ZRÓ NICOWANIE SIEDLISK I DRZEWOSTANÓW W LASACH GMINY SZADEK

BIULETYN SZADKOWSKI Tom 9 2009 Beata Woziwoda * ZRÓ NICOWANIE SIEDLISK I DRZEWOSTANÓW W LASACH GMINY SZADEK Wst p Gmina Szadek jest regionem typowo rolniczym. Obecnie wi ksz cz powierzchni zajmuj pola uprawne, ł ki i pastwiska. Istniej ce kompleksy le ne s rozproszone w przestrzeni i charakteryzuj si du ym rozdrobieniem. Niejednokrotnie maj one charakter ródpolnych wysp o bardzo skomplikowanym kształcie. Analizuj c rozmieszczenie lasów Wysoczyzny Łaskiej 1 od czasów najdawniejszych, wida wyra ne kurczenie si powierzchni le nych, trwaj ce a do drugiej połowy XIX w. 2 Zwarte kompleksy le ne ulegały post puj cej fragmentacji, a nowe zalesienia, zwłaszcza prowadzone na gruntach prywatnych, powstawały i nadal cz sto powstaj bez adnej ł czno ci z ju istniej cymi lasami. Stałej redukcji powierzchni le nej towarzyszyło wielokrotnie przesuni cie granicy polno-le nej w obu kierunkach. Proces wylesiania został wyra nie zahamowany po II wojnie wiatowej. Notowany od lat pi dziesi tych ubiegłego wieku wzrost lesisto ci 3 jest głównie wynikiem zakładania upraw * Beata Woziwoda, dr, jest adiunktem w Katedrze Geobotaniki i Ekologii Ro lin Uniwersytetu Łódzkiego. 1 Według podziału fizyczno-geograficznego Polski, obszar gminy Szadek poło ony jest w mezoregionie Wysoczyzna Łaska, wchodz cym w skład Makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej i Podprowincji Nizin rodkowopolskich; J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa, 2002. 2 A. Pietrzak, Zmiany zalesienia terytorium województwa łódzkiego od okresu porozbiorowego do czasów obecnych, Region Łódzki 1973, cz. 3, s. 41 60; A. Majchrowska, Wpływ antropopresji na przemiany rodowiska przyrodniczego zachodniej cz ci województwa łódzkiego, Acta Geographica Lodziensia 2002, z. 82, s. 1 174; D. Klementowicz, Lasy powiatu sieradzkiego w połowie XIX w., Biuletyn Szadkowski 2008, t. 8, s. 151 160. 3 Lesisto (wska nik lesisto ci) jest to stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej danej jednostki terytorialnej (województwa, powiatu, gminy lub kraju).

120 Beata Woziwoda le nych na nieu ytkach i gruntach porolnych. W rezultacie długotrwałych wylesie, pl drowniczego pozyskiwania drzewostanów najstarszych oraz schematycznego zagospodarowania lasu (wprowadzanie jednowiekowych i jednogatunkowych drzewostanów sosnowych, stosowanie wielkopowierzchniowych zr bów) wydatnie zmniejszył si udział zbiorowisk naturalnych na rzecz zbiorowisk antropogenicznych 4. Powierzchnia zajmowana obecnie przez lasy oraz stan zachowania istniej cych zbiorowisk le nych stanowi wypadkow bezpo rednich i po rednich oddziaływa człowieka (antropopresji) oraz naturalnych zdolno ci regeneracyjnych lasu. Powierzchnia i struktura własno ci istniej cych lasów Według danych GUS, powierzchnia gruntów le nych 5 w gminie Szadek wynosi ogółem 3450,1 ha 6, z czego publiczne grunty le ne, b d ce własno ci Skarbu Pa stwa, zajmuj 2961,1 ha, a prywatne grunty le ne 489 ha. W zarz dzie Pa stwowego Gospodarstwa Le nego Lasów Pa stwowych pozostaje 2949,1 ha. Prywatne grunty le ne stanowi w wi kszo ci własno osób fizycznych 469 ha. Niewielk powierzchni 14 ha zajmuj prywatne grunty le ne wspólnoty gruntowej. Poza Skarbem Pa stwa pozostaj równie gminne grunty le ne 9 ha lasów. Według danych Starostwa Powiatowego w Zdu skiej Woli 7, powierzchnia prywatnych gruntów le nych wzrosła w 2008 r. do 505,27 ha; w tym 487,03 ha zajmuj grunty zalesione. Powierzchnia gruntów le nych Lasów Pa stwowych to obecnie 2970,64 ha. 4 B. Woziwoda, Changes in oak-hornbeam forest in the north part of the Wysoczyzna Łaska mesoregion (Central Poland), Ecological Questions 2002, Vol. 2, s. 117 129; ta, Differentiation of forests communities in the Tilio-Carpinetum association habitat as a result of forest management, [w:] S. Bruneel (ed.), History & Forest Biodiversity. Challenges for Conservation. Program and Abstracts. An International Symposium 13, 14 and 15 January 2003. Katholieke Universiteit Leuven, Belgium 2003, s. 54. 5 Powierzchnia gruntów le nych w rozumieniu ustawy o lasach z 28 lutego 1991 r. obejmuje grunty: (1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryte ro linno ci le n (powierzchnia zalesiona) lub przej ciowo jej pozbawione (powierzchnia niezalesiona), przeznaczone do produkcji le nej lub stanowi ce rezerwaty przyrody, wchodz ce w skład parków narodowych lub wpisane do rejestrów zabytków; kategoria ta w statystyce GUS jest okre lana jako powierzchnia lasów ; (2) grunty zwi zane z gospodark le n, zaj te pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki le nej: budynki i budowle, linie podziału przestrzennego lasu, drogi le ne, szkółki le ne, miejsca składowania drewna, urz dzenia melioracji wodnych, tereny pod liniami energetycznymi, parkingi le ne i urz dzenia turystyczne. 6 Główny Urz d Statystyczny (dalej: GUS), Le nictwo, 2008, stan na 31 XII 2007 r. 7 Uproszczony plan urz dzenia lasów prywatnych powiatu zdu skowolskiego, 2008 r.

