dr Jolanta Załęczny Muzeum Niepodległości w Warszawie WOJNA POLSKO-ROSYJSKA 1919-1921 W PODRĘCZNIKACH SZKOLNYCH Historia jest najbardziej wszechstronną dziedziną wiedzy spośród wszystkich nauk społecznych. Jest ona nauką otwartą, ogólnie dostępną, a przy tym żywą i stale rozwijającą się. Jest także swego rodzaju walką przeciw zapomnieniu, amnezji społecznej walką prowadzoną w specyficzny sposób na polu badań, kształcenia i wychowania społeczeństwa. Tak misję historii jako przedmiotu nauczania sformułował Andrzej Leszek Szcześniak, otwierając tym tekstem podręcznik Historia 1918-1939. Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego, II klasy technikum i liceum zawodowego. 1 Kwestię zawartości podręczników szkolnych sygnalizowano wielokrotnie, wystarczy wspomnieć choćby publikację Czego nie ma w podręcznikach historii? wydaną po raz pierwszy w nielegalnym obiegu w stanie wojennym, a potem w wydawnictwie Wokół Nas. Zdaniem autorów publikacja miała wypełnić białe plamy powstałe po komunistycznym systemie. 2 Jak łatwo się domyślić, nie mogło tam zabraknąć też walk o granicę wschodnią w 1919-1921 roku. Autorzy sygnalizując kwestię walk o Kijów i bitwy o Warszawę, podkreślili ogromną mobilizację społeczeństwa polskiego i jego jednolitą postawę, dzięki czemu nie znalazł poparcia rząd białostocki Dzierżyńskiego i Marchlewskiego. 3 Na rolę historii w nauczaniu zwraca też uwagę nowa podstawa programowa, której realizacja właśnie trwa. W Polsce nauczanie historii pełniło zawsze szczególną rolę wiedzę historyczną uznaje się za spoiwo narodowej i cywilizacyjno-kulturowej wspólnoty. Winna ona nie tylko zaznajamiać uczniów z dziedzictwem minionych epok, ale również kształtować ich postawy wprowadzać w ogólnoludzki system wartości, wpajać wartości związane z tradycją, zwłaszcza ojczystą, umacniać przywiązanie do idei wolności i tolerancji, przygotowywać do uczestnictwa w życiu publicznym, pomagać lepiej rozumieć otaczający świat i mechanizmy życia społecznego. Istotną nowością podstawy jest połączenie programowe cyklu gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego. Przyjęcie tego rozwiązania powoduje, że w gimnazjum uczeń zapozna się z 1 A. L. Szcześniak, Historia 1918-1939. Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego, II klasy technikum i liceum zawodowego, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 7. 2 Czego nie ma w podręcznikach historii? Wydawnictwo Wokół Nas, Gliwice 1991, s. 5. 3 Ibidem, s. 11.
historią Polski i świata do 1918 r. Materiał obejmujący dzieje po I wojnie światowej aż po czasy współczesne został przeniesiony do pierwszej klasy szkoły ponadgimnazjalnej. Takie wzmocnienie historii najnowszej w obecnej podstawie wynika z przekonania, że znajomość historii XX wieku stanowi klucz do lepszego rozumienia otaczającego świata, mechanizmów życia społeczno-politycznego i wydarzeń dnia dzisiejszego, a zarazem rozwija świadomość obywatelską. Dotychczasowy układ treści, w którym omawianie dziejów najnowszych zaplanowano co prawda dwukrotnie (raz w gimnazjum i ponownie w szkole ponadgimnazjalnej), ale zawsze pod koniec etapu edukacyjnego, owocuje słabą znajomością dziejów najnowszych wśród absolwentów zarówno gimnazjum, jak też szkoły średniej. 4 Tyle najnowsza podstawa programowa. Nauczanie historii winno zajmować istotne miejsce w procesie edukacyjnym. Wiadomo, że zawsze zabiegało o to grono ambitnych i świadomych nauczycieli, nawet jeśli nie mogły temu sprostać obowiązujące podręczniki. A jak wiadomo, różnie bywało z treściami w nich zamieszczanymi. Temat wojny 1920 roku wzbudzał i wzbudza nadal liczne kontrowersje, poczynając od samej jej nazwy. Historycy nie są tu zgodni, cześć nazywa działania wojna polsko-rosyjską, część polsko-bolszewicką, inni polsko-sowiecką. Nie ma jednoznacznych ustaleń co do zapisu Bitwa Warszawska czy bitwa warszawska. Dyskusje wzbudza też przebieg działań wojennych, kwestie dowodzenia, roli Piłsudskiego i wyższych dowódców. Tu problemy można mnożyć. I choć na ten temat napisano tysiące opracowań, przedyskutowano mnóstwo