierunku Lwowa. W mieście zaczął rozwijać się nowoczesny przemysł. W 1895 roku za sprawą ordynata przeworskiego ks. Andrzeja Lubomirskiego wybudowano w Przeworsku jedyną w zachodniej Galicji cukrownię, a w 1904 roku otwarto linię kolejki wąskotorowej relacji Przeworsk - Dynów, stanowiącą obecnie atrakcję turystyczną. Okres rozwoju Przeworska zakończył się wraz z wybuchem I Wojny Światowej. Zamarł handel, wielu młodych mężczyzn siłą wcielono do wojska, rekwirowano majątek, a wycofujące się oddziały rosyjskie spaliły cukrownię, stację kolejową i mosty. Po zakończeniu działań wojennych zaczęto odbudowywać miasto ze zniszczeń. Przystąpiono do odbudowy cukrowni, powstały także elektrownia, szkoła żeńska, gimnazjum i sąd grodzki. Kolejny okres rozkwitu Przeworska przerwała II Wojna Światowa. Od pierwszych jej dni miasto było atakowane, ponownie uległy zniszczeniu stacja kolejowa i cukrownia. Eksterminacja Żydów spowodowała zmniejszenie się liczby mieszkańców o ponad połowę. Okupacja niemiecka trwała w Przeworsku do 27 VII 1944. Po zakończeniu wojny koniecznym było ponowne przystąpienie do usuwania zniszczeń i odbudowy Przeworska. W okresie tym miasto bardzo rozwinęło się, rozbudowało, powstały liczne, nowe zakłady przemysłowe, obiekty użyteczności publicznej, szkoły i infrastruktura techniczna. Do reformy administracyjnej w 1975 Przeworsk pozostawał siedzibą rolniczo-przemysłowego powiatu. Funkcję tę miasto odzyskało 1 styczna 1999 roku i pełni po dzień dzisiejszy. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 12
1.3. UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZE Przeworsk położony jest w dorzeczu rzeki Mleczki, prawobrzeżnego dopływu Wisłoka, która wraz z dopływami odwadnia obszar miasta. Najstarsza jego część ulokowana jest na lessowym wzgórzu wznoszącym się 206 m. n. p. m, opadającym stromo od południa w kierunku Mleczki. Miasto ze względu na znaczną powierzchnię obszarów zabudowanych (mieszkalnych i przemysłowych) ubogie jest w występujące na jego terenie gatunki zwierząt. Tereny otwarte pól i łąk oraz zadrzewienia są środowiskiem życia głównie saren, zajęcy, kuropatw, bażantów i innych gatunków. Niezabudowana cześć obszaru Przeworska odznacza się dominacją nieleśnych zbiorowisk antropogenicznych (pola uprawne, ogrody, sady, łąki, zieleń miejska i parki). Lasy i obszary leśne położone na terenie miasta zajmują powierzchnię 6 ha, co stanowi niespełna 0,3% ogólnej powierzchni Przeworska. Na terenie Przeworska znajduje się 36 pomników przyrody objętych ochroną uchwały Rady Miasta Przeworska z roku 1994. Są to 34 sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa rosnące głównie w parku oraz dwa skupiska drzew tj. aleja grabowa w Parku Miejskim i alejka kasztanowców przy ul. Kasztanowej. Park Miejski w swojej obecnej postaci, romantycznego ogrodu krajobrazowego w typie angielskim powstał w XVIII w. i zajmuje obszar około 12 ha. Miasto posiada dogodne warunki do rozwoju produkcji rolnej, co wynika między innymi z bardzo dobrej jakości gleb. Udział gleb klasy II i III zarówno wśród gruntów ornych jak i użytków zielonych wynosi ponad 70%. Klimat Przeworska zaliczany jest do krainy klimatycznej Sandomierskiej. Średnie dane meteorologiczne dla miasta przedstawiają się następująco: - średnia roczna suma temperatur: około +7,8 o C, - średnia temperatura stycznia: około -4.0 o C, - średnia temperatura lipca: około +18.4 o C, - pierwsze przymrozki jesienne rozpoczynają się w pierwsze dekadzie października, - ostatnie dni z przymrozkami wiosennymi występują w trzeciej dekadzie kwietnia, - początek okresu