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 121 Lesisto gminy wynosi 22% 8. Jest ona nieco wy sza od lesisto ci województwa łódzkiego 20,9% (najni szej w kraju w 2007 r.) i znacz co ni sza od lesisto ci Polski, wynosz cej 28,9%. W granicach administracyjnych gminy Szadek znajduje si 20 kompleksów le nych Lasów Pa stwowych (tabl. 1, ryc. 1). Lasy te s administrowane przez Nadle nictwo Podd bice i Rejonow Dyrekcj Lasów Pa stwowych w Łodzi. Gospodarka le na jest realizowana przez 6 le nictw: Jamno, Szadek, Wilamów i Zygry z Obr bu Bogda ce oraz Reduchów i Ro d ały z Obr bu Sieradz. adne z le nictw nie jest ograniczone terytorialnie wył cznie do obszaru gminy Szadek. Najwi ksze zwarte powierzchniowo kompleksy le ne gminy to uroczyska: Kobyla-Jamno, Szadkowice-Kromolin (granicz ce od południa z uroczyskiem Wojsławice), Wilamów i Las Szadkowski (tabl. 1). Ponad 400 ha zajmuje uroczysko Prusinowice, obejmuj ce zwarty obszar le ny, przedzielony rzek Pichn (Szadkówk ). Południowo-zachodni cz ci gminy porastaj lasy b d ce cz ci du ego kompleksu Reduchów, poło onego w wi kszo ci w gminie Warta. Pozostałe lasy zajmuj kilka kilkadziesi t hektarów. Niewielkie powierzchniowo fragmenty kompleksów le nych, podlegaj cych administracji pa stwowej, s cz sto poprzedzielane podobnej wielko ci zalesionymi działkami własno ci indywidualnej, tworz c tzw. szachownic własno ci. Lasy prywatne zajmuj od kilkudziesi ciu arów do kilku hektarów. Nadzór nad gospodark w lasach, które nie s własno ci Skarbu Pa stwa, sprawuje starosta 9 Starostwa Powiatowego w Zdu skiej Woli lub nadle niczy Nadle nictwa Podd bice. Wi kszo lasów prywatnych gminy Szadek jest nadzorowana przez Nadle nictwo Podd bice. Realizacja zada hodowlanole nych, zgodna z uproszczonym planem urz dzenia 10, jest obowi zkiem wła ciciela lasu. Mo e ona by wspomagana przez pracowników stosownych le nictw, w obr bie których znajduj si zalesione grunty. Gospodarka w lasach niepa stwowych, pomimo e znaczna ich cz posiada plany zagospodarowania, ma cechy naturalnej i jest wybitnie ekstensywna 11. 8 GUS. 9 Por. Dziennik Ustaw 2005, nr 45, poz. 435 ze zm. 10 Por. Uproszczony plan 11 Ekstensywna gospodarka le na charakteryzuje si niskimi (przy danym poziomie techniki) nakładami pracy i rodków technicznych.

