wykorzystania energii wodnej na ziemiach polskich

hydrotechnika ZDZISŁAW MIKULSKI Uniwersytet Warszawski - Zakład Hydrologii Rozwój wykorzystania energii wodnej na ziemiach polskich Pierwsze elektrownie wodne powstały na ziemiach polskich w XIX w. głównie na Podhalu (karpackie dopływy Wisły) oraz w Staropolskim Okręgu Przemysłowym (dorzecze Kamiennej) - z inicjatywy Stanisława Staszica. Służyły one do poruszania młynów, tartaków, oświetlania osiedli itp. Po l wojnie światowej zbudowano dwie średniej wielkości elektrownie wodne na Pomorzu (Gródek i Żur) i w 1936 r. przystąpiono do budowy zapory (największej wówczas w Europie) w Rożnowie na Dunajcu (50 MW); elektrownię uruchomiono dopiero w 1941 r. Niewielki wzrost nastąpił w latach 50. i 60., a na przełomie lat 60. i 70. powstały wielkie elektrownie wodne (Solina, Włocławek, Żydowo). Największy wzrost przypadł na przełom lat 80. i 90., po uruchomieniu dwóch gigantów" szczytowo-pompowych (Porąbka-Żar 500 MW i Żarnowiec 680 MW), osiągając 2000 MW całkowitej mocy. Ostatnie dwa duże obiekty to Czorsztyn-Niedzica (92 MW) w 1997 r. i modernizacja Soliny (200 MW) w 2003 r. t ierwsze elektrownie wodne zaczęły pojawiać się na ziemiach polskich w XIX w. Najstarszą, do dziś działającą, siłownięwodnąpostawiono w 1848 r. na górnej Brdzie w miejscowości Mylof; jej moc wynosi 400 km, a średnia roczna produkcja-po przebudowie w latach 90. XX w. - 4,8 kwh. Jest to elektrownia przepływowa, wykorzystująca zasoby wodne jezior w górnym dorzeczu Brdy. Za początek energetyki wodnej na ziemiach polskich przyjmuje się wszakże rok 1898, w którym powstały elektrownie wodne: Nowy Targ na Dunajcu (49 km), Kamienna na Drawie i Struga na Słupi (obie o mocy po 0,25 MW). W przebiegu rozwoju energetycznego wykorzystania rzek polskich można wyróżnić poszczególne jego etapy. Pierwsze elektrownie wodne pojawiają się już w połowie XIX w., jednak do początku XX w. przeważały niewielkie obiekty znaczenia miejscowego. Obfitowało w nie zwłaszcza Podhale [6]. Całe systemy wodnoenergetyczne pojawiły się w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, z inicjatywy Stanisława Staszica (1755-1826), a następnie Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (1778-1846). Wyraźny rozwój nastąpił jednak wraz z wynalezieniem turbiny wodnej Francisa w 1849 r. [19]. Również w końcu XIX w. zwrócono uwagę na Karpaty i Sudety, jako tereny korzystne do budowy dużych zbiorników wodnych, z możliwościami wykorzystania większych spadów wody do produkcji energii elektrycznej. Inicjatywę podjęła Szkoła Politechniczna we Lwowie. W1901 r., na wniosek Stefana Niementowskiego (1866-1925), profesora i rektora uczelni, sprawa wykorzystania energii wody płynącej została po raz pierwszy poruszona w Sejmie Galicyjskim [19], a Sejmowa Komisja Wodna w sprawozdaniu z 4 VII 1901 r. zaproponowała wybudowanie elektrowni wodnych na rzekach podlegających zarządowi państwa. Sprawązająłsię Karol Pomianowski (1874-1948), który będąc wtedy asystentem Katedry Budownictwa Wodnego podjął badania sił wodnych ważniejszych rzek karpackich. W następstwie tych badań, prowadzonych z Andrzejem Kędziorem (1851- -1938), ówczesnym dyrektorem Biura Melioracyjnego we Lwowie i Tadeuszem Baeckierem (1878-1928), powstało w latach 1905-1908, pod jego kierunkiem, 4-tomowe dzieło Siły wodne w Galicji" - pierwsza polska publikacja z zakresu katastru sił wodnych Polski (rys. 1). W tym czasie w Towarzystwie Politechnicznym we Lwowie utworzono komisję do spraw wyzyskania sił wodnych, a w 1906 r. badanie sił wodnych stało się obowiązkiem służby hydrograficznej. W 1907 r. wydano ustawę o budowie zbiorników wodnych na wybra- flf f ł. Dunajec, Wg LWOW1Ł Rys. 1. Strona tytułowa dzieła Siły wodne w Galicji" nych rzekach karpackich (Soła, Skawa, Czarny i Biały Dunajec, Białka Tatrzańska, Stryj i Opór). W 1911 r. odwiedził Galicję Gabriel