Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na Wyżynie Lubelskiej

Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na Wyżynie Lubelskiej Antropogenic conditioning of mercury content in alluvial sediments from small river valleys in the Lublin Upland area Aneta Kiebała 1, Piotr Bednarczyk 2 1 UMCS, Al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Zakład Geologii i Ochrony Litosfery, e-mail: aneta.kiebala@poczta.umcs.lublin.pl 2 UMCS, Al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Pracownia Geoinformacji, e-mail: piotr.bednarczyk@umcs.pl Zarys treści: Celem badań było poznanie zawartości rtęci w osadach aluwialnych zachodniej części Wyżyny Lubelskiej. Rtęć jest pierwiastkiem szczególnie toksycznym dla organizmów żywych. Na opisywanym obszarze nie prowadzono dotychczas, poza niewielkimi wyjątkami, badań zawartości rtęci w dnach dolin rzecznych. Oceny przestrzennego zróżnicowania zawartości Hg dokonano na podstawie wyników analiz 53 próbek pobranych w 11 lokalizacjach w małych dolinach rzecznych w rejonie Lublina. Punkty poboru próbek zlokalizowane były w dnach dolin: Wieprza, Bystrzycy, Poniatówki, Wyżnicy, Czechówki oraz Czerniejówki. Pobrane zostały również próbki osadów i gleby z Lublina (tereny zurbanizowane i przemysłowe). Zawartości rtęci pomierzone w powierzchniowej warstwie gleby i osadów (0 10 cm) mieszczą się w przedziale 0,01 0,5 mg kg 1. Na przeważającej części badanego obszaru dominują zawartości Hg rzędu 0,1 mg kg 1. W większości analizowanych próbek koncentracje rtęci nieznacznie przekraczają wartości tła geochemicznego określonego dla gleb Polski na poziomie 0,05 mg kg 1. Najwyższą zawartością Hg charakteryzują się osady korytowe oraz próbki z równi zalewowych z rejonu Spiczyna (0,49) i Poniatowej (0,14 0,42). Z przeprowadzonych analiz wynika, że powierzchniowe warstwy gleby na badanym terenie nie wykazują znacznego zanieczyszczenia rtęcią. Zaobserwowane podwyższone (do 0,5 mg kg 1 ) koncentracje należy powiązać z działalnością różnych gałęzi przemysłu. Słowa kluczowe: rtęć, aluwia, Wyżyna Lubelska Abstract: The aim of the research was to investigate the concentration of mercury in alluvial sediments and soils in the western part of Lublin Upland area. Mercury is a very toxic element for living organisms. Beyond a few exceptions, mercury, or its compounds, were not investigated in river bed soils on the studied area so far. The estimation of spatial heterogeneity of Hg was done on the basis of 53 analyzed samples from 11 locations in small river valleys in the area of Lublin. The soil sampling locations were situated in the following river valleys: Wieprz, Bystrzyca, Poniatówka, Wyżnica, Czechówka, Czerniejówka. Soil samples were collected also from the Lublin area (urbanized and industrial areas). The content of mercury in the upper 10cm of soil profiles ranges between 0.01 0.5 mg kg 1. The content of mercury in samples from major part of studied area is close to 0.1 mg kg 1. In most of analyzed samples, Hg concentrations do not exceed the values of background concentration estimated for soils in Poland