czasu na konferencjach, wciąż wiele jeszcze należy wyjaśnić. Powszechny jest pogląd, iż działaniom wojennym 1920 roku nigdy nie poświęcano zbyt dużo miejsca w podręcznikach szkolnych. Ani w okresie, kiedy temat był niewygodny żeby nie powiedzieć zakazany ani potem. Jeśli pojawiał się, to był traktowany marginalnie, powierzchownie, a najczęściej bitwa warszawska ograniczana była do przysłowiowego cudu nad Wisłą. Żeby odnieść się to tego stwierdzenia, konieczne jest dokonanie analizy podręczników do nauczania historii wykorzystywanych na różnych poziomach kształcenia na przestrzeni lat. Szczególnym przykładem może być publikacja, co prawda nie będąca sensu stricte podręcznikiem szkolnym, ale przeznaczona do celów edukacyjnych. W ramach Biblioteczki Żołnierza wydano w roku 1946 niewielką publikację Polska 1918-1926 - autor Wł. Brus. W rozdziale III Granice Polski niesprawiedliwe i niekorzystne autor podkreślił, że długie lata urabiano w społeczeństwie polskim mit o bolszewickiej napaści na Polskę w 1920 roku i o 4 Co warto wiedzieć o reformie programowej? http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl/ksztalcenie-ogolne
dramatycznej wojnie, jaką wówczas toczono. Do dziś wielu Polaków przyjmuje tę legendę za dobrą monetę. Inni mają co najwyżej wątpliwości. 5 Wojnę 1920 roku autor przedstawił jako zaczepną ze strony Polski, której celem było obalenie bolszewizmu w Rosji. 6 W podobnym charakterze utrzymana była publikacja dla nauczycieli Materiały do nauki o Polsce i świecie współczesnym. Cz. II Polska między dwiema wojnami 1918 1939 wydana w roku 1949 przez Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. Analizując działania zbrojne 1919 i 1920 roku autor podkreślił zaborczy charakter dążeń młodego burżuazyjnego państwa polskiego (s. 11), wysoko zaś ocenił postawy wybitnych polskich działaczy robotniczych tworzących rewolucyjny rząd polski w Białymstoku. 7 Kolejne lata nie przyniosły znaczących zmian w sposobie prezentowania wydarzeń z początku XX wieku. Na początku lat 60. obowiązywał podręcznik Henryka Sędziwego Historia dla klasy XI. 8 Pierwszy rozdział dotyczył powstania niepodległego państwa polskiego i walki o władzę. Kwestia wojny 1919 1921 została określona udziałem Polski w interwencji antyradzieckiej. Piłsudskiego nazwano narzędziem państw Ententy wobec Rosji, zaś jego plany federacyjne autor uznał za realizację interesów burżuazji polskiej i magnatów kresowych potomków dawnych królewiąt. Wkraczająca na ziemie polskie Armia Czerwona zdaniem autora spotykała się z poparciem komitetów rewolucyjnych rozwijających żywą działalność polityczną. Trzeba przyznać, że autor poświęcił sporo uwagi walkom pod Warszawą. Plan obrony stolicy przypisał Piłsudskiemu, który uporządkował cofającą się bezładnie armię, wzmocnił ją nowym zaciągiem oraz armia ochotniczą, a ponadto przygotował silną grupę uderzeniową nad Wieprzem. Spowodowało to załamanie się radzieckiej ofensywy i odwrót Armii Czerwonej. 9 Po reformie oświaty i wprowadzeniu 8-klasowej szkoły podstawowej obowiązywał kolejny podręcznik przygotowany przez Henryka Sędziwego. 10 Już sam tytuł rozdziału Udział Polski w antyradzieckiej interwencji (1920 r.) jest bardzo sugestywny. Autor wspomniał o interesach burżuazji i obszarników polskich, żądnych powrotu do folwarków na ziemiach białoruskich i ukraińskich. (s. 76). Popieranie wojny przypisał autor również klerowi katolickiemu, w tym nuncjuszowi papieskiemu Achillesowi Rattiemu. W przebiegu wojny Sędziwy podkreślał skuteczność działań Armii Czerwonej, popieranej przez klasę robotniczą 5 Wł. Brus, Polska 1918 1926, Wyd. Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP 1946, s. 18. 6 Ibidem, s. 11. 7 Materiały do nauki o Polsce i świecie współczesnym. Cz. II Polska między dwiema wojnami 1918 1939 wydana przez Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1949, s. 11. 8 Historia dla klasy XI, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1962. 9 Ibidem, s, 15-18. 10 H. Sędziwy, Historia klasa VIII, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1966.