Narutowicz (1865- -1922), w celu zapoznania się z tamtejszymi koncepcjami hydrotechnicznymi. Wysunął wówczas ideę budowy zapory i elektrowni wodnej w Jazowsku na Dunajcu (poniżej Szczawnicy). Projekt opracował następnie w swoim biurze inżynierskim w Zurychu [16]. Niestety nie udało się znaleźć środków finansowych na budowę obiektu. W czerwcu 1914 r. rozpoczęto natomiast prace przygotowawcze do budowy zapory na Sole w Porąbce, przerwane wraz z wybuchem l wojny światowej. Tymczasem w zaborze pruskim podjęto na przełomie XIX i XX w. intensywną zabudowę rzek Pomorza Zachodniego Gospodarka Wodna nr 12/2004 503

! -.-, - A:.-, ^ -..-., M., r;. s -;^ «/.;.;,,.. m I«*«w Rys. 2. Strona tytułowa serii Kataster sił wodnych Polski" elektrowniami wodnymi. Oprócz wspomnianych zakładów na Drawie i Słupi w 1898 r. powstały w 1900 i 1904 r. dwa niewielkie obiekty na Redze (Płoty 0,13 MW i Prusinowo 0,08 MW), a już w 1905 r. pierwszy obiekt na Nysie Łużyckiej- (Zieliska 1,13 MW). Ogółem w latach 1898-1906 rozpoczęło produkcję 5 zakładów wodnoenergetycznych o mocy ogólnej 2,1 MW. Począwszy od 1907 r. aż do wybuchu l wojny światowej w 1914 r. powstały ogółem 22 elektrownie wodne o całkowitej mocy BUDOWNICTWO WODNE CZĘŚĆ VII. isi. Dr. MAKSYMH.JAN MATAKiEWfCZ inż. 0F. MICHAŁ MAZUR ZASADY WYZYSKANIA SIL WODNYCH POMIARY I OBLICZENIA WODNE?G»8ąeZSSK M UŻYTKEł iliżykiefiów i STIi&ENfŚW PSŁ1TECHN1K Rys. 3. Strona tytułowa dzieła Zasady wyzyskania sił wodnych - pomiary i obliczenia wodne" 26,9 MW, z czego 7 na lewobrzeżnych dopływach środkowej Odry, w tym największa Pilchowice na Bobrze o mocy 7,5 MW. Rozwinięto wówczas (1908 r.) m.in. pełnązabudowę rzeki Raduni, zakończoną dopiero w 1937 r. Okres ten charakteryzuje szybki rozwój energetyki wodnej dla potrzeb lokalnych na ziemiach zachodnich i północnych" [19]. Wyraźny zastój wystąpił ze względów zrozumiałych w czasie l wojny światowej; powstało wówczas zaledwie 5 obiektów, w tym głównie rozpoczętych wcześniej, o mocy zaledwie 3,2 MW, a wśród nich największa (2,64 MW) Pierzchały na Pasłęce. wkład w badanie zasobów energii wodnej wniosła polska służba hydrologiczna, której pierwszą jednostką organizacyjnąbył utworzony w marcu 1919 r. Wydział Hydrograficzny w Sekcji Wód Spławnych Ministerstwa Robót Publicznych. W lipcu 1919 r. powstała ekspozytura do badania sił wodnych w Małopolsce (z tymczasową siedzibą w Nowym Sączu). Powołano też Oddział Hydrometryczny Generalnej Dyrekcji Regulacji Rzek Żeglownych w Warszawie. Obie te instytucje doprowadziły do uruchomienia sieci obserwacyjnej i wykonały serie pomiarów hydrologicznych. W lipcu 1921 r. ukazało się rozporządzenie Ministra Robót Publicznych o organizacji służby hydrograficznej (podpisane przez G. Narutowicza) - powołano na jego podstawie wydział studiów wodnych (hydrograficzny), w trakcie dalszych ustaleń organizacyjnych podporządkowany bezpośrednio ministrowi. W marcu 1922 r. zniesiono wymienioną wyżej ekspozyturę, a Wydział Hydrograficzny przemianowano w końcu 1923 r. na Centralne Biuro Hydrograficzne. Uruchomiono w nim trzy oddziały: Hydrografii Statystycznej, Pomiarów i Studiów oraz Badania Sił Wodnych. Ten ostatni, kierowany przez Henryka Herbicha (1896-1968), obejmował [22]: n każdorazowe ustalenie programu pomiarów, dotyczących wyzyskania energii wody, ich ogólne kierownictwo i rozdział prac; n wydawanie instrukcji dla oddziałów w polu, ustalanie normaliów; n rejestrację sił wodnych na podstawie materiałów dawniejszych oraz rezultatów zarządzonych zdjęć: kolejne ogłaszanie dotyczące danych planów i wykresów; n opracowywanie podstaw hydrologicznych do budowy zbiorników i zakładów o sile wodnej. Po kilku latach podjęto opracowanie serii Kataster sił wodnych" i w 1928 r. wydano zeszyt Dunajec", a w 1929 r. San" (rys. 2). Po przejściu H. Herbicha do Biura Dróg Wodnych zaprzestano wydawania serii. Z inicjatywy