at 0.05 mg kg 1. The highest concentrations were recorded in samples collected from the river beds sediments and samples from flood plane in regions of Spiczyn (0.49) and Poniatowa (0.14 0.42). Based on the performed analyses, no evidence of significant mercury contamination in the upper soil layer in the studied area were found. Higher concentration of Hg (up to 0.5 mg kg 1 ) should be attributed to industrial activity. Key words: mercury, alluvium, Lublin Upland Wstęp Rtęć należy do najbardziej toksycznych pierwiastków w środowisku przyrodniczym. Ze względu na swoją aktywność chemiczną, biologiczną i zmienność form występowania nawet przy bardzo niskich stężeniach jest niebezpiecznym elementem zanieczyszczenia środowiska (O Neil 1997, Kabata-Pendias, Pendias 1999). Rtęć jest pierwiastkiem rozproszonym w litosferze. Naturalna jej zawartość osiąga 1 µg kg 1 (Steinnes 1995, Alloway, Ayres 1999, Kabata-Pendias, Pendias 1999, Paulo, Strzelska-Smakowska 2000). Do naturalnych źródeł emisji rtęci należą erupcje wulkaniczne, głębokie uskoki oraz 67

Aneta Kiebała, Piotr Bednarczyk niektóre złoża gazu ziemnego (Lubaś 1986, Wilhelm, Kirchgessner 2001). Zawartość rtęci w glebach zależy od jej zawartości w skałach macierzystych oraz od emisji ze źródeł naturalnych i antropogenicznych. Rtęć z atmosfery gromadzi się w powierzchniowej warstwie gleb. Najbogatsze w ten pierwiastek są gleby organiczne (Kabata- -Pendias, Pendias 1999). Szczególną rolę w środowisku glebowym odgrywa tworzenie kompleksów z grupą metylową CH 3, które zachodzi w obecności substancji humusowych oraz przy udziale mikroorganizmów. Gromadzenie rtęci w wierzchniej warstwie gleby umożliwione jest przez jej powinowactwo z siarką, wiązanie z materią organiczną oraz niską temperaturę parowania (De Vos, Tarvainen 2006). Rtęć charakteryzuje się wysoką mobilnością w środowiskach kwaśnych. Odmiennie zachowuje się w środowiskach neutralnych, alkalicznych i w warunkach redukcyjnych. Poprzez tworzenie połączeń organicznych rtęć może migrować do warstw wodonośnych i powodować skażenie (Dojlido 1995). Najważniejszym antropogenicznym źródłem rtęci jest wydobycie i wyprażanie jej rud, a szczególnie stosowane w górnictwie złota i srebra techniki amalgamacji (Bojakowska, Sokołowska 2001). Inne źródło zanieczyszczenia środowiska rtęcią stanowi produkcja chloru i sody, włókien sztucznych, stosowanie i złomowanie lamp rtęciowych, przyrządów pomiarowych, suchych baterii, tworzyw sztucznych i detonatorów (Paolo, Krzak 1997). Rtęć jest stałym składnikiem ścieków komunalnych, używanych do użyźniania gleb. Związki rtęci stosowane były w rolnictwie do zapraw nasiennych i preparatów ochrony roślin. W otoczeniu ruchliwych ulic źródłem rtęci jest spalanie paliw wytwarzanych z ropy naftowej, która może zawierać rtęć (Klojzy-Karczmarczyk, Mazurek 2008). Przeciętna zawartość rtęci w glebach na świecie waha się od 0,02 do 0,15 mg kg 1 (Freedman 1989, Reimann i in. 1998), natomiast zawartość rtęci w powierzchniowej warstwie gleb na obszarach niezabudowanych w Europie, jak podają różni autorzy (Salminen 2005, De