122 Beata Woziwoda Tablica 1. Uroczyska le ne lasów pa stwowych zlokalizowane na obszarze gminy Szadek Le nictwo Kompleks le ny Powierzchnia [ha] RDLP Łód, Nadle nictwo Podd bice Obr b Bogda ce Obr b Sieradz Kobyla-Jamno 627,00 Jamno Prusinowice 409,27 Razem: 1 036,27 Szadkowice-Kromolin 502,08 Chojne 53,42 Przatów 24,87 Szadek Wojsławice 10,04 Zimna Woda 7,73 Klonek 1,33 Razem: 599,47 Wilamów 374,94 Las Szadkowski 329,69 Wilamów Rzepiszew 76,81 Góra 6,67 Za Tartakiem 4,00 Razem: 792,11 Wola Łobudzka II 49,03 Zygry Lichawa 35,12 Wola Łobudzka I 29,16 Razem: 113,31 Reduchów 356,67 Reduchów Boczki 53,62 Razem: 410,29 Ro d ały 11,04 Ro d ały Górki Prusinowskie 8,15 Razem: 19,19 Razem: 2 970,64

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 123 Prusinowice I Lichawa Wola Łobudzka I Zygry Wola Łobudzka II Reduchów Ro d ały Ro d ały Reduchów Boczki Prusinowice II Górki Prusinowskie Kobyla-Jamno Jamno Szadkowice -Kromolin Las Szadkowski SZADEK Rzepiszew Wilamów Góra Za tartakiem Wilamów Chojne Klonek Szadek Wojsławice Zimna Woda kompleksy (= uroczyska) le ne lasów pa stwowych granica gminy Szadek granice admninistracyjne Le nictw Ryc. 1. Lokalizacja kompleksów lasów pa stwowych na obszarze gminy Szadek Potencjalna ro linno naturalna 12 (le na) Istotne znaczenie w ocenie stanu zachowania lasów danego obszaru ma analiza ro linno ci potencjalnej, okre laj ca siedliskowe uwarunkowania wyst powania poszczególnych typów zbiorowisk le nych. Na mapie potencjalnej ro linno ci naturalnej Polski 13 obszar gminy Szadek znajduje si w areale wyst powania zespołu gr du subkontynentalnego Tilio- Carpinetum w odmianie geograficznej małopolskiej. Obecno jodły wyró nia wy ynn form tej odmiany. Potencjalne siedliska lasów d bowo-grabowolipowych dominuj powierzchniowo. Znacz cy udział maj tu tak e siedliska kontynentalnego boru mieszanego Querco-Pinetum i suboceanicznego boru sosnowego wie ego Leucobryo-Pinetum. 12 Ro linno potencjalna ro linno, która wykształciłaby si na danym obszarze po całkowitym wył czeniu go z bezpo rednich i po rednich oddziaływa człowieka, uzale niona wył cznie od panuj cych warunków siedliskowych. 13 W. Matuszkiewicz, J. B. Fali ski, A. S. Kostrowicki, J. M. Matuszkiewicz, R. Olaczek, T. Wojterski (red.), Potencjalna ro linno naturalna Polski. 1:300 000, Warszawa, 1995.

Gradient yzno ci siedliska BORY MIESZANE LASY MIESZANE 124 Beata Woziwoda EUROPA ZACHODNIA Gradient kontynentalizmu POLSKA EUROPA WSCHODNIA BORY Kwa ne d browy oligotroficzne suboceaniczne Bory sosnowe subkontynentalne Bory wierkowe Brzeziny bagienne Bory bagienne mezotroficzne Kwa ne d browy Bory mieszane sosnowo-d bowe Bory mieszane (osikowo-) wierkowo-d bowe Bory wierkowo-jodłowe Lasy jodłowe ubogie postacie lasów li ciastych Kwa ne buczyny LASY yzne buczyny subatlantyckie rodkowoeuropejskie yzne gr dy subkontynentalne D browy ciepłolubne yzne lasy wierkowod bowe Ryc. 2. Miejsce obszaru gminy Szadek w geograficznym gradiencie zró nicowania lasów Polski ródło: opracowano na podstawie pracy W. Matuszkiewicza, Regionalizacja geobotaniczna, [w:] T. Trampler, A. Kliczkowska, E. Dmyterko, A. Sierpi ska, W. Matuszkiewicz (red.), Regionalizacja przyrodniczo-le na na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, Warszawa, 1990, s. 134 156 Fragmentarycznie notowane s siedliska wła ciwe dla ródl dowych borów sosnowych suchych Cladonio-Pinetum, subkontynetalnych borów sosnowych wilgotnych Molinio-Pinetum i borów sosnowych bagiennych Vaccinio uliginosi- Pinetum. Obszar gminy Szadek poło ony jest przy północnej granicy wyst powania ni owo-wy ynnych lasów jodłowych oraz borów mieszanych z jodł 14 Querco-Pinetum z Abies alba. Doliny rzeczne Pichny (Szadkówki), Pisi i stałych bezimiennych cieków s potencjalnymi siedliskami ni owych ł gów jesionowo-olszowych Fraxino-Alnetum. Miejsca podtopione ze stagnuj c okresowo wod i yznymi glebami to siedliska rodkowoeuropejskich olsów porzeczkowych Ribeso nigri-alnetum. 14 W. Matuszkiewicz, J. M. Matuszkiewicz, Przegl d fitosocjologiczny zbiorowisk le nych Polski, Phytocoenosis 1996, vol. 8 (N.S.), Seminarium Geobotanicum 3, s. 1 79.