Państwowej Rady Elektrycznej przy Ministerstwie Robót Publicznych powołano w 1923 r. komitet tymczasowy reprezentujący Polskę na l Światowej Konferencji Energetycznej w 1924 r. w Londynie; zdecydowano tam o istnieniu stałej Światowej Konferencji Energetycznej (World Power Conference - WPC). Po dwóch latach (14 VI 1926 r.) utworzono Polski Komitet Energetyczny - PKEn.), zajmujący się badaniem zasobów energetycznych kraju, w tym także zasobów energii wodnej. Od początku działała w nim Komisja Wodna pod przewodnictwem Mieczysława Rybczyńskiego (1873- -1937), profesora Politechniki Warszawskiej [12]. Komitet zajmował się wyjaśnianiem i rozwiązywaniem bieżących zagadnień energetycznych państwa, jak również zagadnieniami gospodarki elektrycznej, cieplnej, gazowej i wodnej, a także wyzyskiwania energii wiatru. Wykonano i opublikowano prace dotyczące: źródeł energii, gazyfikacji, ropy naftowej, sił wodnych, torfu i drewna, węgla brunatnego i kamiennego, energii wiatru, paliw zastępczych. Wśród tych prac ukazała się także publikacja M. Rybczyńskiego Siły wodne w Polsce" [18]. Przedstawiciele PKEn. uczestniczyli w posiedzeniach Międzynarodowej Rady Wykonawczej i zjazdach Światowej Konferencji Energetycznej, na których wygłoszono ogółem 27 referatów z różnych dziedzin energetyki cieplnej, wodnej, gazowej i naftowej. Ostatnie posiedzenie plenarne Komitetu odbyło się 24 VI 1939 r. Po wojnie zmieniono nazwę organizacji na Polski Komitet Światowej Konferencji Energetycznej m- w pierwszym 10-leciu powojennym nastąpił wzrost liczby elektrowni w Polsce, wykorzystujących zwłaszcza powstające wtedy zbiorniki przeciwpowodziowe. Zbudowano wówczas 38 elektrowni wodnych zawodowych o mocy 68 MW, w tym znalazły się 2 pierwsze elektrownie zbudowane na Pomorzu na Wdzie (Czarnej Wodzie): Gródek 504 Gospodarka Wodna nr 12/2004

(3,9 MW) w 1923 r. i Żur (8,0 MW) w 1929 r., będące osiągnięciem naszego wybitnego hydroenergetyka Alfonsa Hoffmanna (1885-1963). Lata trzydzieste XX w. charakteryzowały się dużym przyrostem mocy (99,5 MW), dzięki budowie ^większych siłowni wodnych na Dolnym Śląsku i Pomorzu, a zwłaszcza dużego zakładu w Dychowie na dolnym Bobrze w 1936 r. (79,5 MW). Wybudowano duże zbiorniki żeglugowe na dopływach Odry: Otmuchów na Nysie Kłodzkiej w 1933 r. (4,8 MW) i Turawę na Małej Panwiw1937 r. (1,8 M W); budowę tego zbiornika zakończono dopiero w 1948 r. Na uwagę zasługują też zbudowane wówczas siłownie: Raduszec Stary na dolnym Bobrze w 1935 r. (2,8 MW) i Brąswałd na Łynie w 1936 r. (2,16 MW). W ówczesnych granicach Polski zakończono budowę dużej zapory w Porąbce na Sole (bez elektrowni) oraz poważnie zaawansowano budowę zapory i siłowni wodnej w Rożnowie na Dunajcu, wraz ze zbiornikiem wyrównawczym i siłownią w Czchowie poniżej Rożnowa. Rożnów był wtedy największym obiektem tego typu w Europie. W 1936 r. ukazało się największe w Polsce dzieło naukowe z tej dziedziny Zasady wyzyskania sił wodnych, pomiary i obliczenia wodne" pióra Maksymiliana Matakiewicza (1875-1940) i Michała Mazura (1891-1952) z Politechniki Lwowskiej (rys. 3). Była to ostatnia część (VII) znanej serii Budownictwo wodne", której wydawanie podjął w 1894 r. Józef Rychter (1843-1917). Na XX-lecie Niepodległości H. Herbich opracował Zagadnienie sił wodnych" [4], w którym zestawił stan zasobów sił wodnych kraju w poszczególnych okręgach energetycznych oraz 30-letni program badań budowy siłowni wodnych w Polsce. W okresie II wojny światowej i pierwszych lat powojennych na terenach Ziem Odzyskanych nie powstały nowe obiekty hydroenergetyczne. W 1941 r. ukończono, pod kierunkiem Wacława Balcerskiego (1904-1972), zaporę i siłownię wodną w Rożnowie (50 MW), a w 1949 r. podobny zespół wyrównawczy poniżej w Czchowie (8,0 MW). Zakończono budowę zbiornika w Turawie i innych uszkodzonych w czasie działań wojennych. Dopiero w latach 50. odbudowano