Vos, Tarvainen 2006), określa się na 0,037 mg kg 1. Badania koncentracji metali ciężkich (w tym m.in. rtęci) prowadzone są od początku lat 70. XX w. Dotychczasowe badania zawartości rtęci w glebach na terenie Polski odnoszą się do większych zurbanizowanych obszarów. Pasieczna (2012) analizuje koncentracje rtęci w glebach w regionach: śląsko-krakowskim, krakowskim, aglomeracji łódzkiej, w regionie Gdańska, Legnicy, Poznania, Szczecina, Wałbrzycha, Warszawy i Wrocławia. Wyniki podane przez autorkę wskazują, że zawartość rtęci zmienia się w szerokich granicach i jest od dwóch do czterech razy większa w glebach miejskich niż na przyległych terenach niezabudowanych. Największe anomalie zawartości rtęci w glebach miejskich odnotowała Pasieczna (2012) w glebach Poznania, w Jaworznie, Wrocławiu, Łodzi, Gdańsku i Legnicy i mieszczą się one w przedziale od 5,13 mg kg 1 do 712 mg kg 1. Jak wskazuje autorka, na wzbogacenie rtęci w glebach miejskich mają wpływ czynniki zarówno naturalne, jak i antropogeniczne. Badania nad zawartością rtęci w glebach i osadach Lubelszczyzny były dotychczas prowadzone jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. Dokładniejsze analizy tego typu zostały wykonane jedynie w dolinie Bystrzycy poniżej Lublina (Bojakowska, Sokołowska 1996). Ogólnych informacji na temat zawartości rtęci w glebach i osadach regionu dostarczają dane zawarte w Atlasie geochemicznym Polski (Lis, Pasieczna 1995) i wskazują na zawartości rtęci w przedziale <0,05 mg kg 1 do 0,1 mg kg 1 w glebach i <0,15 do 0,6 mg kg 1 w osadach wodnych. Materiały i metody Charakterystykę przestrzennego zróżnicowania zawartości rtęci w osadach zachodniej części Wyżyny Lubelskiej wykonano w oparciu o 53 próbki zebrane z 11 lokalizacji (ryc. 1). Opróbowane zostały górne fragmenty profili gleb i osadów na głębokości 0 10 cm. Próbki pobrano w sposób jednorodny za pomocą próbnika Ejkelkamp z gleb dolin: Wieprz, Bystrzyca, Poniatówka, Wyżnica, Czechówka, Czerniejówka. Każdorazowo pobierano próbki osadów korytowych oraz gleb (mady rzeczne i gleby spoza den dolin rzecznych jako tło odniesienia). Pobrane zostały również próbki osadów i gleby z obszaru Lublina. Masa każdej z próbek wynosiła około 500 g. Próbki zostały wysuszone oraz przesiane przez sita o ø oczek 2 mm. Oznaczenia Hg wykonano na materiale <2 mm za pomocą spektrometru absorpcji atomowej analizatora rtęci AMA 254 w Zakładzie Geologii i Ochrony Litosfery Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie. Poprawność oznaczeń sprawdzono przez analizę próbek podwójnych (21 próbek) oraz analizę materiału odniesienia (8 pomiarów materiału gleba SO 2) z atestowaną zawartością rtęci (Hg = 0,082 mg kg 1 ). Wyniki i dyskusja Wyniki analiz 53 próbek zostały zestawione w tabeli 1. Stwierdzone zawartości rtęci w powierzchniowej warstwie gleb mieszczą się w przedziale 0,01 0,5 mg kg 1. Zawartość rtęci w większości analizowanych próbek jest niższa od 0,1 mg kg 1. W kilku lokalizacjach koncentracje rtęci mają podwyższoną wartość i mieszczą się w przedziale 0,1 0,3 mg kg 1. Są to mady rzeczne z powierzchni teras zalewowych