wegetacyjnego średnio przypada na pierwszą dekadę kwietnia, koniec na drugą dekadę listopada. Duży wpływ na warunki klimatyczne Przeworska wywierają opady atmosferyczne. Ich roczną wartość mierzy się w przedziale od 342 mm - 628 mm, przy czym największą ilość opadów notuje się w czerwcu i lipcu, natomiast najmniejszą w styczniu i lutym. Pierwszy śnieg spada w połowie listopada, a trwała pokrywa śnieżna pojawia się z początkiem pierwszej dekady grudnia i zanika w połowie trzeciej dekady marca. Na terenie miasta zlokalizowane są dwa obszary górnicze gazu: Przeworsk, w północno-zachodniej części miasta i Mirocin, w części południowo-wschodniej. Występują ponadto kruszywa naturalne jak piaski, pospółki i żwiry wodnolodowcowe zalegające pod lessami. Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 13
II. POTENCJAŁ SPOŁECZNY 2.1. DANE DEMOGRAFICZNE Jedną z głównych składowych kształtujących procesy rozwojowe w mieście są jego mieszkańcy. Na ich liczebność decydujący wpływ mają zarówno ruch naturalny jak i migracje, które to czynniki zostały szerzej omówione w kolejnych częściach rozdziału. W latach 1995-2002 najwięcej osób zamieszkiwało Przeworsk w roku 1997, było to 16458 mieszkańców, natomiast najmniej w roku 2002-15850 mieszkańców. Wśród mieszkańców miasta przeważają kobiety, które w końcu roku 2002 stanowiły 52,0% ludności miasta (8237 osób), natomiast mężczyzn było 7613, tj. 48,0% ogółu mieszkańców. Tabela 2 Stan ludności miasta Przeworsk a w latach 1995-2002 Lata Ludność ogółem Mężczyźni Kobiety ogółem % ogółem % 1995 16407 7864 47,9 8543 52,1 1996 16452 7913 48,1 8539 51,9 1997 16458 7914 48,1 8544 51,9 1998 16456 7866 47,8 8590 52,2 1999 16418 7836 47,7 8582 52,3 2000 16368 7825 47,8 8543 52,2 2001 16380 7851 47,9 8529 52,1 2002 15850 7613 48,0 8237 52,0 a wg faktycznego miejsca zamieszkania w dniu 31 XII Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl, Obliczenia własne Miasto Przeworsk charakteryzuje się jednym z wyższych w powiecie współczynników feminizacji (liczba kobiet na 100 mężczyzn). W roku 2002 wskaźnik ten wyniósł 108 i nie odbiegał od tendencji wojewódzkich, gdzie również obserwuje się przewagę kobiet nad mężczyznami. Wykres 1. Ludność miasta Przeworsk a w latach 1995-2002 16500 16200 16407 16452 16458 16456 16418 16368 16380 15900 15850 15600 15300 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 a wg faktycznego miejsca zamieszkania w dniu 31 XII Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 14
Tabela 3 Stan ludności miasta Przeworsk wg wieku w latach 1999-2001 Lata Liczba w wieku ogółem 0-2 lata 3-6 7-12 13-15 16-18 19-24 25-29 30-39 40-49 50-59 60-64 65 lat i więcej 1999 16418 464 746 1527 1019 968 1659 1171 2117 2767 1736 619 1625 2000 16368 467 702 1441 938 1017 1664 1171 2085 2752 1850 634 1647 2001 16380 467 625 1385 851 1035 1727 1263 2077 2681 1973 619 1677 Źródło: US Rzeszów Wśród mieszkańców miasta Przeworsk najliczniej reprezentowaną grupą wiekową są osoby w wieku 40-49 lat, ich liczba w roku 2001 wynosiła 2681 osób, co stanowiło 16% ogółu ludności miasta. Kolejne miejsca pod względem liczebności w strukturze wiekowej mieszkańców Przeworska zajmują grupy w wieku 30-39 lat (13% ludności), w wieku 50-59 lat (12% ogółu mieszkańców) oraz mieszkańcy w przedziale wiekowym od 19-24 lat, stanowiący 11% ogółu ludności. Wykres 2. Struktura wiekowa ludności miasta Przeworsk (stan w dniu 31 XII 2001 r.) 4% 10% 3% 4% 8% 12% 5% 6% 16% 11% 13% 8% 0-2 lata 3-6 7-12 13-15 16-18 19-24 25-29 30-39 40-49 50-59 60-64 65 lat i więcej Źródło: US Rzeszów Tabela 4 Ekonomiczna struktura