i uruchomiono Dychów-największą elektrownię na dolnym Bobrze - pierwszą szczytową z członem pompowym [19]. Kilka słów należy też poświęcić pierwszemu karpackiemu dużemu zbiornikowi w Porąbce na Sole. Mimo przewidzianego w pierwszym projekcie wykorzystania energetycznego (20 MW) zdecydowano, że przede wszystkim powinien on spełniać rolę przeciwpowodziową, zwłaszcza ochronę Krakowa, oraz wyrównanie przepływu Soły. W 1956 r. funkcję przeciwpowodziową przejął w pełni zbiornik w Goczałkowicach na Małej Wiśle o pojemności 167 min m 3. Już w 1951 r. natomiast przygotowano projekt energetycznego wykorzystania zbiornika w Porąbce i podjęto budowę elektrowni o mocy 12,6 MW; w 1953 r. oddano obiekt do użytku. W 1952 r. przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk powołano Komitet Gospodarki Wodnej, powierzając mu opracowanie Planu perspektywicznego gospodarki wodnej w Polsce". Powrócono wtedy do sprawy katastru sił wodnych. W ramach zespołu hydrologiczno-meteorologicznego, kierowanego przez Juliusza Lambora (1901-1973), Zbigniew Kenig (1917-1966) opracował podstawy do katastru sił wodnych Polski, a już Rys. 4. Elektrownia wodna Żarnowiec - widok ogólny (foto z prospektu Elektrowni wodnej Żarnowiec) Gospodarka Wodna nr 12/2004 505

Moc [MW] 3000 2500-2000- 1500 1000-500 0 m".s 5g.c.a CL o oo - - 0) 0 O tr 9. 5 -C o No <D CM o 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Rok ffys. 5. Rozwój elektrowni wodnych w Polsce w 1953 r., w ramach serii Prace PIHM", autor przygotował zeszyt 35 pt. Kataster sił wodnych Polski. Kamienna", na podstawie pomiarów wykonanych specjalnie do tego celu. Z kolei zespół energetyczny, pod przewodnictwem Kazimierza Kopeckiego (1904-1984), profesora Politechniki Gdańskiej, przygotował niezbędne materiały dotyczące: stanu elektrowni wodnych w Polsce, podstaw hydrologicznych energetyki wodnej, planów rozwoju energetyki w Polsce, urządzeń mechanicznych i elektrycznych siłowni wodnych, oraz małych siłowni wodnych [21]. Wśród wybitnych fachowców stanowiących trzon zespołu energetycznego znajdowali się m.in.: Alfons Hoffmann (1885-1963), Zbigniew Żmigrodzki (1906-1963), Bolesław Rudnicki (1911-1988), Konstanty Fanti. Na początku 1955 r. pracę nad planem rozpoczęło Biuro Studiów Gospodarki Wodnej pod kierunkiem Aleksandra Tuszki (1901-1992); sprawami energetyki wodnej zajmował się w nim m.in. Marian Hoffmann. Wydany w 1959 r. dwutomowy Zarys planu perspektywicznego gospodarki wodnej w Polsce" zawiera w tomie II rozdział 6. Energetyka wodna", obejmujący 5 podrozdziałów: 1. Rozwój energetyki wodnej, 2. Hipoteza rozwoju energetyki w Polsce, 3. Kataster sił wodnych, 4. Ekonomiczne uzasadnienie energetyki wodnej, 5. Postulowana lokalizacja energetyki wodnej w Polsce. W tym ostatnim przedstawiono m.in.: tezy dotyczące rozbudowy sił wodnych, lokalizacji siłowni i kolejność ich realizacji, wskazując na najbardziej atrakcyjne miejsca budowy siłowni wodnych (kaskada dolnej Wisły, Czorsztyn, Solina, Dębe, Tresna i inne). eoretyczne zasoby energii wodnej rzek Polski, obliczone przez A. Hoffmanna, wyniosły średnio 2625 MW mocy i 22992GWh energii. Największą moc (MW) ma dolna Wisła (676), środkowa Wisła (340), Odra (246), Dunajec (176), San (148), Warta (133). Wkrótce do prac włączyło się Centralne Biuro Studiów i Projektów Hydroprojekt", które oceniło techniczne zasoby energii wodnej (52% zasobów teoretycznych). W 1950 r. rozpoczęło także prace Biuro Projektowe Energoprojekt" w Warszawie, w którym Tomasz Biernacki (1924- -1989) zorganizował Pracownię Projektowania Elektrowni Wodnych, przekształconą w 1953 r. na Warszawskie Biuro Siłowni Wodnych. Pojawiły się pierwsze skrypty i podręczniki akademickie z zakresu energetyki wodnej. Na przełomie lat 50. i 60. nastąpiło ożywienie wykorzystania energetycznego rzek polskich - budowano nowe obiekty. Wykorzystując konieczność postawienia kolejnego stopnia kanalizacyjnego Odry w Brzegu Dolnym zbudowano tam w 1958 r. elektrownię Waty Śląskie (9,8 MW). Już w 1960 r. przyszła kolej na jeden z większych zbiorników nizinnych Koronowo na Brdzie, przy którym powstała duża elektrownia (26 MW), a w dwa lata później (1962) zbiornik wyrównawczy Tryszczyn z siłownią 3,3 MW. W zespole elektrowni górnego Sanu powstała jako pierwsza 506 Gospodarka Wodna nr 12/2004