zachodniej Europy. Autor odnotował fakt walk pod Warszawą, gdzie armia polska zatrzymała ofensywę wojsk radzieckich, a następnie wyparła je na wschód, podkreślił jednak, że patriotyzm mas ludowych został w tej wojnie wyzyskany przez burżuazję. 11 Henryk Sędziwy był też współautorem innego podręcznika, napisanego razem z Ryszardem Pietrzykowskim, dla klasy VII szkoły podstawowej dla pracujących. 12 I w tym przypadku wojna 1920 roku została potraktowana całkowicie propagandowo: Po zakończeniu wojny światowej imperialiści przygotowywali najazd na republikę radziecką, w której miało również uczestniczyć państwo polskie. ( ) Plany zbrojne odpowiadały interesom burżuazji i obszarników polskich ( ) Masy robotnicze protestowały przeciwko udziałowi Polski w wojnie z Rosją Radziecką. Rząd radziecki dążył do zawarcia pokoju z Polską, ale Polacy odrzucali te propozycje. Autorzy wspomnieli o sukcesach wojsk radzieckich i katastrofie armii polskiej po wkroczeniu do Kijowa, zaś walki pod Warszawą nazwali wielką bitwą, w której Rosjanie ponieśli klęskę i zostali wyparci na wschód. 13 Nie inaczej przedstawione zostały wydarzenie z lat 1919 1921 w podręcznikach obowiązujących w latach 70. Na poziomie szkoły podstawowej obowiązywał wówczas podręcznik napisany przez Mariana Wojciechowskiego. 14 Wojnę 1920 roku autor określił mianem zaborczej, zaś o planach Piłsudskiego pisał, że odpowiadały one interesom obszarników z Białorusi i Ukrainy. Sukces strony polskiej w bitwie warszawskiej przypisał niekorzystnemu położeniu Armii Czerwonej rozciągniętej od Płocka i Brodnicy po Lwów. Zdecydowanie więcej uwagi poświęcił autor działalności Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnemu Polski, podkreślając postępowy charakter jego programu wychodzącego naprzeciw oczekiwaniom klasy robotniczej w Polsce. Wycofanie się Armii Czerwonej z ziem polskich położyło kres jego działaniu. Co znamienne, jedyną ilustracją uzupełniającą tekst jest portret Feliksa Dzierżyńskiego. 15 Autorem innego podręcznika dopuszczonego w tym okresie do użytku szkolnego był cytowany już Andrzej Leszek Szcześniak. 16 Szukając przyczyn wojny Polski i Rosji, autor wskazał koncepcję Piłsudskiego stworzenia państwa federacyjnego, co poparli polscy nacjonaliści i właściciele ziemscy posiadający dobra na wschodzie oraz odrzucenie przez Piłsudskiego pokojowych propozycji rządu radzieckiego. Niepowodzenia Polaków na froncie 11 Ibidem, s. 76-78. 12 H. Sędziwy, R. Pietrzykowski, Krótki zarys dziejów 1870 1964, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1966. 13 Ibidem, s. 110. 14 M. Wojciechowski, Historia dla klasy VIII, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971. 15 Ibidem, s. 16-17. 16 A. L. Szcześniak, Historia dla klasy VIII, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1974.
wschodnim Szcześniak przypisał sile Armii Czerwonej oraz niechęci wobec wojny społeczeństwa polskiego. Ogromne znaczenie nadał działalności Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku (w tekście zamieścił zdjęcia Marchlewskiego i Dzierżyńskiego). O działaniach wojennych 1920 roku traktuje podrozdział zatytułowany Końcowy etap wojny, w którym jest mowa o poparciu dla Rosji ze strony Zachodu, o wzmocnieniu polskich sił zbrojnych i odwrocie Armii Czerwonej. O bitwie warszawskiej ani słowa. Starannie propagandowo dobrany tekst źródłowy (fragment artykułu z Robotnika z 27 lipca 1920 roku) miał umocnić ucznia w przekonaniu, że wojna 1920 roku spowodowała ruinę kraju i uniemożliwiła odzyskanie ziem na zachodzie. 17 Znaczące zmiany w treściach nauczania przyniosły dopiero lata 90-te. Wydarzenia XX wieku były analizowane w klasie VIII dawnej szkoły podstawowej. W przykładowym podręczniku z tego okresu opracowanym przez Stanisława Sierpowskiego w rozdziale Narodziny II Rzeczypospolitej uczeń znalazł analizę stosunków Polski z Ukrainą i Rosją. Autor przywołał Radę Obrony Państwa, podkreślił jej rolę, zaakcentował zaangażowanie Wincentego Witosa. Osobny akapit poświęcił działaniom zbrojnym podczas wojny 1920 roku, znalazły się tam informacje o zagrożeniu Warszawy, walkach nad Wkrą (wymieniony został dowódca gen. Władysław Sikorski) i ofensywie znad Wieprza. Duży nacisk został położony na podkreślenie znaczenia bitwy warszawskiej: Dopóki trwała, realna była możliwość przeniesienia przez czerwonoarmistów rewolucji bolszewickiej na Zachód. 18. Osobny fragment zatytułowany Cud nad Wisłą jest próbą wyjaśnienia tego terminu. Z jednej strony przypisanie autorstwa tego określenia kręgom kościelnym: koła kościelne eksponowały fakt, że przełom w wojnie dokonał się 15 sierpnia w dniu Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, mówiono zatem o cudzie nad Wisłą, z drugiej przywołanie opinii wrogiej Piłsudskiemu endecji, która chciała pomniejszyć jego zasługi. Autor podkreśla stanowczo, że nie umniejszało to jednak powszechnego przekonania, że to on (Piłsudski JZ) odegrał w tej wojnie pierwszorzędną rolę. 19 Inny podręcznik dla klasy VIII szkoły podstawowej napisany przez Bogdana Jagiełło i Andrzeja Sytę wojnę 1919-1921 potraktował bardzo zdawkowo. Autorzy ograniczyli się do odnotowania marszu Armii Czerwonej na zachód i dotarcia pod Warszawę. Po wyczerpaniu 17 Ibidem, s. 19-23. 18 S. Sierpowski, Historia najnowsza (1918-1996) podręcznik dla szkoły podstawowej, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1997, s. 41. 19 Ibidem, s. 42.