wiekowa ludności miasta Przeworsk w latach 1998-2002 Lata Liczba mieszkańców ogółem Wiek przedprodukcyjny do 17 lat Wiek produkcyjny m. 18-64 lat, k. 18-59 Wiek poprodukcyjny m. > 65, k. > 60 Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku razem w tym razem w tym razem w tym produkcyjnym kobiety kobiety kobiety 1998 16456 4569 2229 9945 4974 1942 1387 65,5 1999 16418 4426 2163 10025 5015 1967 1404 63,8 2000 16368 4244 2073 10131 5054 1993 1416 61,6 2001 16380 4023 1968 10349 5143 2008 1418 58,3 2002 15850 3811 b.d 9997 b.d 2042 b.d 58,5 Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl, US Rzeszów Analiza ekonomicznej struktury wiekowej mieszkańców Przeworska pozwala zauważyć niekorzystne zjawiska występujące w tej sferze. Zmniejsza się odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym tj. do 17 lat (spadek z 27,8% w 1998 do 24,0% w roku 2002). Zjawisko to może niekorzystnie wpływać w przyszłości na rozwój miasta. Zaobserwować Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 15
można również, że społeczeństwo miasta zaczyna się starzeć, czego dowodem jest powolny wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym. Wg stanu na koniec roku 2002 mieszkańcy w wieku przedprodukcyjnym stanowili 24,0% ludności, odsetek osób w wieku produkcyjnym wyniósł 63,1%, natomiast mieszkańców w wieku poprodukcyjnym było 12,9%. Wśród mieszkańców w wieku poprodukcyjnym widoczna jest znaczna przewaga kobiet nad mężczyznami, udział kobiet w tej grupie w roku 2001 stanowił ponad 70%. Wykres 3. Zmiany w ekonomicznej strukturze wiekowej ludności miasta Przeworska 70 60 60,4 61,1 61,9 63,2 63,1 % ludności w gr. wiekowej 50 40 30 20 27,8 26,9 25,9 24,6 24,0 10 11,8 12,0 12,2 12,2 12,9 0 1998 1999 2000 2001 2002 Źródło: Wyliczenia własne Wiek przedprodukcyjny Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny W końcu roku 2002 w Przeworsku, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadały 58,5 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Wskaźnik ten w ostatnich kilku latach uległ znacznemu obniżeniu (w roku 1998 wynosił 66,5), co potwierdza wysunięte wcześniej wnioski dotyczące ekonomicznej struktury wiekowej mieszkańców Przeworska. Tabela 5 Ruch naturalny ludności miasta Przeworsk w latach 1995-2002 Małżeństwa Urodzenia Zgony Przyrost Lata naturalny w liczbach bezwzględnych 1995 89 187 138 49 1996 75 168 141 27 1997 81 158 138 20 1998 79 141 137 4 1999 113 164 145 19 2000 110 167 135 32 2001 87 143 127 16 2002 88 146 121 25 Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 16
Od kilku lat w całym kraju wyraźnie zauważalny jest spadek przyrostu naturalnego. Tendencja ta jest również widoczna w mieście Przeworsku. Cały czas utrzymuje się on jednak na dodatnim poziomie. Najmniejszą przewagę urodzeń żywych nad zgonami, wynoszącą 4 osoby odnotowano w roku 1998. Przyrost naturalny w liczbach bezwzględnych obniżył się w Przeworsku z 49 osób w roku 1995, do 25 w roku 2002. Wykres 4. Przyrost naturalny w mieście Przeworsk w latach 1995-2002 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 4 16 19 20 25 27 32 49 0 10 20 30 40 50 Przyrost naturalny Źródło: Główny Urząd Statystyczny; Bank Danych Regionalnych - www.stat.gov.pl Tabela 6 Ruch naturalny ludności miasta Przeworsk na tle powiatu przeworskiego w roku 2001 Wyszczególnienie Małżeństwa Urodzenia Zgony Przyrost naturalny w liczbach bezwzględnych Przyrost naturalny na 1000 ludności Miasta Kańczuga 21 20 23-3 -1,0 Przeworsk 87 143 127 16 1,0 Sieniawa 12 22 23-1 -0,5 Wieś Adamówka 24 51 25 26 6,2 Gać 21 48 49-1 -0,2 Jawornik Polski 26 47 58-11 -2,2 Kańczuga 48 115 128-13 -1,3 Przeworsk 76 151 138 13 0,9 Sieniawa 32 74 44 30 6,1 Tryńcza 33 108 83 25 3,0 Zarzecze 34 79 65 14 2,0 Razem powiat 414 858 763 95 1,2 Województwo - - - - 1,9 Kraj - - - - 0,1 Źródło: US Rzeszów Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 17