siłownia Myczkowce (8,3 MW) przy zbiorniku wyrównawczym dla przyszłej Soliny. Wreszcie w 1963 r. powstała kolejna duża siłownia Dębe na Narwi (20 MW), przy zaporze tworzącej podwarszawskie Jezioro Zegrzyńskie w ujściu Bugu do Narwi. Koniec lat 60. to okres wielkich polskich elektrowni szczytowo-pompowych, dla których powojenny Dychów był poniekąd obiektem doświadczalnym. Najpierw jednak rozpoczęto budowę kaskady Soły, stawiając w 1967 r. powyżej Porąbki zaporę w Tresnej, a przy niej elektrownię o mocy 21 MW. W 1968 r. oddano do użytku zaporę wsolinienasanie,tworzącąnajwiększy zbiornik retencyjny w Polsce o pojemności 472 min m 3, a zainstalowana przy niej elektrownia szczytowo-pompowa osiągnęła moc 136 MW. Wreszcie w 1970 r. oddano do użytku jedyny stopień kanalizacyjny dolnej Wisły we Włocławku z elektrownią podszczytową o mocy 160 MW. W tym samym roku powstała w Żydowie na Pomorzu Zachodnim pierwsza w Polsce elektrownia pompowa o mocy 151 MW, wykorzystująca dwa jeziora (Kamienne i Kwiecko) o różnicy poziomów 80 m. Tak duże zainteresowanie energetyką wodną sprzyjało wydaniu nowych dzieł z tego zakresu (Łaski, 1971; Michałowski, Plutecki, 1975) [9, 11]. Przełom lat 70. i 80. to powstanie dwóch gigantów hydroenergetycznych: Porąbka-Żar (500 MW) w 1979 r. i Żarnowiec (680 MW) w 1982 r. W pierwszym z nich wykorzystano wody zbiornika retencyjnego w Porąbce i wody zbiornika utworzonego na szczycie góry Żar, na wysokości 440 m; jest to obiekt klasy europejskiej, a nawet światowej [12]. W przypadku drugim to największa elektrownia wodna w Polsce na Jeziorze Żarnowieckim - pompowa z górnym zbiornikiem sztucznym, przy różnicy wysokości 120 m (rys. 4). Wyposażenie elektrowni w turbozespoły 0 mocy po 170 MW na spad 120 m stawia ten obiekt w rzędzie unikalnych pod względem rozmiarów maszyn 1 wielkości przełyku w skali światowej" [19]. Wykorzystanie mocy energetycznej rzek polskich osiągnęło wielkość 2000 MW. Dopiero w 1997 r. oddano do użytku ostatnią z dużych elektrowni wodnych (szczytowo-pompowa) Czorsztyn-Niedzica. Wraz z elektrownią na stopniu wyrównawczym Sromowce Wyżnę, uruchomioną w 1994 r., osiągnęła ona moc! 5 - <100 MW BB 100 - <500 MW B 500 - <700 MW Rys. 6. Rozmieszczenie elektrowni ^ wodnych w Polsce (średnich ^^i dużych) 22 30' Tabela. Elektrownie wodne w Polsce (średnie i duże) w układzie wielkości mocy (MW) j Lp. Nazwa Rzeka/jezioro Rok 1 2 3 Żarnowiec Porąbka-Żar Solina Solina (po modern.) J Żarnowieckie Soła San San 1982 1979 1968 2003 680 500 136 200 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Włocławek Życiowo Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Dychów Rożnów Koronowe Tresna Dębe Porąbka Brzeg Dln./Wały Śl. Myczkowce Żur Czchów Pilchowice Bielkowo Wyżnę Wisła J. Kamienne-j. Świecko Dunajec Bóbr Dunajec Brda Soła Narew Soła Odra San Wda (Cz. Woda) Dunajec Bóbr Rad u nią 1970 1971 1997 1936 1941 1961 1967 1963 1953 1958 1962 1929 1949 1912 1925 162 151 92,1 79,5 50,0 26,0 21,0 20,0 12,6 9,8 8,3 8,0 8,0 7,5 7,2 Gospodarka Wodna nr 12/2004 507