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 125 Zró nicowanie siedliskowe 15 i fitocenotyczne 16 istniej cych lasów Istniej ce kompleksy le ne charakteryzuje znaczne zró nicowanie warunków siedliskowych. W lasach pa stwowych udział rednio yznych i yznych siedlisk lasowych i ubogich siedlisk borowych jest do wyrównany (ryc. 3a, b). Zalesienia prywatne s zwykle lokowane na glebach najsłabszych, tote wyra nie dominuj tu siedliska borowe, zajmuj ce ponad 80% powierzchni (ryc. 3b ). a) ha 800 700 600 lasy pa stwowe lasy prywatne 500 400 300 200 100 0 Bs B w Bw BM w BMw BMb L w Lw LM w LMw LMb Ol OlJ typ siedliskowy lasu 15 Typy siedliskowe lasu (TSL) wyró niane s w oparciu o analiz : (1) wła ciwo ci gleb (typ, rodzaj i gatunek gleby, skład mechaniczny, forma próchnicy i inne), (2) składu gatunkowego runa oraz (3) składu gatunkowego, warstwowo ci i bonitacji drzewostanu. Obszary nale ce do tego samego typu siedliskowego lasu wykazuj podobne zdolno ci le no-produkcyjne i przydatno dla hodowli lasu; Siedliskowe podstawy hodowli lasu, 2003. 16 Zró nicowanie fitocenotyczne zró nicowanie le nych zbiorowisk ro linnych = fitocenoz.

126 Beata Woziwoda b) % 60 50 40 lasy pa stwowe lasy prywatne 30 20 10 0 Bs B w Bw BM w BMw BMb L w Lw typ siedliskowy lasu Ryc. 3. Typy siedliskowe lasu w pa stwowych i prywatnych lasach gminy Szadek: a) udział powierzchniowy, b) udział procentowy. Bs bór suchy, B w bór wie y, Bw bór wilgotny, BM w bór mieszany wie y, Bmw bór mieszany wilgotny, BMb bór mieszany bagienny, L w las wie y, Lw las wilgotny, LM w las mieszany wie y, LMw las mieszany wilgotny, LMb las mieszany bagienny, Ol ols, OlJ ols jesionowy ródło: Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice na lata 2007 2012 Spo ród siedlisk borowych najwi ksze powierzchnie zajmuj bory wie e (B w) i bory mieszane wie e (Bmw) (ryc. 3a). Bory wie e stanowi ok. 1/5 areału lasów pa stwowych i ponad 1/4 areału lasów prywatnych (ryc. 3b). Ich siedliska obejmuj powierzchnie z do ubogimi glebami bielicowymi, rdzawymi wła ciwymi i rdzawo-bielicowymi, pozostaj cymi pod słabym wpływem wód gruntowych. Z reguły zaj te s one przez zubo one florystycznie zbiorowiska borów sosnowych wie ych z zespołu Leucobryo-Pinetum. Na terenach zmeliorowanych i odwodnionych B w wyst puje na glebach typowych dla siedlisk wilgotnych, takich jak gleby glejobielicowe wła ciwe i glejowe wła ciwe, cz sto w mozaice z borem mieszanym wie ym. Wła ciwe siedliska borów mieszanych wie ych zwi zane s z yznymi (mezotroficznymi) glebami rdzawymi wła ciwymi i bielicowo-rdzawymi. Niewielkie płaty tych siedlisk wykształciły si równie na zdegradowanych czarnych ziemiach, na glebach brunatnordzawych oraz na antropogenicznych glebach próchnicznych. BM w s zdecydowanie dominuj cym typem siedliskowym lasu w grupie lasów prywatnych (ryc. 3a, b) oraz jednym z najcz ciej notowanych w lasach LM w LMw LMb Ol OlJ