Wskaźnik przyrostu naturalnego na 1000 ludności w mieście Przeworsku w roku 2001 wyniósł 1,0. Przeworsk był jedynym z pośród 3 miast powiatu przeworskiego, w którym przyrost naturalny był dodatni (Kańczuga: -1,0; Sieniawa: -0,5). Najwyższy wskaźnik odnotowano w gminie Adamówka, wyniósł 6,2. Wskaźnik przyrostu naturalnego na 1000 ludności w Przeworsku w roku 2001 był niższy niż wskaźnik dla powiatu przeworskiego i województwa, które odpowiednio wynosiły: 1,2 oraz 1,9. Wykres 5. Przyrost naturalny w mieście Przeworsk na tle powiatu przeworskiego w roku 2001 Województwo podkarpackie 1,9 Powiat przeworski 1,2 Zarzecze 2,0 Tryńcza 3,0 Sieniawa gm. 6,1 Przeworsk gm. 0,9-1,3 Kańczuga gm. -2,2 Jawornik Polski -0,2 Gać Adamówka 6,2-0,5 Sieniawa m. Przeworsk m. 1,0-1,0 Kańczuga m. -3,0-2,0-1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 Źródło: US Rzeszów Przyrost naturalny na 1000 ludności Niekorzystnie przedstawia się sytuacja miasta Przeworsk pod względem migracji ludności. Systematycznie z roku na rok powiększa się ujemne saldo migracji. W roku 2001 wyniosło -59. Saldo to wynika ze wzrastającej liczby osób, które wyjeżdżają z Przeworska. Liczba mieszkańców, którzy wymeldowali się z miasta w roku 2001 wzrosła w porównaniu z rokiem 1998 o ponad 20%. Analiza kierunku napływów i odpływów mieszkańców Przeworska wskazuje, że najwięcej osób przyjeżdża do miasta ze wsi, jednocześnie również na wieś przeprowadza się największy procent osób na stale wymeldowujących się z Przeworska. Tabela 7 Migracje ludności w mieście Przeworsk w latach 1998-2001 Lata Napływ a Odpływ b Ogółem z miast ze wsi z zagranicy Ogółem do na Saldo migracji za miast wieś granicę 1998 165 b.d. b.d. b.d. 186 b.d. b.d. b.d. -21 1999 182 43 136 3 209 91 112 6-27 2000 168 53 114 1 192 59 121 12-24 2001 165 46 119-224 91 122 11-59 a Zameldowania na pobyt stały. b Wymeldowania z pobytu stałego Źródło: US Rzeszów Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 18
Wykres 6. Napływy i odpływy ludności w mieście Przeworsk w latach 1998-2001 250 200 150 165 186 182 209 168 192 165 224 100 50 0 1998 1999 2000 2001 Napływ Odpływ Źródło: US Rzeszów W roku 2001 jedynie trzy gminy powiatu przeworskiego odnotowały dodatnie saldo migracji. Były to gminy: Gać, Sieniawa i Zarzecze. W wyniku migracji ludności liczba mieszkańców całego powiatu przeworskiego zmalała o 129 osób, z tego 46% (59 osób) wyprowadziło się z samego miasta Przeworska. Tabela 8 Migracje ludności miasta Przeworsk na tle powiatu przeworskiego w roku 2001 Wyszczególnienie Napływ a Odpływ b Saldo migracji Miasta Kańczuga 29 34-5 Przeworsk 165 224-59 Sieniawa 10 23-13 Wieś Adamówka 31 37-6 Gać 49 46 3 Jawornik Polski 24 53-29 Kańczuga 63 97-34 Przeworsk 127 129-2 Sieniawa 46 36 10 Tryńcza 66 70-4 Zarzecze 45 35 10 Razem powiat 655 784-129 a Zameldowania na pobyt stały. b Wymeldowania z pobytu stałego Źródło: US Rzeszów Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 19
Wykres 7. Saldo migracji w mieście Przeworsk na tle powiatu przeworskiego w roku 2001 Zarzecze 10-4 Tryńcza Sieniawa gm. 10-2 Przeworsk gm. -34 Kańczuga gm. -29 Jawornik Polski Gać 3-6 -13 Adamówka Sieniawa m. -59 Przeworsk m. -5 Kańczuga m. -70-60 -50-40 -30-20 -10 0 10 20 Źródło: US Rzeszów Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. 20