oraz osady korytowe z obszaru Lublina (0,13 0,22 mg kg 1 Hg), z doliny Bystrzycy w rejonie Długie (0,27 mg kg 1 Hg), doliny Wyżnicy poniżej Kraśnika (0,14 0,22 mg kg 1 Hg). Większość pozostałych próbek charakteryzuje się zawartością rtęci nie przekraczającą 0,05 mg kg 1. Najniższe koncentracje rtęci (0,01 mg kg 1 ) odnotowano w próbkach w rejonie Nałęczowa, Poniatowej (osady korytowe powyżej miejscowości), Kraśnika (osady korytowe powyżej miejscowości), Krasnegostawu (osady korytowe) oraz w Łęcznej (osady korytowe i mady rzeczne z obszarów zalewowych). Zdecydowanie wyższą, a jednocześnie największą wśród analizowanych 68

Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na Wyżynie Lubelskiej Ryc. 1. Lokalizacja miejsc poboru próbek z obszaru Wyżyny Lubelskiej Fig. 1. Samples sites location on the Lublin Upland area zawartość rtęci 0,49 mg kg 1 odnotowano w osadach korytowych doliny Bystrzycy poniżej Lublina w rejonie Spiczyna. Podobną zawartość Hg (0,42 mg kg 1) stwierdzono w próbach osadów korytowych w rejonie Poniatowej, poniżej miejscowości. Takie wyższe zawartości Hg potwierdzają wcześniejsze analizy znane z pracy Bojakowskiej i Sokołowskiej (1996) z doliny Bystrzycy poniżej Lublina, wskazujące na średnią koncentrację rtęci rzędu 0,38 mg kg 1. Wyniki analiz zawartości rtęci w osadach i glebach świadczą o zróżnicowaniu zawartości tego pierwiastka w powierzchniowych poziomach gleb i osadów na badanym obszarze (ryc. 2). Naturalna zawartość pierwiastka, czyli tzw. tło geochemiczne dla gleb Polski, wynosi 0,05 mg kg 1 (Pasieczna 2012). Jeszcze niższe wartości tła geochemicznego Hg (0,017 mg kg 1) w niektórych rejonach Polski podaje Selminen (2005). Przeprowadzone analizy wskazują, że w dużej części badanego terenu koncentracje rtęci nie przekraczają wartości tła geochemicznego. Jednak niepokojąco wysokie są zawartości rtęci w kilku lokalizacjach zachodniej części Wyżyny Lubelskiej wyraźnie przekraczające 0,05 mg kg 1. Te podwyższone zawartości Hg należy powiązać z emisjami przemysłowymi. Bardzo czyste pod względem zawartości Hg w glebach są okolice Nałęczowa. Pomierzone tutaj zawartości rtęci (0,015 0,05 mg kg 1) nie przekraczają tła geochemicznego. Znajdujący się około 20 km na SW rejon Poniatowej charakteryzuje się zróżnicowaną zawartością rtęci. Próbki pobrane powyżej Poniatowej mają niskie zawartości rtęci mieszczące się w przedziale 0,01 0,03 mg kg 1. Wyraźnie wyższe koncentracje Hg odnotowano w próbkach pobranych poniżej miejscowości oraz poniżej byłych zakładów EDA (Zakłady Elektromechaniczne) w Poniatowej. Zawartość rtęci znajduje się w przedziale 0,14 0,44 mg kg 1. Koncentrację 0,44 mg kg 1 odnotowano w próbce mady rzecznej z powierzchni terasy zalewowej. Zróżnicowane koncentracje rtęci stwierdzono w dnie doliny Wyżnicy w rejonie Kraśnika. Gleba oraz osady korytowe pobrane powyżej Kraśnika mają niskie zawartości rtęci w przedziale 0,01 0,077 mg kg 1. Znacznie wyższą koncentracją cechują się osady i gleby pobrane poniżej Kraśnika. Zawartość Hg wynosi tutaj 0,08 0,20 mg kg 1. 69