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 127 pa stwowych (ryc. 3b). Wykształcaj si tu zbiorowiska borów mieszanych wie ych Querco-Pinetum, borów sosnowych wie ych Leucobryo-Pinetum lub ubo szych gatunkowo gr dów z podzespołu Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Silniej uwilgotnione gleby glejobielicowe borów wilgotnych (Bw), zlokalizowanych najcz ciej w bezodpływowych obni eniach u podnó y piaszczystych wydm, zajmuje zbiorowisko boru sosnowego wilgotnego Molinio- Pinetum, zwanego te borem trz licowym. Odmienne warunki panuj na szczytach wydm eolicznych 17, gdzie notowane s tak e fragmentaryczne siedliska borów suchych (Bs). Charakteryzuje je bardzo gł boki poziom wód gruntowych oraz skrajnie ubogie, oligotroficzne gleby. Podobne warunki siedliskowe charakteryzuj lu ne zalesienia sosnowe lub sosnowo-brzozowe na bardzo ubogich gruntach porolnych. Wykształcaj si tu zbiorowiska ródl dowych borów sosnowych suchych Cladonio-Pinetum, nazywane borami chrobotkowymi ze wzgl du na dominacj w runie krzaczkowatych porostów z rodzaju Cladonia. W wyniku naturalnych przemian ro linno ci, wi kszo płatów borów chrobotkowych ulega z czasem przekształceniu w bory sosnowe wie e. wie e i wilgotne gleby mezotroficzne ( rednio yzne) i eutroficzne ( yzne) zaj te s przez lasy li ciaste. Siedliska lasów wie ych L w dominuj powierzchniowo w lasach pa stwowych (ryc. 3a). Wraz z lasami mieszanymi wie ymi (LM w) obejmuj one gleby brunatne, rdzawe i płowe; sporadycznie wykształcaj si na odwodnionych w wyniku melioracji glebach glejowych. S to naturalne siedliska gr dów typowych (lasów d bowo-grabowo-lipowych) Tilio-Carpinetum typicum i borów mieszanych Querco-Pinetum. Znikome powierzchnie zajmuj lasy mieszane bagienne (LMb), olsy (Ol) i olsy jesionowe (OlJ) (ryc. 3a, b). Siedliska te charakteryzuje silny lub bardzo silny wpływ wód gruntowych. W lasach mieszanych bagiennych oraz w olsach wyra nie zaznaczaj si pionowe wahania poziomu stagnuj cych długookresowo wód gruntowo-opadowych. W warunkach tych wykształcaj si płaty bagiennych lasów olszowych (olsów porzeczkowych Ribeso nigri- Alnetum) lub gr dów niskich Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae. Olsy jesionowe zlokalizowane s wzdłu ródle nych cieków i rowów melioracyjnych ze stałym przepływem wody. Ich wyst powanie jest zwi zane z poziomymi ruchami wód gruntowych. W warunkach naturalnych wykształcaj si tu fitocenozy ł gu olszowego Circaeo-Alnetum lub gr du niskiego Tilio- Carpinetum stachyetosum sylvaticae. 17 Wydmy eoliczne wydmy piaszczyste, powstałe w wyniku akumulacji (osadzania) drobnych cz stek niesionych przez wiatr.

