Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr 43 2005 Andrzej GUSTAW* zagospodarowanie wyrobisk podziemnych, turystyka, Złoty Stok, Osówka, Kletno DOŚWIADCZENIA W UDOSTĘPNIANIU PODZIEMNYCH OBIEKTÓW W CELACH TURYSTYCZNYCH Przedmiotem pracy są doświadczenia uzyskane podczas zagospodarowywania podziemnych wyrobisk do celów turystycznych. Wskazano w niej najistotniejsze problemy i doświadczenia uzyskane podczas opracowywania dokumentacji technicznej oraz prac przy udostępnianiu podziemnych tras wykonywanych przez autora. W ostatnich latach zwiększa się zainteresowanie podziemnymi trasami turystycznymi. Rośnie z roku na rok ilość osób zwiedzających. Prezentowane w opracowaniu podziemne trasy turystyczne to byłe wyrobiska eksploatacyjne (kopalnia złota w Złotym Stoku), przestrzenne wyrobiska przeznaczone na cele zbrojeniowe (Osówka w Głuszycy) oraz wyrobiska poszukiwawcze (sztolnia fluorytowa w Kletnie). 1. WPROWADZENIE Dzięki wieloletniemu doświadczeniu w przedsiębiorstwach wykonawstwa inwestycji górniczych (początkowo w państwowych, a od 1991 r. we własnej) w kopalniach Zagłębia Miedziowego, od roku 1994 r. autor rozpoczął prace związane z udostępnianiem wyrobisk górniczych dla celów turystycznych w byłej kopalni złota w Złotym Stoku. Potem nastąpiły prace w kolejnych obiektach w Głuszycy i Kletnie. W każdym z przypadków wyrobiska górnicze były przez co najmniej kilkadziesiąt lat niewykorzystywane; w tym czasie ustaliły się w nich warunki geomechaniczne. W niniejszej pracy przedstawione są najistotniejsze problemy, doświadczenia autora uzyskane podczas opracowywania dokumentacji technicznej oraz prac przy udostępnianiu podziemnych tras. Duży wkład w realizację robót i w bieżącym rozwiązywaniu technicznych problemów powstających tras wniósł mgr inż. Władysław Zabawa. * Nieczynna Kopalnia Uranu w Kletnie Podziemna Trasa Turystyczna Sp. z o.o., 57 550 Stronie Śląskie, ul. Kościuszki 55.
102 2. CHARAKTERYSTYKA PODZIEMNYCH OBIEKTÓW UDOSTĘPNIONYCH W CELACH TURYSTYCZNYCH Kopalnia Złota sp. z o.o. w Złotym Stoku znajduje się w powiecie ząbkowickim, na północnych stokach Gór Złotych. Po pięciu latach przygotowań w maju 1996 r. udostępniono do zwiedzania podziemną trasę turystyczną dzięki staraniom ówczesnego burmistrza Złotego Stoku, Wiktora Lubienieckiego. Udostępnione wyrobiska powstawały od wczesnego średniowiecza, a kopalnia zaprzestała działalności w 1961 r. [4, 7]. przedsięwzięcie sfinansowało czterech inwestorów prywatnych oraz gmina Złoty Stok. Udostępnione są dwie sztolnie: Gertruda długości ok. 500 m oraz 200 m tzw. sztolni nowej czarnej z podziemnym wodospadem, które zwiedziło już 450 tysięcy turystów. Projekty oraz zakres wykonanych prac udostępniających przedstawiają prace [3 7]. Rys. 1. Wejście do sztolni Gertruda w Złotym Stoku (wg www.kopalniazlota.pl) Fig. 1. Entrance to Gertrude mine in Złoty Stok (from www.kopalniazlota.pl) Kompleks wyrobisk Osówka Podziemnego miasta w Głuszycy znajduje się w powiecie wałbrzyskim w masywie Włodarza w Górach Sowich. Podziemna trasa turystyczna obejmuje ok. 1500 m korytarzy i hal. Prace górnicze rozpoczęto tu
w 1943 r. trwały one prawie do końca II wojny światowej, a wykonywano je siłami więźniów. Do dziś trwa spór historyków co do przeznaczenia tych niemieckich naziemnych i podziemnych obiektów. Właścicielem kompleksu Osówka jest Gmina Głuszyca. Inwestycja została sfinansowana ze środków Gminy i funduszu PHARE. Ogromne zasługi w zrealizowaniu tego przedsięwzięcia ma ówczesny burmistrz Stanisław Michalik. Trasę wykonaną według projektu [1] od roku 1996 zwiedziło ok. 300 tys. osób. 103 Rys. 2. Wejście do wyrobisk kompleksu Osówka (wg www.osowka.pl). Fig. 2. Entrance to Osówka complex (from www.osowka.pl) Nieczynna Kopalnia Uranu w Kletnie Podziemna Trasa Turystyczna Sp. z o.o. powstała jesienią 2000 r. Udziałowcy to gmina Stronie Śląskie oraz 6 prywatnych inwestorów. Głównym pomysłodawcą stworzenia w Kletnie drugiej obok Jaskini Niedźwiedziej atrakcji turystycznej, był burmistrz Stronia Śląskiego Zbigniew Łopusiewicz. Udostępniona dla turystów po dwóch latach prac w sierpniu 2002 r. sztolnia fluorytowa znajduje się przy drodze łączącej Kletno z Sienną. Kopalnia znajduje się w powiecie kłodzkim, na północnych zboczach Masywu Śnieżnika. Udostępnione wyrobisko pochodzi z okresu poszukiwań i eksploatacji uranu przez ZSRR w latach 1948 1953 [2]. Trasę o długości około 200 m, gdzie można zobaczyć m.in. atrakcyjnie oświetlone wystąpienia miejscowych minerałów (np. fluoryt i kwarc) oraz szereg specjalnych ekspozycji, zwiedziło już ok. 50 000 turystów.
104 Rys. 3. Wejście do sztolni nr 18 w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie Fig. 3. Entrance to mine nr 18 in the Former Uranium Mine in Kletno 3. ZAGROŻENIA, UTRUDNIENIA, NIETYPOWE ROZWIĄZANIA I NABYTE DOŚWIADCZENIA W TRAKCIE PRAC UDOSTĘPNIAJĄCYCH Podjęcie decyzji utworzenia podziemnej trasy turystycznej poprzedzało każdorazowo wykonanie penetracji podziemnych wyrobisk w celu: określenia stopnia zagrożenia spowodowanego obrywającymi się skałami, zagrożenia gazowego i zagrożenia radiologicznego; brak możliwości usunięcia któregoś zagrożeń mogło przesądzić o nie powstaniu trasy, wykonanie inwentaryzacji górniczo-geologicznej i mierniczej. Udokumentowanie stanu zastanego oraz bieżące dokumentowanie robót (np. fotograficzne) może być w każdym z przypadków interesującym elementem pamiątkowej kroniki (np. rys. 4). Opracowanie dokumentacji projektowo-technicznej powinno uwzględniać w miarę możliwości zachowanie stanu pierwotnego wyrobisk i jak najmniejsze interweniowanie w stan zastany. Znaczna część udostępnionych wyrobisk nie jest obudowana, gdyż w ciągu dziesiątek i setek lat ich istnienia wytworzyło się naturalne sklepienie. Po przeprowadzonej obrywce nie wymagał on specjalnych zabezpieczeń. W niektórych przypadkach konieczne było stosowanie obudowy wyrobisk. W opisywanych podziemnych obiektach najczęściej stosowaną obudową w trakcie ich udostępniania była: obudowa drewniana prostokątna zabezpieczająca wlotowe odcinki sztolni oraz miejsca, gdzie skały stropowe są zwietrzałe i niekorzystnie uwarstwione,
obudowa murowo-stalowa stosowana na skrzyżowaniach wyrobisk o dużych powierzchniach stropu, gdzie wystąpiły duże obwały, obudowa murowo-łukowa stosowana na wlotach sztolni w celu odtworzenia ich pierwotnego historycznego stanu, obudowa kotwowo-klejowa RM 1,2 1,8 m w niektórych fragmentach wyrobisk chodnikowych lub w szybikach dla wykonania opinki stropu i ociosów siatką. 105 Rys. 4. Pozostałości drewnianej obudowy w sztolni nr 18 w Kletnie. Uwagę zwraca stosowane łączenie elementów obudowy na zamek niemiecki w trakcie prac prowadzonych pod nadzorem specjalistów radzieckich Fig. 4. Remains of wooden construction in mine nr 18 in Kletno. Of interest is the use of so-called German locks in the connection of building elements during work carried out under the supervision of Soviet specialists W szczególnych przypadkach stosowane były inne rodzaje zabezpieczeń kaszty wypełnione kamieniem (Osówka i Złoty Stok), stropnice osadzone w wykutych gniazdach (Złoty Stok, Kletno), konstrukcje pomocnicze (poziome rozpory, pomosty) i in. Ze względu na historyczny charakter udostępnianych obiektów wszędzie tam, gdzie było to możliwe zachowywano ich pierwotny stan. Typowym utrudnieniem, które występowało we wszystkich udostępnianych obiektach był zniszczony górotwór otaczający wyrobisko we wlotowych odcinkach sztolni. Pod tym względem najniekorzystniejszym przypadkiem była sztolnia nr 18 w Kletnie, gdzie we wstępnej części wyrobisk, kilkanaście metrów od pierwotnego portalu sztolni, nastąpiło zniszczenie filaru zbudowanego ze spękanego kwarcu żyło-wego poprzecinanego żyłami ametystu i fluorytu. Szczególnym przykładem może być wlotowy odcinek udostępnionego naprzeciw kamieniołomu chodnika wchodzącego w skład kompleksu wyrobisk Sztolni Czarnej