Aneta Kiebała, Piotr Bednarczyk Tabela 1. Zawartość rtęci w powierzchniowej warstwie gleb i osadów Table 1. Content of mercury in topsoils and alluvial sediments Nr Symbol Lokalizacja Typ próbki Głębokość [cm] Hg [mg kg 1 ] 1 N1 Nałęczów osady korytowe 0 10 0,039 2 N2 Nałęczów gleba 0 10 0,015 3 N3 Nałęczów mada rzeczna 0 10 0,053 4 P1.1 Poniatowa osady korytowe 0 10 0,142 5 P2 Poniatowa mada rzeczna 0 10 0,444 6 P3 Poniatowa gleba 0 10 0,031 7 P4 Poniatowa osady korytowe 0 10 0,012 8 K1 Kraśnik osady korytowe 0 10 0,204 9 K2 Kraśnik mada rzeczna 0 10 0,085 10 K3 Kraśnik mada rzeczna 0 10 0,132 11 K4 Kraśnik gleba 0 10 0,026 12 K5 Kraśnik osady korytowe 0 10 0,008 13 K6 Kraśnik gleba 0 10 0,077 14 Ks1 Krasnystaw osady korytowe 0 10 0,005 15 Ks2 Krasnystaw mada rzeczna 0 10 0,043 16 Ks3 Krasnystaw gleba 0 10 0,024 17 Ks4 Krasnystaw osady korytowe 0 10 0,023 18 Ks5 Krasnystaw osady korytowe 0 10 0,006 19 Ks6 Krasnystaw mada rzeczna 0 10 0,025 20 Ks7 Krasnystaw gleba 0 10 0,017 21 Tr1 Trawniki gleba 0 10 0,018 22 Tr2 Trawniki gleba 0 10 0,056 23 Tr3 Trawniki osady korytowe 0 10 0,034 24 Tr4 Trawniki mada rzeczna 0 10 0,087 25 Św1 Świnka mada rzeczna 0 10 0,041 26 Św2 Świnka osady korytowe 0 10 0,016 27 Św3 Świnka gleba 0 10 0,018 28 Ł1 Łęczna osady korytowe 0 10 0,014 29 Ł2 Łęczna gleba 0 10 0,024 30 Ł3 Łęczna osady korytowe 0 10 0,008 31 Ł4 Łęczna mada rzeczna 0 10 0,014 32 Ł5 Łęczna gleba 0 10 0,032 33 Sp1 Spiczyn osady korytowe 0 10 0,489 34 Sp2 Spiczyn mada rzeczna 0 10 0,056 35 Sp3 Spiczyn mada rzeczna 0 10 0,042 36 Sp4 Spiczyn gleba 0 10 0,025 37 Dł1 Długie osady korytowe 0 10 0,275 38 Dł2 Długie mada rzeczna 0 10 0,280 39 Dł3 Długie gleba 0 10 0,018 40 Cz1 Czerniejów osady korytowe 0 10 0,025 41 Cz2 Czerniejów mada rzeczna 0 10 0,026 42 Cz3 Czerniejów gleba 0 10 0,028 43 Pr1 Prawiedniki osady korytowe 0 10 0,024 44 Pr2 Prawiedniki mada rzeczna 0 10 0,031 45 Pr3 Prawiedniki gleba 0 10 0,021 46 L1 Lublin osady korytowe 0 10 0,203 47 L2 Lublin mada rzeczna 0 10 0,220 48 L3 Lublin mada rzeczna 0 10 0,132 49 L4 Lublin gleba 0 10 0,093 50 L5 LOS Lublin gleba 0 10 0,046 51 L6 LON Lublin gleba 0 10 0,031 52 L7 Lublin osady korytowe 0 10 0,050 53 L8 Lublin mada rzeczna 0 10 0,041 70

Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na Wyżynie Lubelskiej Ryc. 2. Odnotowane zawartości Hg (mg kg-1) w glebach i osadach aluwialnych na Wyżynie Lubelskiej na tle głównych zakładów przemysłowych badanego obszaru Fig. 2. Hg content (mg kg-1) in soil and alluvial sediments from Lublin Upland with location of major industrial centres on studied area Podwyższone koncentracje Hg poniżej Kraśnika wskazują na negatywny wpływ działalności przemysłowej na środowisko naturalne w tym rejonie (funkcjonujące w tym miejscu Zakłady Łożysk Tocznych). Stosunkowo niskie zawartości rtęci charakteryzują osady i gleby z okolic Krasnegostawu. Odnotowane zawartości rtęci w tym rejonie mieszczą się w przedziale 0,01 0,04 mg kg 1, nie wykazując znaczącego zanieczyszczenia gleb i osadów rtęcią w tym rejonie. Podobnie niskie koncentracje rtęci odnotowano w próbach w dolinie Wieprza w okolicach miejscowości Trawniki. Zawartości