128 Beata Woziwoda Wi kszo siedlisk yznych lasów li ciastych gr dów, d brów, olsów i ł gów została zaj ta pod uprawy rolne lub u ytki zielone 18. Zarówno lasy stare, tzn. pozostaj ce w ci głym u ytkowaniu le nym od ponad 200 lat, jak i lasy młode zwykle odbiegaj swym składem gatunkowym i struktur pionow od zbiorowisk naturalnych. Cz sto maj one charakter tzw. le nych zbiorowisk zast pczych 19. Skład gatunkowy i struktura wiekowa drzewostanów. Zgodnie z zasadami sporz dzania inwentaryzacji lasu 20, udział powierzchniowy poszczególnych gatunków drzew jest okre lany według tzw. gatunków panuj cych 21. Nie odzwierciedla on w pełni listy i faktycznego udziału poszczególnych gatunków drzew w zbiorowiskach le nych. W rzeczywisto ci, lasotwórcza rola gatunków li ciastych jest znacznie wi ksza ni wykazywana w zestawieniach. W gminie Szadek zdecydowanie przewa aj drzewostany iglaste 22 zajmuj one 80,9% powierzchni zalesionej w lasach pa stwowych (ryc. 4) i 74,3% w lasach prywatnych (ryc. 5). Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Drzewostany sosnowe zajmuj ponad 3/4 powierzchni zalesionej (ryc. 4, 5); dominuj zarówno na siedliskach borowych, jak i lasowych (!). W wi kszo ci pochodz z sadzenia, cho w borach wie ych sosna odnawia si tak e naturalnie z samosiewu. Drzewostany sosnowe maj przewa nie typowo produkcyjny charakter. Cz sto s to czyste jednowiekowe monokultury. Powszechna obecno młodników wskazuje na stałe protegowanie tego gatunku w uprawie. Cennym gatunkiem lasotwórczym jest jodła pospolita Abies alba, cho jako gatunek panuj cy zajmuje niecałe 3% powierzchni zalesionej (ryc. 4). Na analizowanym obszarze jodła osi ga północn granic zasi gu w Polsce 23. Naturalne drzewostany jodłowe wyst puj w le nictwach: Jamno, Szadek 18 U ytki zielone grunty (ł ki i pastwiska) zaj te pod upraw traw lub innych upraw zielnych, zarówno naturalnych, jak i powstałych w wyniku działalno ci rolniczej (zasianych). 19 Le ne zbiorowiska zast pcze, tj. z reguły jednowiekowe i jednogatunkowe uprawy drzew iglastych lub li ciastych, posadzone w miejsce naturalnych zbiorowisk le nych, o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem, np. monokultury sosnowe na siedlisku lasu d bowograbowo-lipowego. 20 Zasady hodowli lasu, Bedo 2003; S. Szyma ski, Ekologiczne podstawy hodowli lasu, Warszawa 2000. 21 Gatunki lasotwórcze gatunki drzew panuj cych lub współpanuj cych w drzewostanie okre lonego obszaru geograficznego. 22 Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice na lata 2007 2012. 23 S. Białobok, Jodła pospolita, Kórnik 1983.

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 129 i Wilamów. Mieszane drzewostany z d bem, sosn i/lub grabem notowane s w uroczyskach: Kobyla-Jamno, Szadkowice-Kromolin, Wilamów i Las Szadkowski. Jodła odnawia si spontanicznie w s siedztwie ponad 100-letnich osobników macierzystych. Naturalne odnowienia s wspomagane sztucznymi zalesieniami, przy czym młode sadzonki pochodz ze szkółki w Wilamowie, co gwarantuje zachowanie czysto ci genotypu lokalnego. W latach sze dziesi tych i siedemdziesi tych XX w. najcenniejsze drzewostany z udziałem tego gatunku obj to ochron w rezerwacie cz ciowym Jamno (ur. Kobyla-Jamno) oraz w pobliskich rezerwatach Wojsławice (gm. Zdu ska Wola) i Jodły Ole nickie (gm. Lutomiersk). 0,2% 0,4% 2,9% 9,6% 4,2% 0,2% 0,2% 0,1% 4,8% 77,6% So Jd w Md Db Brz Ol Js Os Bk Ryc. 4. Skład gatunkowy drzewostanów według gatunków panuj cych w lasach pa stwowych w gminie Szadek So sosna zwyczajna, Jd jodła pospolita, w wierk pospolity, Md modrzew, Db d b szypułkowy i bezszypułkowy, Brz brzoza pospolita, Ol olsza czarna, Js jesion wyniosły, Os topola osika, Bk buk zwyczajny ródło: Plan

130 Beata Woziwoda 7,1% 0,8% 0,4% 0,2% 1,9% 0,1%0,1% 15,2% 74,3% So Brz Ol Db Os Ak Js Gb Dbc Ryc. 5. Skład gatunkowy drzewostanów według gatunków panuj cych w zalesieniach prywatnych w gminie Szadek So sosna zwyczajna, Brz brzoza pospolita, Ol olsza czarna, Db d b (szypułkowy i bezszypułkowy), Os topola osika, Ak robinia akacjowa, Js jesion wyniosły, Gb grab zwyczajny, Dbc d b czerwony ródło: Plan Znikomy udział w analizowanych lasach maj wierk Picea abies i modrzew Larix sp. (ryc. 4), tworz ce drzewostany jednogatunkowe lub mieszane z domieszk brzozy i/lub d bu. Spo ród gatunków li ciastych najwi ksze powierzchnie w lasach pa stwowych zajmuj drzewostany d bowe (ryc. 4). D b szypułkowy Quercus robur wyst puje najcz ciej w zmieszaniu z sosn, wierkiem i/lub brzoz. Obecno młodych drzewostanów d bowych wskazuje na stały wzrost znaczenia tego gatunku w gospodarce le nej w okresie powojennym. Zachowywanie starodrzewi 24 oraz wysoki wiek r bno ci d bu 140 lat, sprzyjaj naturalnym odnowieniom tego gatunku. Około 15% drzewostanów lasów prywatnych (ryc. 5) i 5% lasów pa stwowych (ryc. 4), czystych lub mieszanych z d bem, sosn lub olsz, tworzy brzoza brodawkowata Betula pendula. Znaczna ich cz, zwłaszcza na gruntach prywatnych, pochodzi z samosiewu. Lasy i młodniki brzozowe 24 Starodrzew jedna z ostatnich faz rozwoju drzewostanu, obejmuj ca drzewa 100-letnie i starsze. Faza ta charakteryzuje si obumieraniem pojedynczych osobników, a w powstałych lukach drzewostanu pojawiaj si młode osobniki.