wojną obydwie strony podpisały pokój wyznaczający granice. Zdjęcie karty traktatu ryskiego z pieczęciami stanowiło uzupełnienie tekstu. 20 Zupełnie inaczej wygląda ta kwestia w podręcznikach dla klasy ósmej Andrzeja Leszka Szcześniaka czy Tadeusza Glubińskiego. A. L. Szcześniak przygotował książkę pomocniczą dla klasy ósmej (wg programu z 15 stycznia 1990 r.). W rozdziale Kształtowanie się granic Polski poświecił dużo uwagi walce o granice wschodnie, polecając uczniom przypomnieć sobie przebieg granicy na wschodzie przed rozbiorami, a także skład narodowościowy ludności zamieszkującej obszary na wschód od Bugu i Niemna. Właśnie do zróżnicowanego narodowościowego charakteru tych ziem odwołał się autor podręcznika, upatrując w tym podłoże przyszłych konfliktów. Dużo uwagi poświęcił Szcześniak kwestii czerwonego marszu Rosjan na wschód, przywołał dyplomatyczne rozgrywki między Polską i Rosją, cytując Juliana Marchlewskiego, Józefa Piłsudskiego i Włodzimierza Lenina. Na podkreślenie zasługuje wykorzystanie przez autora bardzo wielu fragmentów tekstów źródłowych, uczeń znalazł w podręczniku zarówno dokumenty oficjalne (deklaracje międzynarodowe, rozkazy), jak i fragmenty pamiętników doskonale oddających atmosferę tamtych wydarzeń. 21 Po przeanalizowaniu wyprawy na Kijów, Szcześniak omówił postawy polskich komunistów oraz przebieg bitwy pod Warszawą. Zwrócił też uwagę na międzynarodowe uwarunkowania wojny 1920 roku oraz nastroje panujące w społeczeństwie polskim. Analizując przebieg bitwy warszawskiej, wspomniał o generałach: Józefie Hallerze, Władysławie Sikorskim, Iwaszkiewiczu. Termin cud nad Wisłą określający nagły i niespodziewany zwrot w działaniach wojennych Szcześniak zestawił z cudem nad Marną. 22 Analizując skutki wojny, autor podręcznika odwołał się do słów Lenina, który podkreślał, że zdobycie Warszawy oznaczałoby rozbicie ładu wersalskiego, 23 przywołał też ocenę lorda d Abernon. Ta partia podręcznika została też zilustrowana kilkoma zdjęciami oraz mapą obrazującą przebieg wojny. Podobnie wyczerpująco potraktował ten temat Tadeusz Glubiński. Przyczyn wojny upatrywał w negatywnym stosunku Rosji do odrodzonego państwa polskiego, bowiem Polska była zaporą przy szerzeniu rewolucji na zachód. Wychodząc z założenia, że jak twierdził Lenin interes socjalizmu stoi znacznie wyżej od zasady samostanowienia narodów bolszewicy popierali tworzenie czerwonych rządów narodowych, które miały skutecznie 20 B. Jagiełło, A. Syta, Historia 8, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, s. 38-39. 21 Np. S. Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915 1924, Warszawa 1931. 22 A. L. Szcześniak, Historia. Polska i świat naszego wieku lata 1914 1929, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991, s. 61. 23 Ibidem, s. 62-63.
wspierać rozprzestrzenianie rewolucji. Glubiński omówił walki w Galicji, wyprawę kijowską, założenia ofensywy Tuchaczewskiego oraz przebieg walk o Warszawę (wymienił Radzymin, Nieporęt, Ossów, Wólkę Radzymińską). Podręcznikowa narracja została uzupełniona mapką oraz ilustracjami (m.in. polskimi plakatami propagandowymi). 24 W liceach ogólnokształcących, szczególnie w klasach humanistycznych nauczyciele polecali uczniom podręcznik przygotowany przez Annę Radziwiłł i Wojciecha Roszkowskiego. Określano go mianem trudnego, ale dobrze systematyzującego wiedzę pod kątem matury, dlatego podręcznik był wielokrotnie wznawiany. 25 W rozdziale Walka o granice autorzy dokonali analizy przebiegu wojny 1920 roku. Ukazali Polskę osamotnioną, stawiającą czoła najeźdźcy. Plan działań scharakteryzowano krótko: Plan polski obejmował związanie głównych sił bolszewickich pod Warszawą i koncentrację grupy manewrowej w sile około pięciu dywizji do wykonania decydującego uderzenia znad Wieprza Przebieg bitwy warszawskiej został ujęty w jednym zdaniu. Dalej zaś podkreślono jej znaczenie jako obrony nie tylko niepodległości Polski, ale też zapobieżenie bolszewizacji Europy. Co zdaniem autorów dobrze oddaje opinia lorda E. V. d Abernon nazywającego bitwę warszawską osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata. 26 Wspomniany już podręcznik dla uczniów liceum ogólnokształcącego, technikum i liceum zawodowego autorstwa Andrzeja Leszka Szcześniaka jest przykładem szerokiego potraktowania zagadnień związanych z rokiem 1920. Rozdział poświęcony temu tematowi nosi tytuł Rewolucja z zewnątrz czy państwo narodowe? i opatrzony jest cytatem z pieśni bojowej Czerwonych Kozaków z 1920 roku: Dajesz, dajesz Warszawu/ Dajesz, dajesz Berlin 27 Autor szeroko nakreślił obraz wydarzeń poprzedzających bitwę warszawską (s. 47-55) i zanalizował plany Tuchaczewskiego, podkreślając osamotnienie Polski na arenie międzynarodowej. Sporo miejsca poświęcił też przebiegowi bitwy. Pojawiły się nazwy miejscowości: Radzymin, Ossów, Zielonka, Wólka Radzymińska. Przywołani zostali generałowi: Latinik i Sikorski, ksiądz Skorupka, por. Stefan Pogonowski. Uczeń dowiaduje się z tekstu o działaniach nad Wkrą oraz manewrze znad Wieprza. Zrozumienie przebiegu wojny niewątpliwie ułatwia mapka obrazująca ostatnią fazę wojny polsko-bolszewickiej. Autorstwo planów bitwy Szcześniak przypisał Piłsudskiemu. Analizując znaczenie roku 1920, autor podręcznika zacytował bardzo różne opinie: W. I. Lenina, M. Tuchaczewskiego, A. J. P. 24 T. Glubiński, Historia 8. Trudny wiek XX, Wydaw. Szk. i Pedag., Warszawa 1993, s. 78-87. 25 A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1945. Podręcznik dla szkól średnich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993. Kolejne wydania 1998 i 2002. 26 Ibidem, s. 149. 27 A. L. Szcześniak, op. cit., s. 47.