rtęci mieszczące się w przedziale 0,018 0,055 mg kg 1 nie przekraczają wartości tła geochemicznego. Nieco wyższą zawartość Hg (0,09 mg kg 1) ma próbka z poziomu terasy znajdującej się kilkanaście metrów powyżej dna doliny. Gleby i osady korytowe Świnki charakteryzują się niską zawartością Hg w przedziale 0,016 0,018 mg kg 1. Mada rzeczna z powierzchni równi zalewowej cechuje się nieco wyższą, lecz również nie przekraczającą wartości tła zawartością Hg wynoszącą 0,04 mg kg 1. Niska zawartość rtęci (0,01 0,03 mg kg 1) charakteryzuje osady w rejonie Łęcznej, wskazując na brak zanieczyszczenia tym pierwiastkiem. Tabela 2. Podstawowe parametry statystyczne zawartości Hg w próbkach Wyżyny Lubelskiej Table 2. Basic statistical parameters in samples from the Lublin Upland area 1 2 3 4 5 Średnia wartość (mg kg 1) Min. wartość (mg kg 1) Maks. wartość (mg kg 1) Mediana (mg kg 1) Odchylenie standardowe (mg kg 1) Wszystkie próbki 0,074 0,005 0,489 0,031 0,102 Osady korytowe 0,084 0,005 0,489 0,025 0,127 Mady rzeczne 0,103 0,014 0,444 0,053 0,114 Gleby 0,034 0,015 0,093 0,026 0,022 71

Aneta Kiebała, Piotr Bednarczyk Wyraźnie wyższe zawartości rtęci odnotowano w próbkach osadów i gleb z Lublina oraz poniżej miejscowości. Obecne wyniki analiz potwierdzają wcześniejsze badania wskazujące na podwyższone zawartości rtęci w osadach Bystrzycy. Koncentracje rtęci w osadach korytowych Bystrzycy wynoszą 0,49 mg kg 1 w rejonie Spiczyna. Stwierdzone zawartości Hg w próbkach zarówno z poziomu terasy zalewowej, jak i spoza terenu zalewowego są zaskakująco niskie i mieszczą się w przedziale 0,025 0,056 mg kg 1 Hg, nie przekraczając wartości tła geochemicznego. Podwyższone, choć nie tak wysokie, koncentracje Hg w próbkach z dna doliny Bystrzycy w rejonie miejscowości Długie wynoszą 0,27 0,28 mg kg 1. Gleba pobrana z obszaru sąsiadującego położonego około 12 m powyżej dna doliny Bystrzycy charakteryzuje się niską zawartością rtęci wynoszącą 0,018 mg kg 1. Osady oraz gleby z dna doliny Bystrzycy powyżej Lublina w rejonie Czerniejowa cechują się niską zawartością rtęci w przedziale 0,025 0,028 mg kg 1. Podobną koncentrację Hg 0,02 0,03 mg kg 1 odnotowano w próbkach z okolic Prawiedników. Zawartości rtęci na obszarze zabudowanym w granicach miasta Lublina są zróżnicowane. Najwyższe koncentracje rtęci odnotowano w próbkach osadów korytowych w rejonie ul. Kunickiego i wynoszą one 0,20 0,22 mg kg 1. Pozostałe przeanalizowane próbki z Lublina zawierały Hg w przedziale 0,03 0,05 mg kg 1. Analizy powierzchniowej warstwy gleb i osadów na terenie zachodniej części Wyżyny Lubelskiej wykazują, że największe podwyższone zawartości rtęci obecne są w osadach korytowych badanych dolin rzecznych oraz w madach rzecznych z obszarów równi zalewowych. Średnie zawartości Hg wynoszą 0,084 mg kg 1 i 0,103 mg kg 1 (osady korytowe, mady rzeczne) (tab. 2) i przekraczają wartość tła geochemicznego (0,05 mg kg 1 ). Również wyższa od poziomu odniesienia jest średnia arytmetyczna wszystkich przenalizowanych próbek, wynosząca 0,074 mg kg 1. Wśród przeanalizowanych próbek jedynie w próbkach osadów korytowych