Rys. 7. Okładka publikacji 100 lat energetyki wodnej na ziemiach polskich" (opr. Jerzy Spoz z zespołem) 92 MW. Na koniec XX w. w 128 elektrowniach wodnych zawodowych uzyskano moc ok. 2200 MW, co dało 6,5% całej mocy zainstalowanej w polskim systemie energetycznym [8]. Wreszcie w jesieni 2003 r. dokończono modernizację elektrowni Solina na Sanie, zwiększając jej moc do 200 MW. Rozwój wykorzystania energii wodnej w Polsce pokazano w tab. i na rys. 5 i 6. 'drębnym zagadnieniem są małe elektrownie wodne (<5 MW), wykorzystywane głównie w rolnictwie i przemyśle terenowym, w niewielkim stopniu włączane do sieci ogólnej. Powstające w okresie zaborów i okresie międzywojennym w dużym stopniu uległy zniszczeniu w czasie wojny i likwidacji tuż po wojnie. Tymczasem mała energetyka wodna stanowiła ok. 15% zasobów wodnoenergetycznych kraju i wg danych z lat 50. obejmowała ok. 5000 zakładów. Na jej znaczenie wskazywano niejednokrotnie w dyskusji na łamach prasy technicznej i na naradach ogólnych. Niestety, mimo podjęcia w 1958 r. uchwały Rady Ministrów (nr 423/58) wykorzystanie małych siłowni hydroenergetycznych nie ruszyło z miejsca. Dopiero nowa uchwała Rady Ministrów (nr 192/81), podjęta z inicjatywy M. Hoffmanna w 1981 r. [8, 13], w sprawie rozwoju małej energetyki wodnej, doprowadziła po kilku latach do opracowania Studium terenowe małych elektrowni wodnych - program budowy MEW do 2000 r." (Andrzej Sowiński - BSiPE Energoprojekt"). W wyniku przeprowadzonych badań wydano w 1987 r. instrukcję eksploatacji małej elektrowni wodnej dla właścicieli zakładów. W 1988 r. powstało, również z inicjatywy M. Hoffmanna, Towarzystwo Rozwoju Małych Elektrowni Wodnych" - TRMEW, istniejące do dziś. Mimo wielu trudności technicznych i ekonomicznych do końca 1997 r. uruchomiono i przyłączono do sieci rozdzielczych zakładów energetycznych na terenie Polski 266 małych elektrowni wodnych o łącznej mocy 28 MW [19]. Statystyka na koniec XX w. wykazuje liczbę ok. 300 matych elektrowni wodnych; o ich mocy i produkcji rocznej trudno znaleźć bliższe dane. W1991 r. powstało Towarzystwo Elektrowni Wodnych - TEW, z inicjatywy członków założycieli wywodzących się z pracowników największych elektrowni wodnych w Polsce; zostało zarejestrowane w 1992 r. i liczy obecnie ok. 140 członków zwyczajnych, w tym 7 członków honorowych i 34 członków wspierających. Głównym celem działania TEW jest ochrona i reprezentacja istniejących elektrowni wodnych energetyki zawodowej i innych odnawialnych źródeł energii. Prezesem TEW jest w obecnej kadencji Stanisław Lewandowski. W 1998 r. Towarzystwo Elektrowni Wodnych wydało niewielką monografię 100 lat energii wodnej na ziemiach polskich" (rys. 7), w opracowaniu zespołu, którym kierował Jerzy Spoz-autor wielu publikacji z zakresu energetyki wodnej w Polsce. Ta skromna publikacja zawiera bogactwo informacji w układzie historycznym, porządkujące wiedzę o rozwoju naszej energetyki wodnej w obecnych granicach, a więc z uwzględnieniem Ziem Odzyskanych [19]. Wiadomości zawarte w tej publikacji byty wykorzystywane przy pisaniu niniejszego artykułu. Niestety wydana w niewielkim nakładzie nie była dostępna w księgarniach. W zakończeniu warto odnotować, że w grudniu 1993 r., w wyniku restrukturalizacji sektora elektroenergetycznego, powstała spółka Elektrownie Szczytowo-Pompowe SA. Spółka stała się właścicielem majątku produkcyjnego, w tym 4 elektrowni szczytowo-pompowych EW: Żarnowiec, Porąbka-Tresna i Żar, Dychów, Solina i Myczkowce oraz 16 matych elektrowni wodnych. Przez eksploatację zbiorników wodnych różnego typu działalność Spółki powoduje możliwość magazynowania wody w wypadku powodzi i innych zdarzeń losowych. Jest to korzystny wpływ ESP SA na środowisko, chroniący przed zdarzeniami nadzwyczajnymi... Elektrownie Szczytowo-Pompowe SA partycypują ponadto w utrzymaniu stopni wodnych, współpracując z gospodarką wodną finansowaną z budżetu Państwa. Udział Spółki w znaczący sposób wpływa na eksploatację i utrzymanie stopni wodnych na odpowiednim poziomie technicznym... Tego typu działania ekologiczne minimalizują wpływ elektrowni na środowisko, a w niektórych przypadkach wręcz to środowisko wzbogacają" - czytamy w okolicznościowej notatce (Gosp. Wodna, 2, 2004). N,la zakończenie należy