Taylora (ze wstępu do książki N. Davisa Biały Orzeł Czerwona Gwiazda, Londyn 1972), lorda E. d Abernon, M. Sokolnickiego (s. 60). W podręczniku Andrzeja Pankowskiego Historia 3. Polska i świat 1815-1939 wydanym przez Wydawnictwa Szkoleni Pedagogiczne znalazł się obszerny opis wydarzeń 1920 roku. Autor nakreślił zróżnicowane postawy społeczeństwa polskiego wobec najazdu bolszewików (poparcie ze strony komunistów ludności żydowskiej, mobilizację w obliczu zagrożenia, ofiarność Fundusz Obrony Państwa). Omawiając działania pod Warszawą, Pankowski wymienił Radzymin i Ossów, porównując te walki do działań podczas i wojny światowej pod Verdun. Autor wymienił rosyjskiego dowódcę Michaiła Tuchaczewskiego, w przypadku wojsk polskich nie padło ani jedno nazwisko. Wyjątkiem jest ksiądz Skorupka, ale podano błędne imię, zamiast Ignacy jest Antoni. 28 Zaletą jest czytelna i bogata w szczegóły mapka obrazująca przebieg wojny 1919-1920 (autor nazywa ją wojna polsko-radziecką). Inny podręcznik dla liceów ogólnokształcących z tego okresu został napisany przez Andrzeja Garlickiego. Autor dużo uwagi poświęcił zagadnieniem roku 1920. Omówił powołanie i skład Rządu Obrony Narodowej, wspomniał o przybyciu do Warszawy francusko-brytyjskiej misji specjalnej, o utworzeniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski i konsolidacji społeczeństwa polskiego wobec zagrożenia ze Wschodu. Garlicki skonfrontował polskie i rosyjskie plany działań militarnych oraz liczebność wrogich armii. Przywołał też spór wokół autorstwa koncepcji bitwy warszawskiej (Piłsudski, Rozwadowski czy Weygand), podkreślając jego polityczny charakter. 29 Opis przebiegu działań zbrojnych został uzupełniony bardzo czytelną mapką. W tekście sporo miejsca autor poświęcił działaniom nad Wkrą pod dowództwem Sikorskiego, uzupełniając to komentarzem Tuchaczewskiego (s. 291). Na poziomie szkół średnich zawodowych popularny wśród nauczycieli był podręcznik napisany przez Halinę Tomalską. 30 Kwestia bitwy warszawskiej została poprzedzona informacjami o sytuacji politycznej w kraju (utworzenie Rady Obrony Państwa i rządu koalicyjnego), o osamotnieniu Polski na arenie międzynarodowej i o postawie społeczeństwa. W przebiegu bitwy Tomalska podkreśla rolę działań 5 Armii pod dowództwem Sikorskiego nad Wkrą. Uzupełnieniem opisu jest ciekawa graficznie mapa bitwy (s. 343). 28 A. Mankowicz, Historia 3. Polska i świat 1815-1939. Podręcznik dla klasy III liceum ogólnokształcącego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996, s. 334. 29 A. Garlicki, Historia 1815-1939. Polska i świat. Podręcznik dla liceów ogólnokształcących, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1998, s. 291. 30 H. Tomalska, Świat Europa Polska w latach 1795-1939 dla szkół średnich zawodowych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996.
Warto też przeanalizować aktualnie obowiązujące przykładowe podręczniki do historii. O ile można zrozumieć autorów podręczników dla szkół podstawowych, którzy trudne zagadnienia omijają, o tyle niezrozumiale jest unikanie prze niektórych autorów poruszania takich zagadnień w sposób wyczerpujący na poziomie gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Jednak nawet wśród podręczników dla szkół podstawowych zdarzają się prawdziwe perełki. Do nich można zaliczyć podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy 6 zatytułowany Był sobie człowiek a napisany przez Aleksandra Pawlickiego i Wojciecha Widłaka (Wyd. Nowa Era 2008). Rozdział II autorzy zatytułowali Niepodległa-Wymarzona i zawarli w nim obrazy z dziejów II RP, wśród nich także tekst dotyczący wojny polskobolszewickiej. Narracyjny tekst oddaje atmosferę wydarzeń 1920 roku i wprowadza ucznia w temat. (s. 40-41). Uzupełnieniem jest os czasu z naniesionymi informacjami faktograficznymi oraz piękna mapa z rozbudowanym komentarzem. (s. 44-45). Dodatkowo uczeń znajdzie test sprawdzający wiedzę (s. 55), a podręcznik uzupełnia płyta CD. Jeśli przyjąć diagnozę psychologów, że czas nauki w gimnazjum przypada na najbardziej aktywny okres w rozwoju młodego człowieka, to wydaje się zasadne podawanie mu wiedzy w formie nie tylko ciekawej, ale też inspirującej do twórczego działania. Tymczasem podręczniki gimnazjalne prezentują bardzo zróżnicowany, często niezadowalający