zawartości Hg są na ogół podwyższone. Pomimo że najwyższą zawartość (0,489 mg kg 1 ) odnotowano w osadach korytowych (próba 33, osady korytowe Bystrzycy w rejonie Spiczyna poniżej Lublina), to średnia zawartość we wszystkich próbkach osadów korytowych jest nieco niższa od średniej w madach rzecznych. Wartości mediany wydzielonych typów prób wskazują natomiast, że połowa przeanalizowanych prób mieści się w granicach tła geochemicznego 0,05 mg kg 1. O ile większość próbek gleb badanego obszaru charakteryzuje się zawartością rtęci nie przekraczającą wysokości tła geochemicznego, to w kilku lokalizacjach (Lublin, Kraśnik, Trawniki) odnotowane zawartości rtęci od tej tendencji odbiegają. Wysokie zawartości metali ciężkich w aluwiach na Wyżynie Lubelskiej zostały stwierdzone również przez Bojakowską i Sokołowską (1996). Obok podwyższonych zawartości metali ciężkich (Cd, Co, Cu, Ni, Zn) autorki określają na średnią zawartość rtęci w glebach na około 0,38 mg kg 1. Analizy przeprowadzone przez Bojakowską i Sokołowską (1996) dotyczą osadów aluwialnych w rejonie Sobianowic i Charlęży. Atlas geochemiczny Polski (Lis, Pasieczna 1995) wskazuje na zawartość Hg w glebach i osadach regionu w przedziale od <0,15 do 0,6 mg kg 1. Na tle zawartości rtęci w osadach wodnych na terenie naszego kraju podanych w Atlasie geochemicznym Polski (Lis, Pasieczna 1995), gdzie najwyższe wartości osiągają nawet >2,4 mg kg 1 (Łódź, Przemyśl, Głogów, Zielona Góra, Gniezno), zanieczyszczenie na Lubelszczyzie nie należy do największych. Jednak stwierdzone zawartości rtęci w osadach aluwialnych znacznie przekraczają dopuszczalne normy. Należy dodać, że informacje w Atlasie geochemicznym Polski pochodzą sprzed 20 lat, a więc nie reprezentują obecnego stanu środowiska. Przeanalizowane próbki gleb z obszarów położonych poza strefą zalewową nie wykazują wysokich zawartości rtęci. Mieszczą się one w przedziale 0,01 0,1 mg kg 1, a ich średnia wartość wynosi 0,034 mg kg 1. Przekraczające wartość tła geochemicznego zawartości rtęci (0,05 mg kg 1 ) odnotowano w próbkach gleb z Lublina przy ul. Kunickiego (0,093 mg kg 1 ), z Kraśnika poniżej miejscowości (0,077 mg kg 1 ) oraz w próbce gleby w Trawnikach (0,056 mg kg 1 ). Są to jednak wartości wyraźnie niższe od odnotowanych w osadach korytowych. Korespondują one również z danymi koncentracji rtęci w glebach, podanymi w Atlasie geochemicznym Polski gdzie mieszczą się one w przedziale od <0,05 do 0,1 mg kg 1. Wnioski Analiza zawartości rtęci w zachodniej części Wyżyny Lubelskiej świadczy o zróżnicowaniu zawartości tego pierwiastka w powierzchniowej warstwie gleb i osadów. Koncentracje rtęci oscylują w dość szerokim przedziale pomiędzy 0,01 a 0,5 mg kg 1. Wyniki analiz wskazują na zawartości nie przekraczające wysokości tła geochemicznego w większości badanych próbek. Wysokie zawartości Hg, przekraczające 0,05 mg kg 1 są na ogół związane z działalnością różnych zakładów przemysłowych na badanym obszarze, wśród których znajdują się: Zakłady Elektromechaniczne EDA w rejonie Poniatowej, Fabryka Łożysk Tocznych w Kraśniku Fabrycznym czy oczyszczalnie