stwierdzić, że obecnie siłownie wodne w Polsce dają ogółem ponad 2200 MW energii elektrycznej, co stanowi zaledwie nieco ponad 6,5% mocy zainstalowanej w naszym systemie energetycznym. Ta wskaźnikowa ocena udziału energii wodnej, podawana powszechnie w statystyce, jest dalece niewłaściwa. Energia wodna należy bowiem do kategorii energii odnawialnych, korzystnych dla środowiska, w przeciwieństwie do klasycznych źródeł energii, jak węgiel, gaz, ropa naftowa [20]. Jest w stanie pokryć szczytowe zapotrzebowanie użytkowników, a uzyskiwana w elektrowniach szczytowo-pompowych ma możność w okresach zmniejszonych potrzeb energetycznych swoistego magazynowania energii [15]. Warto przypomnieć, że na tę sprawę zwracał uwagę bodajże jako pierwszy B. Rudnicki - wybitny znawca energetyki wodnej w Polsce, niejednokrotnie występujący na łamach Gospodarki Wodnej" [17]. Dalsze możliwości energetycznego wykorzystania wód polskich tkwią przede wszystkim w wykorzystaniu przepływu dolnej Wisty, po jej ewentualnym zagospodarowaniu hydrotechnicznym, jako europejskiego szlaku wodnego o znaczeniu międzynarodowym. Inne, znacznie skromniejsze, możliwości to budowa dalszych większych zbiorników retencyjnych oraz modernizacja istniejących siłowni wodnych, zwłaszcza w kierunku ich przekształcania w elektrownie szczytowo-pompowe, czego przykładem są: Solina, Porąbka, Dychów i in. 508 Gospodarka Wodna nr 12/2004

Niepokojący jest tu jednak w ogóle fakt braku strategii rozwoju gospodarki wodnej w Polsce, uwzględniającej wykorzystanie energii wodnej. przegląd wydawnictw INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA LITERATURA 1. E. BAJKIEWIECZ-GRABOWSKA, Z. MIKUL- SKI, 1999, Hydrologia ogólna (wyd. III). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 2. M. ECKOLDT, U. LÓBER, F. TÓNSMANN (red.), 1985, Geschichte der Wasserkraftnutzung. Selbstverlag des Landesmuseum Koblenz. 3. Energia odnawialna Polska 2001. Zasoby i wykorzystanie (mapa 1:1,2 min). Wydawnictwo Gea, Warszawa. 4. H. HERBICH, 1938, Zagadnienie sił wodnych. Warszawa. 5. M. HOFFMANN, 1992, Energetyka wodna w krajowym systemie energetycznym [w:] Historia energetyki polskiej, t. 2. Elektroenergetyka. SEP-WNT, Warszawa. 6. H. JOST, 1992, Energetyka [w:] Z dziejów techniki w dawnej Polsce. Praca zbiorowa pod red. B. Orłowskiego, Wydawnictwo IHNOiT, Warszawa. 7. J. KUBIATOWSKI, 1990, Polski Komitet Energetyczny [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, cz. l, Oss. Wrocław. 8. W. KUŁAGOWSKI, 2001, Hydroenergetyka w Polsce-stan obecny, perspektywy rozwoju. Gosp. Wodn., 3 (627). 9. A. ŁASKI, 1971, Elektrownie wodne. WNT, Warszawa. 10. R. MALINOWSKI, 1998, Hydroenergetyka polska. Gosp. Wodna, 3 (591). 11. S. MICHAŁOWSKI, J. PLUTECKI, 1975, Energetyka wodna WNT, Warszawa. 12. Z. MIKULSKI, 1995, Gospodarka wodna [w:] Historia nauki polskiej. Wiek XX, pod red. A. Środki -Nauki o Ziemi, pod red. Z. Mikulskiego. Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa. 13. Z. MIKULSKI, 1998, Gospodarka wodna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 14. Z. MIKULSKI, 2001, Wzrost retencji zbiornikowej w Polsce. Gosp. Wodna, 3 (627). 15. Z. MIKULSKI, 2002, The increse in resen/oir retention in Poland. Miscellanea Geographica, 10, Warsaw. 16. Z. MIKULSKI, 2003, Miejsce Gabriela Narutowicza w polskiej kulturze technicznej. Wiad. IMGW, 1, t. XXVI/XLVII. 17. B. RUDNICKI, 1985, Woda w energetyce wodnej i cieplnej [w:] Podstawowe problemy współczesnej techniki, t. XXIV -Woda w gospodarce narodowej, PWN, Warszawa. 18. M. RYBCZYŃSKI, 1936, Siły wodne w Polsce. Polski Komitet Energetyczny, Warszawa. 19. J. SPOZ (red.), 1998,100 lat energetyki wodnej na ziemiach polskich. Towarzystwo Elektrowni Wodnych (Warszawa). 20. H. ŚWIĆ, 1999, Rola odnawialnych źródeł energii w Polsce na tle światowym. Czas. Geogr., 3-4, t. LXX. 21. Zarys planu perspektywicznego gospodarki wodnej w Polsce, t. II, 1959. Komitet Gospodarki Wodnej PAN, PWN, Warszawa. 