poziom. Rozdział Wojna o Polskę i Europę w podręczniku Przez tysiąclecia i wieki. Cywilizacje XIX i XX wieku autorstwa Grzegorza Kucharczyka, Pawła Milczarka i Marka Robaka otwiera następujący komentarz do zdjęcia prezentującego gen. Józefa Hallera na szosie pod Radzyminem w sierpniu 1920 roku: Oto zdjęcie z pola walki w sierpniu 1920 roku ostatnia linia obrony Warszawy przed uderzeniem bolszewików. Polski generał jego żołnierz nie zdradzają uczucia strachu, ale z powagą patrzą na wschód. Przed nimi potężny wróg, rozpędzony, już pewny zwycięstwa i chętny iść dalej ze swą rewolucją komunistyczną, po trupie Polski choćby i do Paryża. A za nimi reszta Polski, zmobilizowana do walki i czekająca z zapartym tchem na wynik bitwy.( ) A na radzymińskiej szosie wojsko polskie robi wszystko, żeby tamci nie przeszli. 31 Trzeba przyznać, ze tekst ma charakter niemal propagandowy, pozostaje jednak wątpliwość, czy czytający go uczeń stworzy sobie na tej podstawie właściwy obraz wydarzeń. W dalszej części tekstu przebieg wojny i kwestia bitwy warszawskiej została potraktowana dość zdawkowo. Autorzy wspomnieli o zagrożeniu, o planowanym przejęciu władzy przez Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Działania 31 G. Kucharczyk, P. Milczarek, M. Robak, Przez tysiąclecia i wieki. Cywilizacje XIX i XX wieku. Gimnazjum Historia klasa 3, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, s. 150.
pod Warszawą ograniczyli do walk pod Radzyminem i bohaterskiej śmierci ks. Ignacego Skorupki. Pojawił się oczywiście termin cud nad Wisłą jako nawiązanie do daty 15 sierpnia to święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny jej opiece i wstawiennictwu przypisywano wówczas zwycięstwo. 32 Jako komentarz do lekcji autorzy zaproponowali, poza wspomnianym zdjęciem, dwie ilustracje: polski plakat propagandowy z roku 1920 oraz zdjęcie kilkunastoletniego ochotnika, a także dwa fragmenty tekstów źródłowych: wycinek rozkazu dziennego M. Tuchaczewskiego z 2 lipca 1920 roku i cytat z książki lorda E. d Abernon Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata. Pozostaje tylko wątpliwość, dlaczego w objaśnieniu podano, że E. d Abernon był brytyjskim ambasadorem w Berlinie wysłanym podczas bolszewickiego ataku z nadzwyczajną misją do Polski. 33 Co mieli na myśli autorzy nazywając angielsko-francuska misję wojskową nadzwyczajną? Na tle podręczników gimnazjalnych ciekawie prezentuje się cykl Historia dla gimnazjalistów przygotowany przez trójkę autorów: Kazimierza Przybysza, Wojciecha J. Jakubowskiego i Mariusza Włodarczyka, a wydany przez Oficynę Edukacyjną Krzysztof Pazdro. Tom trzeci, czyli podręcznik dla klasy III obejmuje dzieje najnowsze. Dość rozbudowany rozdział Odbudowa państwa i walka o granice zapoznaje ucznia z zagadnieniem kształtowania granic II RP. Bitwie warszawskiej poświęcono tam niewiele miejsca, jest informacja o powołaniu Rady Obrony Państwa i Rządu Obrony Narodowej. Pod datą sierpniową zanotowano, że powstrzymano natarcie bolszewików na Warszawę, a fakt ten zyskał nazwę cudu nad Wisłą. W zakładkach, pod hasłem Dla dociekliwych zamieszczono dodatkowe informacje (np. prezentacja postaci ks. Skorupki s. 94, czy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski s. 95). W materiale ilustracyjnym polskie plakaty propagandowe oraz archiwalne ilustracje. Wśród podręczników gimnazjalnych koncepcją wyróżnia się cykl Świat człowieka wydany przez Wydawnictwa Szkolne PWN. Połączone zostały tam bowiem treści niemal całej gimnazjalnej humanistyki: języka polskiego, historii, wychowania obywatelskiego, kultury polskiej na tle tradycji śródziemnomorskiej, edukacji filozoficznej oraz edukacji czytelniczej i medialnej. 34 W tomie Świat nowoczesny od połowy XIX wieku do II wojny światowej 35 znalazły się treści dotyczące roku 1920. W akapicie poświeconym bitwie 32 Ibidem, s. 152. 33 Ibidem, s. 152. 34 Przewodnik metodyczny do podręczników z serii Świat człowieka, pod red. Krystyny Starczewskiej, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2003, s. 9. 35 K. Starczewska, A. Dzierzgowska, P. Laskowski, K. Makowiecka, M. Ługowska, M. Makowiecka, K. Chmielewski, Świat nowoczesny od połowy XIX wieku do II wojny światowej, klasa III, cz. I, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2001.