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 131 ukształtowały si spontanicznie na porzuconych gruntach porolnych w wyniku naturalnej sukcesji wtórnej 25 ro linno ci le nej. Olsza czarna Alnus glutinosa jest gatunkiem panuj cym odpowiednio na 7% (lasy prywatne, ryc. 5) i 4,3% (LP, ryc. 4) powierzchni zalesionej. S to drzewostany pochodz ce z sadzenia oraz drzewostany odro lowe. W ostatnim dwudziestoleciu zaznacza si wyra ny wzrost znaczenia buka zwyczajnego Fagus sylvatica w gospodarce le nej. Obecnie jako gatunek dominuj cy zajmuje niecałe 3% powierzchni, jednak jest on powszechnie wprowadzany do podszytu w monokulturach sosnowych, dzi ki czemu z czasem budowa b dzie zwarte drzewostany. Jesion wyniosły Fraxinus excelsior i topola osika Populus tremula, jako dominuj ce, porastaj znikom powierzchni le n (ryc. 4, 5). Jednak ich obecno ma istotne znaczenie w kształtowaniu i zachowaniu ró norodno ci biologicznej 26. Niewielkie areały zajmuj tak e gatunki introdukowane obcego pochodzenia: robinia akacjowa Robinia pseudacacia i d b czerwony Quercus rubra. Pełni one rol gatunków domieszkowych i jak dot d nie maj wi kszego znaczenia gospodarczego. Jako trwale zadomowione inwazyjne kenofity 27 stanowi one zagro enie dla rodzimej flory i ro linno ci 28. Sposób zagospodarowania lasu zdeterminował równie struktur wiekow drzewostanów. Obecnie dominuj lasy młode, nale ce do klas I III (1 60 lat). Drzewostany w wieku 61 120 lat (klasy IV VI) to tzw. drzewostany przedr bne lub r bne. Klasa VII obejmuje drzewostany powy ej 121 lat, wydzielone w znacznej cz ci jako gospodarstwa nasienne. Drzewostany z zaawansowanym odnowieniem podokapowym pod starym pokoleniem drzew zaliczane s do tzw. klasy odnowienia (KO). Najmłodsze zalesienia, uwzgl dniaj c wielko 25 Sukcesja wtórna ro linno ci proces spontanicznych przemian ro linno ci, prowadz cy do odtworzenia si naturalnego zbiorowiska ro linnego, charakterystycznego dla lokalnych warunków rodowiskowych w miejsce zbiorowiska antropogenicznego. 26 Ró norodno biologiczna zró nicowanie wszystkich ywych organizmów wyst puj cych na Ziemi w ekosystemach l dowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których s cz ci ; oznacza zmienno wewn trzgatunkow (bogactwo puli genowej) wszystkich yj cych populacji, mi dzygatunkow (skład gatunków) oraz ponadgatunkow (ró norodno ekosystemów i krajobrazów). 27 Kenofit inwazyjny gatunek obcego pochodzenia, przybyły na terytorium Polski po 1500 r., samoistnie rozprzestrzeniaj cy si, wypieraj cy gatunki rodzime. 28 Introdukcja (wprowadzanie do uprawy) ro lin obcego pochodzenia obok fragmentacji i degradacji siedlisk naturalnych uznawana jest współcze nie za jeden z najpowa niejszych mechanizmów prowadz cych do utraty ró norodno ci biologicznej rodzimej flory i ro linno ci; B. Woziwoda, Antropogenicznie wspomagana ekspansja d bu czerwonego Quercus rubra L., [w:] S. Mazur, H. Tracz (red.), VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Le nych. Zagro enia ekosystemów le nych przez człowieka, rozpoznanie monitoring przeciwdziałanie, Warszawa 2008, s. 259 263.