ścieków (Lublin). Przebadane osady pochodzące z okolic zakładów przemysłowych na terenie Lublina wskazują na zróżnicowany wpływ niektórych z nich na środowisko. Analizy prób z obszaru dawnej odlewni żeliwa w Lublinie nie wykazały podwyższonych zawartości rtęci. Z kolei podwyższone koncentracje rtęci w osadach z Poniatowej, Kraśnika oraz poniżej Lublina można powiązać z działalnością zakładów przemysłowych (EDA, FŁT, miejska oczyszczalnia w Lublinie). Zróżnicowane położenie punktów poboru prób względem Lublina, Kraśnika czy Poniatowej wskazuje na działalność ww. zakładów jako źródła rtęci do środowiska. 72

Antropogeniczne uwarunkowania zawartości rtęci w osadach aluwialnych małych dolin rzecznych na Wyżynie Lubelskiej Literatura Alloway B.J., Ayres D.C., 1999. Chemiczne podstawy zanieczyszczenia środowiska. PWN, Warszawa. Bojakowska I., Sokołowska G., 1996. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geol. Quart. 40: 467 480. De Vos W., Tarvainen T. (red.), 2006. Geochemical atlas of Europe. Pt 2. Geological Survey of Finland, Espoo. Dojlido J.R., 1995. Chemia wód powierzchniowych. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. Freedman B., 1989. Environmental ecology. Academic Press. Inc., San Diego, California. Kabata-Pendias A., Pendias H., 1999. Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa. Klojzy-Karczmarczyk B., Mazurek J., 2008. Badania rtęci w wybranych złożach ropy naftowej regionu karpackiego. Polityka Energetyczna 11(1): 213 217. Lis J., Pasieczna A., 1995. Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Agencja Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa. Lubaś L., 1986. Rtęć w permokarbońskich gazach ziemnych Niżu Polskiego. Pr. Inst. Górnictwa Naftowego i Gazownictwa 56. Mason R.P., Fitzgerald W.F., Morel F.M.M., 1994. The biogeochemical cycling of elemental mercury: antropogenic influence. Geoch. Cosmoch. Acta 58(15): 3191 3198. O Neil P., 1997. Chemia środowiska. PWN, Warszawa Wrocław. Pasieczna A., 2012. Rtęć w glebach obszarów zurbanizowanych Polski. Przegląd Geologiczny 60: 46 58. Paulo A., Krzak M., 1997. Rtęć z końcem XX wieku. Przegląd Geologiczny 45, 10: 875 882. Paulo A., Strzelska-Smakowska B., 2000. Rudy metali nieżelaznych i szlachetnych. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków. Reimann C., Äyräs S., Chekusin V., Bgatyrev I., Boyd R., Caritat P., Dutte R., Finne T.E., Halleraker J.H., Jćger Ř., Kashulina G., Lehto O., Niskavaara H., Pavlov V., Räisänen M.L., Strand T., Volden T., 1998. Environmental geochemical atlas of the Central Barents Region. Geol. Survey of Norway, Trondheim. Salminen R. (red.), 2005. Geochemical Atlas of Europe. Pt 1. Geol. Survey of Finland, Espoo. Steinnes E., 1995. Mercur. W: B.J. Alloway (red.), Heavy metals in soils. Blackie Academic Press & Professional, Glasgow, s. 78 92. Szynkowska M.I., 2010. Kontrolowanie stężenia rtęci w środowisku. Online http//www.bgcpolska.pl. Wilhelm S.M, Kirchgessner D.A., 2001. Mercury in petroleum and natural gas: estimation of emission from production, processing and combustion. EPA/600/R-01/06. 73