warszawskiej odnotowano, że autorem planu obrony Warszawy był Piłsudski, zaś 15 sierpnia dowódca obrony Warszawy stoczył krwawy bój pod Radzyminem, ale utrzymał swe pozycje. Dzień później Piłsudski osobiście poprowadził kontratak. Całkowicie zaskoczeni bolszewicy z trudem uniknęli okrążenia i rozpoczęli chaotyczny odwrót. 36 Trzeba przyznać, że informacja jest więcej niż enigmatyczna. Trudno spodziewać się, że na jej podstawie uczeń wyrobi sobie pogląd na temat przebiegu bitwy. Autorzy dodali także dwa komentarze, zacytowali francuskiego doradcę wojskowego oraz angielskiego dyplomatę. W obydwu przypadkach bez podania nazwisk. Ponadto pierwszy z cytowanych wygłasza peany na cześć Piłsudskiego (W ciągu trzech dni, które marszałek Piłsudski spędził wśród wojsk ( ) zelektryzował je, przelał z własnej duszy w dusze walczących ufność i wolę pokonania przeszkód. Nikt poza nim nie mógł tego dokonać) 37, które wydają się przesadzone wobec znanych faktów na temat kulisów Bitwy Warszawskiej, ale o tym autorzy nie wspomnieli. W podręczniku, jedynym spośród analizowanych, znalazł się dla odmiany bolszewicki plakat propagandowy z 1920 roku. Obecne licea ogólnokształcące prowadzą edukację historyczną na dwóch poziomach: podstawowym i rozszerzonym. Podręcznik w zakresie podstawowym przygotowany przez Jolantę Choińską-Mikę, Pawła Skibińskiego, Piotra Szlantę i Katarzynę Zielińską (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne) w rozdziale Kształtowanie się granic odrodzonego państwa polskiego sporo uwagi poświęca sytuacji wewnętrznej w Polsce w okresie poprzedzającym bitwę warszawską. Autorzy wspominają o Rządzie Obrony Narodowej, a także o powołaniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski 38. Po takim wprowadzeniu uczeń lepiej zrozumie sytuacje Polski w roku 1920. Bitwie warszawskiej poświęcono fragment rozdziału, odnotowano działania armii ochotniczej, choć w przebiegu działań zbrojnych jest mowa tylko o Radzyminie i Ossowie, a spośród osób związanych z wydarzeniami roku 1920 wspomniano tylko gen. Hallera, Józefa Piłsudskiego oraz księdza Skorupkę. Warto zaznaczyć, że autorzy szeroko objaśnili pojęcie cud nad Wisłą autorstwa Stanisława Stroińskiego, starając się obiektywnie podejść do oceny bitwy. Dla podkreślenia jej znaczenia zacytowano opinie lorda Edgara d Abernon. 39 Niewątpliwą zaleta podręcznika są obszerne komentarze do ilustracji zamieszczonych w tekście (s. 87 notka o Tymczasowym Komitecie Rewolucyjnym Polski czy s. 88 komentarz do polskiego plakatu z 1920). 36 Ibidem, s. 139. 37 Ibidem, s. 139. 38 Właśnie do Tymczasowego komitetu Rewolucyjnego Polski odnosi się zadanie polegające na analizie tekstu źródłowego, J. Choińska-Mika, P. Skibiński, P. Szlanta, K. Zielińska, Poznać zrozumieć. Historia. Podręcznik dla liceum i technikum, część 3, Warszawa 2009, s. 89-90. 39 Ibidem, s. 87.
Dość często wykorzystywany przez nauczycieli na poziomie podstawowym podręcznik autorstwa Grażyny Szelągowskiej Ludzie społeczeństwa cywilizacje. Historia XIX i XX wieku daje podobny, choć pozbawiony komentarzy, obraz wydarzeń. Jest tam mowa o Rządzie Obrony Narodowej, o postawach społeczeństwa polskiego (komuniści tworzący Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski i zjednoczenie wobec zagrożenia). W opisie Bitwy Warszawskiej pojawia się wzmianka o działaniach nad Wkrą pod dowództwem Sikorskiego oraz o manewrze znad Wieprza pod wodza Piłsudskiego. Natomiast nie ma tam hasła cud nad Wisłą. Jako materiał ilustracyjny wykorzystano dwa polskie plakaty propagandowe wzywające do wstąpienia do armii. Mankamentem jest brak mapki, która zobrazowałaby przebieg działań w okolicach Warszawy. Inaczej wygląda ujęcie interesującego nas tematu w podręczniku w zakresie podstawowym autorstwa Ewy Wipszyckiej, Haliny Manikowskiej, Adama Manikowskiego i Włodzimierza Mędrzeckiego. Po omówieniu sytuacji międzynarodowej w XIX i na początku XX wieku uczeń przechodzi do analizy tematu: Polska i Polacy na arenie międzynarodowej. Po zapoznaniu się z dwoma powstaniami, Wielką Emigracją i sprawą polską podczas I wojny światowej ma okazję przyjrzeć się Drugiej Rzeczypospolitej. Tu omówieniu kwestii stosunków polsko-ukraińskich poświęcono około pół strony tekstu, zaś wojnie 1920 roku jeden mały akapit. Autorzy książki zwrócili uwagę, że: Jednym z podstawowych, a do dziś dnia dyskutowanych, problemów polityki zagranicznej pierwszych lat niepodległości jest zagadnienie stosunków i wojny polsko-radzieckiej. A dalej czytamy: Zróżnicowane interpretacje wydarzeń 1920 roku miały istotny wpływ na postawy polityczne szerokich grup społecznych w Drugiej Rzeczypospolitej. Zwolennicy Piłsudskiego widzieli w nim zbawcę ojczyzny, który uchronił Polskę od zniewolenia, powstrzymując nieuchronną nawałę bolszewicką, przeciwnicy awanturnika, który nieodpowiedzialną polityką zagraniczną ściągnął na kraj śmiertelne zagrożenie, powstrzymane dzięki cudowi nad Wisłą. 40 Tyle tylko, że ani o zagrożeniu, ani o samej bitwie nie znajdziemy tam ani słowa. Pozostaje wątpliwość, czy uczeń mający taki przekaz właściwie zrozumie przebieg działań wojennych i czy będzie potrafił dokonać ich oceny. Na szczęście rzetelniej do zagadnienia podchodzą autorzy podręcznika w zakresie rozszerzonym. To samo wydawnictwo, czyli Wydawnictwo Szkolne PWN przygotowało podręcznik autorstwa Anny Radziwiłł i Wojciecha Roszkowskiego Historia dla maturzysty, w którym wydarzeniom lat 1919-1921 poświęcono sześć stron. W podrozdziale Wojna na 40 E. Wipszycka, H. Manikowska, A. Manikowski, W. Mędrzecki, Historia dla każdego, tom 2 do współczesności, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2002, s. 89.