106 w kopalni złota w Złotym Stoku. Na długości ok. 50 m licząc od wlotu w efekcie wielowiekowej eksploatacji powstało wąskie wyrobisko o wysokości kilkunastu metrów. Sposób zabezpieczenia takiego odcinka sztolni wymagał zastosowania nietypowych rozwiązań. Założono, że ma to być obudowa z drewna materiału powszechnie używanego oraz wykonana tak, aby był widoczny ogromny wyłom powstały po oberwaniu się skał stropowych i ociosowych. W efekcie powstała bardzo ciekawa złożona konstrukcja stanowiąca zabezpieczenie tego odcinka sztolni. W jej wielopiętrowej konstrukcji w zależności od kształtu ociosów i stropu stosowano różne rozwiązania. Obudowa ta stanowi przykład kunsztu górników ją wykonujących oraz jest atrakcyjnym elementem trasy, a opisana została w pracy [6]. Rys. 5. Dolne części wielopiętrowej kombinowanej obudowy w części wlotowej jednego z udostępnionych chodników w Złotym Stoku (wg www.kopalniazlota.pl) Fig. 5. Lower part of a multi-story complex at the entrance to one of the tunnels currently open in Złoty Stok (from www.kopalniazlota.pl) Równie poważnym utrudnieniem był ograniczony dostęp do map historycznych obiektów, a także niezgodności jakie na nich występują. W niedostępnych wyrobiskach, gdzie nie ma możliwości określenia ich stanu, przy braku map opracowanie dokładnej dokumentacji techniczno-technologicznej jest trudne. Decyzje o sposobie zabudowy takich wyrobisk podejmowano na bieżąco, stosując często nietypowe rozwiązania.
Na tego typu utrudnienia napotkano np. podczas prac udostępniających w jednym z niedrożnych wyrobisk w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie. Chodniki posiadają wysokość od 1,7 2 m, a szerokość 1,5 2 m. Zawał zalegający chodnik w najgłębiej położonej części na odcinku około 10 m wyglądał na typowy, jakich wcześniej wiele napotykano. Miejscowe warunki pozwalały tylko na usuwanie nagromadzonego urobku przez ręczne ładowanie do taczek i wywożenie na zewnątrz kopalni. Prace te trwały ponad jeden miesiąc. W tym czasie udało się udrożnić chodnik na odcinku tylko ok. 3 metrów, ponieważ ciągle wybierano obsypujący się w tym miejscu różno- rodny urobek, który nie pozwalał na jednoznaczne określenie jego pochodzenia (nasypowy czy z zawału). Prace przerwano, aby opracować technologię pozwalającą skuteczniej udrożnić wyrobisko. Po paru tygodniach zauważono na powierzchni nad chodnikiem lej o średnicy ok. 4 m i głębokości 3,5 m. W ten sposób objawił się nieznany szyb o głębokości ok. 20 m, który najprawdopodobniej został zasypany w czasie robót likwidacyjnych kopalni, a nie istniał na dostępnych mapach. Spowodowało to opóźnienie robót i poniesienie dodatkowych kosztów. Innym przykładem jest sytuacja, która miała miejsce przy udostępnianiu jednego z obecnych wejść do kompleksu Osówka. Z posiadanej dokumentacji [1] nie wynikała pewność przedłużania się jednego z chodników. Do końca prowadzonych prac, które na szczęście zakończyły się pomyślnie, nie było pewności co do doboru stosowanej obudowy. Obecnie sztolnia ta jest głównym wejściem do kompleksu wyrobisk. 