132 Beata Woziwoda przedziału klasowego (20 lat), powstały w latach 1986 2006, a najstarsze przed rokiem 1886. Przeci tny wiek drzewostanu wynosi w lasach pa stwowych ok. 60 lat i wykazuje tendencje wzrostow ; w lasach niepa stwowych utrzymuje si na poziomie ok. 30 lat. Podsumowanie Lasy gminy Szadek cechuje do znaczne zró nicowanie warunków siedliskowych, przy czym wi ksza ich ró norodno notowana jest w kompleksach le nych lasów pa stwowych. Porównuj c struktur powierzchniow lasów, według gatunków panuj cych i według typów siedliskowych, zauwa y mo na brak zgodno ci mi dzy drzewostanem a siedliskiem drzewostany iglaste zajmuj ogółem wi kszy procent powierzchni ni wła ciwe dla nich siedliska borowe. Powszechno drzewostanów sosnowych tak e na siedliskach lasowych, wynika z protegowania w przeszło ci tego gatunku w tradycyjnej gospodarce le nej, ukierunkowanej na produkcj surowca drzewnego. Dostosowanie współczesnych zasad gospodarowania lasu do obowi zuj cych trendów proekologicznych umo liwia przebudow istniej cych drzewostanów na zgodne z panuj cymi warunkami siedliskowymi. Głównym celem czynno ci hodowlanych jest obecnie odbudowa i ochrona ró norodno ci biocenoz le nych, co warunkuje odtworzenie zbiorowisk naturalnych przy maksymalnym wykorzystaniu potencjalnych mo liwo ci produkcyjnych siedlisk. Bibliografia Białobok S., Jodła pospolita, Kórnik 1983. Główny Urz d Statystyczny, Le nictwo, 2008. Klemantowicz D., Lasy powiatu sieradzkiego w połowie XIX w., Biuletyn Szadkowski 2008, t. 8, s. 151 160. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002. Majchrowska A., Wpływ antropopresji na przemiany rodowiska przyrodniczego zachodniej cz ci województwa łódzkiego, Acta Geographica Lodziensia 2002, z. 82, s. 1 174. Matuszkiewicz W., Fali ski J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R, Wojterski T. (red.), Potencjalna ro linno naturalna Polski. 1:300 000, Warszawa 1995. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. M., Przegl d fitosocjologiczny zbiorowisk le nych Polski, Phytocoenosis 1996, vol. 8 (N.S.), Seminarium Geobotanicum 3, s. 1 79. Matuszkiewicz W., Regionalizacja geobotaniczna, [w:] Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpi ska A., Matuszkiewicz W. (red.), Regionalizacja przyrodniczole na na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, Warszawa 1990, s. 134 156.

Zró nicowanie siedlisk i drzewostanów w lasach gminy Szadek 133 Pietrzak A., Zmiany zalesienia terytorium województwa łódzkiego od okresu porozbiorowego do czasów obecnych, Region Łódzki 1973, cz. 3, s. 41 60. Plan urz dzenia gospodarstwa le nego Nadle nictwa Podd bice na lata 2007 2012. Szyma ski S., Ekologiczne podstawy hodowli lasu, Warszawa 2000. Uproszczony plan urz dzenia lasów prywatnych powiatu zdu skowolskiego, 2008 r. Woziwoda B, Antropogenicznie wspomagana ekspansja d bu czerwonego Quercus rubra L., [w:] Mazur S., Tracz H. (red.), VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Le nych. Zagro enia ekosystemów le nych przez człowieka, rozpoznanie monitoring przeciwdziałanie, Warszawa 2008, s. 259 263, Woziwoda B., Changes in oak-hornbeam forest in the north part of the Wysoczyzna Łaska mesoregion (Central Poland), Ecological Questions 2002, Vol. 2. Woziwoda B., Differentiation of forests communities in the Tilio-Carpinetum association habitat as a result of forest management, [w:] Bruneel S. (ed.), History & Forest Biodiversity. Challenges for Conservation. Program and Abstracts. An International Symposium 13, 14 and 15 January 2003, Belgium 2003. Zasady hodowli lasu, Bedo 2003. DIVERSITY OF HABITATS AND TREE STANDS IN THE FORESTS IN THE SZADEK COMMUNE Summary The forests of Szadek commune are diversify with regard to habitat conditions and tree stand composition. Over a century of use of the forests as a result of the fragmentation of forests complexes, exploitation of the forest for timber, cultivation of Pinus sylvestris monocultures, introduction of alien wood species (Quercus rubra, Robinia pseudoaccacia) and a change of water regime and soil conditions, the natural forests have been changed and new anthropogenic communities have been developed. The present structure and species composition of tree stand are mainly a result of forest management and frequently they are incompatible with habitat conditions.