wschodzie dokonano wnikliwej analizy uwarunkowań międzynarodowych, stosunków odradzającej się Polski z sąsiadami ze wschodu oraz sytuacji wewnętrznej. Co prawda, nie ma tam szczegółów działań w okolicy Warszawy, ale autorzy odnotowali spór o autorstwo planu bitwy. Całość rozważań uzupełniono materiałem ikonograficznym, jest mapa obrazująca proces kształtowania granic, plan bitwy warszawskiej (szczegółowy, starannie opracowany graficznie), cztery archiwalne zdjęcia oraz miniatura obrazu Stanisława Batowskiego Zadwórze. Polskie Termopile. Ponadto zamieszczono dwa teksty źródłowe dotyczące wojny 1920 roku autorstwa Michaiła Tuchaczewskiego oraz Józefa Piłsudskiego. 41 Inny podręcznik dla licealistów przeznaczony dla poziomu podstawowego i rozszerzonego w rozdziale Polska i świat między wojnami przybliża interesujący nas temat na trzech stronach. Analizując walkę o granice, autor sygnalizuje problem stosunków polskoukraińskich, a potem wojny polsko-bolszewickiej. Zwraca uwagę na agitację bolszewicką, rozszerzanie się wpływów rewolucji na zachodnią Europę. Momentami tok narracji jest mało przekonujący (choćby rozważania o poparciu dla Denikina ze strony Piłsudskiego, który uważał białą Rosję za większe zagrożenie dla Polski niż siły bolszewickie). O samej bitwie warszawskiej uczeń znajdzie w tekście dwa zdania: W sierpniu 1920 roku pod Radzyminem rozpoczęła się bitwa warszawska, w której Wojsko Polskie pokonało Armię Czerwoną dowodzoną przez gen. Michaiła Tuchaczewskiego. Był to największy sukces oręża polskiego od czasów XVII-wiecznej wiktorii wiedeńskiej. Na szczęście autor zamieścił komentarz tego wydarzenia, w którym wspomina o autorach polskich planów wojskowych (Piłsudskim i Rozwadowskim), wyjaśnia genezę określenia cud nad Wisłą. Uczeń ma też sposobność zapoznać się z mapką obrazującą przebieg walk. Wartościowym elementem jest zestawienie dwóch plakatów propagandowych opatrzonych trafnym komentarzem. 42 I jeszcze jeden podręcznik przeznaczony do nauki historii w zakresie rozszerzonym. Jerzy Kochanowski i Przemysław Matusik są autorami książki Czasy nowe i najnowsze (XIX i XX wiek) części 4 cyklu Człowiek i historia. 43 Podręcznik ma układ odbiegający od tradycyjnie przyjętego, autorzy po dokonaniu wprowadzenia nowatorsko podzielili materiał na rozdziały dotyczące władzy, społeczeństwa, wojny, religii i kultury. W rozdziale Człowiek i wojna jest fragment dotyczący walki o granice w latach 1918-1922. Bitwie Warszawskiej poświęcono tam pół (!) zdania: a w połowie sierpnia kontrofensywa polska (po 41 A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia dla maturzysty. Wiek XX, Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2004, s. 44-54. 42 M. Przybyliński, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś. Historia dzieje najnowsze 1872-2006, Wyd. Stentor, Warszawa 2007, s. 128-131. 43 J. Kochanowski, P. Matusik, Człowiek i historia. Czasy nowe i najnowsze (XIX i XX wiek), Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004.
bitwie warszawskiej, 12-25 sierpnia) zmusiła Armię Czerwoną do panicznego odwrotu. 44 I to wszystko, ani słowa więcej na ten temat. Dokonany tu przegląd podręczników ma charakter wybiórczy i z tego względu nie wyczerpuje tematy. Jest raczej próbą zasygnalizowania problemy i pokazania sposobów poruszania tematu wojny polsko-bolszewickiej przez autorów podręczników na przestrzeni lat. Łatwo zauważyć, że metody prezentowania tych treści pozostawiały i pozostawiają wiele do życzenia. I nie zawsze można to złożyć na karb ograniczającej autorów cenzury czy odgórnych wytycznych stosownych władz. Z analizy podręczników jednoznacznie wynika, jak wielka odpowiedzialność spoczywa na nauczycielach, którzy muszą uzupełniać treści podręcznikowe, często korygować zapisane wiadomości, a przede wszystkim muszą być świadomi, że nie zawsze podręcznik jest ich sprzymierzeńcem i partnerem. 44 Ibidem, s. 437.