22. T. ZUBRZYCKI, 1925, Służba hydrograficzna w Polsce. Czas. Techn. 15. D Anna Bożek i in.: Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach państwowego monitoringu środowiska w latach 2001-2002 Inspekcja Ochrony Środowiska - Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, 2003, wyd. l; s. 188, w tym tabele, mapy, wykresy Tomik ten to kolejna pozycja wydawnicza Biblioteki Monitoringu Środowiska. Opracowany został na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska przez zespół autorów w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Na treść jego składają się głównie informacje o sieci monitoringowej i zakresie badań jakości wód powierzchniowych w Polsce, finalne wyniki monitoringu prowadzonego w latach 2001-2002 oraz wnioski i oceny dotyczące stanu zanieczyszczenia wód, zmian w stosunku do poprzednich okresów obserwacyjnych i zarysowujących się trendów rozwoju sytuacji w tym zakresie. W części opracowania dotyczącej powierzchniowych wód płynących prezentowane są wyniki uzyskane w ramach monitoringu podstawowego obejmującego pomiary w 321 przekrojach pomiarowo-kontrolnych dwudziestu rzek oraz prowadzonego w 20 przekrojach monitoringu reperowego. Umożliwiają one łącznie zakwalifikowanie pod względem jakości wód 6175 km długości biegu badanych cieków. Ocena ta (klasyfikacja) została dokonana w odniesieniu do wskaźników fizyczno-chemicznych metodą stężeń miarodajnych, metodą statystyczną według percentyla 90 i metodą bezpośrednią, opartą na porównywaniu wartości zmierzonej z dopuszczalną wartością normatywną. Przedstawione w opracowaniu zestawienia wyników oceny uzyskanych metodą stężeń miarodajnych i statystyczną stanowią interesujący przyczynek porównawczy do oceny przydatności obydwu wspomnianych metod. Dla rzek objętych monitoringiem reperowym przedstawiono wyniki obliczenia wielkości ładunków zanieczyszczenia płynących przez przekroje reperowe (ładunki dobowe, roczne i jednostkowe kg/ha/rok) w odniesieniu do 37 polutantów. STAN CZYSTOŚCI RZEK, JEZIOR l BAŁTYKU na podstawie wyników badań wykonywanych w famach państwowego monitoringu Środowiska w latach 2001-2002 W części opracowania omawiającej monitoringowe badania jezior przedstawiono wyniki uzyskane z pomiarów wykonanych na 112 jeziorach o łącznej pojemności 1,6 mld m 3 w 2001 r., objętych sieciami regionalnymi i siecią krajową (jsziora reperowe). W odniesieniu do badań wykonanych w 2002 r. zaprezentowano tylko wykaz zbadanych w tym roku jezior i wstępną ocenę jakości ich wód. Szczegółowa ocena ma być opracowana i opublikowana po zgromadzeniu całości niezbędnych materiałów. Część III opracowania poświęcona jest wynikom monitoringu prowadzonego w ramach międzynarodowego Zintegrowanego Programu Monitoringu Bałtyku (HELCOM COMBINE) w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku oraz w strefie przybrzeżnej i zalewach przymorskich. W ocenie sytuacji ekologicznej badanego regionu uwzględniono wyniki pomiarów i obserwacji wykonywanych przez Oddział Morski IMGW w ramach działalności statutowej. Omawiając opracowanie warto zwrócić uwagę na bogate zilustrowanie barwnymi, dobrze pod względem graficznym zaprojektowanymi rysunkami, na które składają się mapy i wykresy prezentujące wyniki badań i ocen. Tego rodzaju materiały ilustracyjne pozwalają łatwiej uzyskać generalny pogląd na prezentowane zagadnienie niż suche zestawienia tabelaryczne. Zestawienia takie, przejrzyście sporządzone, stanowią zresztą znaczną część treści opracowania. Warto również zaznaczyć, że pomimo niewielkiej stosunkowo objętości opracowania są w nim zawarte, dzięki zwięzłej redakcji tekstu, wszystkie, jak się wydaje, najbardziej istotne wnioski i oceny wynikające z wykonanych prac pomiarowych. Zenon Bagiński Gospodarka Wodna nr 12/2004 509