4. TURYSTYCZNA I DYDAKTYCZNA ROLA UDOSTĘPNIONYCH PODZIEMNYCH WYROBISK Znaczna liczba turystów, którzy zwiedzili podziemne trasy dowodzi zapotrzebowania na tego rodzaju obiekty w tradycyjnym ruchu turystycznym. Oferta może być adresowana do dzieci i młodzieży szkolnej oraz studentów. Zielone szkoły, zajęcia terenowe z geografii, geologii, biologii, górnictwa i jego historii może być atrakcyjnym sposobem poszerzania wiedzy. Przykładem może być sztolnia nr 18 w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie, prezentująca niezwykłe odsłonięcia fluorytu. Zwiedzający zapoznają się tu z elementami geologii, mineralogii, fizyki jądrowej, historii górnictwa, zoologii. W ramach zajęć dydaktycznych regularnie zwiedzana jest przez studentów uczelni większości ośrodków akademickich. Najliczniejsze grupy stanowią studenci wydziałów górniczo-geologicznych, geograficznych, biologicznych oraz uczniowie z techników geologicznych. Sztolnia fluorytowa jest od dwóch lat miejscem badań prowadzonych przez geologów uniwersytetu poznańskiego. Wyniki kontroli pomiarów radioaktywności w tej kopalni, wykonywane przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, wykorzystywane są w celach naukowych. 107
108 5. ZAKOŃCZENIE Udostępnianie do publicznego zwiedzania podziemnych obiektów to ratowanie i ochrona reliktów dawnego górnictwa, kultury materialnej tworzonej przez ludzkość na przestrzeni tysiącleci. Są one również świadectwem polskiej tradycji górniczej jako integralnej części dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Stare zapomniane kopalnie to nowe perspektywy rozwoju ekonomicznego i tworzenie miejsc pracy głównie poprzez rozwój turystyki. Stanowią one również interesujące obiekty, z którymi mogą wiązać się praktycy górnicy kończący swą czynną pracę zawodową. LITERATURA [1] AKSAMIT K., KANTOR H., Zabezpieczenie i udostępnienie wyrobisk podziemnego miasta Kompleks Osówka dla celów turystycznych. [2] CIĘŻKOWSKI W., KRAHL M., 2001, Kopalnia Uranu w Kletnie (Sudety) nowy podziemny obiekt turystyczny, Konf. Nauk.-techn. Zabezpieczanie i rewitalizacja podziemnych obiektów zabytkowych, Kraków Bochnia, 21 22.09.2001, SCRIPTUM s.c., Kraków, 139 45. [3] GLAPA W., Penetracja i inwentaryzacja wyrobisk podziemnych byłej kopalni w Złotym Stoku dla potrzeb urządzenia trasy turystycznej, maszynopis, cz. I. GRAVEL Biuro Usług Projektowych, Wrocław, 1995. [4] LORENC M., SZUMSKA E., Kopalnia złota w Złotym Stoku (br, bm). [5] MAGIERA W., KRYWULT L., CIĘŻKOWSKI W., Kopalnia Złoty Stok adaptacja wyrobisk górniczych dla ruchu turystycznego, [w:] RIPPEL J. i in., Kompleksowa rewaloryzacja krajobrazowa doliny Kleśnicy oraz udostępnienie starych sztolni górniczych w Złotym Stoku, studium przedprojektowe (maszynopis), IGO Poltegor-Instytut, Wrocław, 1994. [6] MIKOŚ T., Podziemna trasa turystyczna w Złotym Stoku przykładem nowej funkcji nieczynnych kopalń złota i arsenu, Pr. Nauk. Inst. Geotechn. i Hydrotech. Pol. Wrocł., nr 73, Konferencje nr 40, 2001, 363 376. [7] MUSZER A., LUBIENIECKI W., Złoty Stok i okolice, Wrocław Złoty Stok, 1996. AMPLITUDE OF EXPERIENCE IN ACCESSING UNDERGROUND FACILITIES FOR TOURISM The subject of this work is the experience gained in the management of underground facilities employed for tourism purposes. This work includes the major problems encountered and the experience gained during the development of technical documentation, as well as the work carried out by the author to provide tourist access to these facilities. Over the last several years there has been a growing interest by tourists in such underground facilities, with the numbers of visitors growing year by year. The underground tourist routes shown in this work include former mines (a gold mine in Złoty Stok, and a fluorite mine in Kletno), and former underground military facilities (the Osówka facility in Głuszyca).