TECHNOLOGICZNE DZIEDZICTWO REGIONU i jego wykorzystanie w politechnizacji i edukacji na rzecz innowacyjności: Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu Tekst: Fotografie: Maciej Chłopek Katarzyna Gritzmann
ZABYTKOWY ZAKŁAD HUTNICZY W MALEŃCU: POŁOŻENIE Fot. Położenie ZZH względem dróg krajowych nr 42, 74.
KOMPLEKS ZABYTKOWEGO ZAKŁADU HUTNICZEGO W MALEŃCU Kompleks użytkowany przez ZZH: 1. Dawny zakład przemysłowy w Maleńcu: zabytkowe budynki i konstrukcje produkcyjne, tj. hala walcowni z przybudówką dużego koła wodnego, hala gwoździarni z zabudową silnika elektrycznego, kafar, malarnie i magazyny, portiernia, system torów i zwrotnic do transportu wewnętrznego, zabytkowy układ hydroenergetycznych, tj. koryta wodne (południowe, północne), dwa koła wodne (duże, małe) z infrastrukturą towarzyszącą (mostki drewniane, zasuwy, stawidła), zabytkowy ciąg technologiczny do produkcji narzędzi gospodarczych i gwoździ z blachy żelaznej, plac i ogród przyzakładowy (całkowita powierzchnia: 1,97 ha). 2. Układ wodny w miejscowości Maleniec, w tym: sztuczny zbiornik wodny Jezioro Malenieckie. 3. Infrastruktura uzupełniająca: świetlica wiejska z zapleczem pobytowo-noclegowym (toalety, natryski, sala konferencyjna, pomieszczenia pomocnicze, pokoje noclegowe), parking, Austeria Kasztelańska (zadaszone miejsce do biwakowania), grill (murowany), staw rybny z dwoma mostkami drewnianymi. Fot. Młot resorowy w hali gwoździarni.
Fot. Mapa kompleksu ZZH. KOMPLEKS ZABYTKOWEGO ZAKŁADU HUTNICZEGO W MALEŃCU
KOMPLEKS ZABYTKOWEGO ZAKŁADU HUTNICZEGO W MALEŃCU Fot. Hala walcowni od strony południowej, lipiec 2015 r.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: ZABYTEK TECHNIKI Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu to Samorządowa Instytucja Kultury, której siedziba znajduje się na terenie zespołu zakładu przemysłowego w Maleńcu, wpisanego do rejestru zabytków nieruchomych woj. świętokrzyskiego pod nr A.495/1-2, obejmującego: dawny zakład przemysłowy w Maleńcu (uznany za zabytek decyzją WKZ w Kielcach z dn. 14.09.1957 r.) układ wodny w miejscowości Maleniec (uznany za zabytek decyzją WKZ w Kielcach z dn. 14.09.1957 r.) Zabytek techniki : obszary, miejsca, obiekty i przedmioty ważne dla historii techniki i przemysłu oraz zjawisk społecznych i technicznych związanych z ich rozwojem. Należą do nich zakłady produkcyjne, maszyny, narzędzia, urządzenia i środki transportu, komunikacji i łączności oraz wyroby przemysłowe (M. Kurzątkowski, Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989). Fot. Hala gwoździarni nocą od strony południowej.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: ZABYTEK TECHNIKI W 1985 roku podczas międzynarodowej konferencji pt. The industrial heritage: what policies?, zorganizowanej w Lyonie pod auspicjami Rady Europy i Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków, dawny zakład przemysłowy w Maleńcu został wskazany jako przykład jednej z pierwszych w Europie Środkowo-Wschodniej inicjatyw mających na celu ochronę dziedzictwa przemysłowego i dawnych miejsc pracy. Zabytek (ang. Rolling Mill Museum in Maleniec ) został umieszczony na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ang. European Route of Industrial Heritage -ERIH). Został przyporządkowany do jednego z dziesięciu szlaków tematycznych pn. Żelazo i stal: ciepło wielkich pieców (ang. Europen Theme Route Iron&Steel: The glow of the blast fumaces ). Fot. Stojak prasy śrubowej w hali gwoździarni.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: WARTOŚĆ HISTORYCZNA Fot. Przekładnia zębata w hali gwoździarni. 1782 r.: Kasztelan łukowski Jacek Jezierski zakupuje Dobra Cieklińskie. 1800 r.: Dobra Cieklińskie zakupuje książę Jerzy Karol von Hessen- Darmstadt. 1820 r.: Początek osadnictwa żydowskiego w Maleńcu (Chasydzi). 1833-1835: Tadeusz Bocheński (zm. 1849 r.) wykupuje Dobra Cieklińskie, znacznie rozbudowując i modernizując miejscowe zakłady górnicze i metalurgiczne (innowacje produktowe, procesowe, marketingowe, organizacyjne). 1849-1879 r.: Kolejne etapy modernizacji zakładów (Józef Bocheński, Feliks Wielogłowski) 1898 r.: Utworzenie Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Górniczych Ruda Maleniecka 1904 r.: Felicjan Jankowski zakupuje dobra rudzkie i uzyskuje kontrolę nad spółką. 1925 r.: Władysław Froelich nowym właścicielem zakładów. 1945 r.: Nacjonalizacja malenieckiej fabryki żelaza. 1951 r.: Utworzenie Opoczyński Zakładów Przemysłu Terenowego w Maleńcu. 1957 r.: Utworzenie Koneckich Zakładów Narzędzi Gospodarczych. 1967 r.: Zakończenie produkcji w malenieckiej fabryce żelaza.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: WARTOŚĆ KULTUROWA Jeden z niewielu zachowanych do dziś historycznych ośrodków metalurgicznych funkcjonujących w Dolinie Czarnej Koneckiej (Malenieckiej)- najpracowitszej rzeki Rzeczpospolitej : w okresie od XVI do XIX w. z energii jej wód korzystało około 250 zakładów metalurgicznych, w tym kuźnice, walcownie i fryszerki). Przykład gospodarczej działalności polskiego ziemiaństwa (Jezierscy, Bocheńscy, Wielogłowscy, Jankowscy, Froelichowie): w połowie XIX w. najnowocześniejsze prywatne zakłady górniczo-hutnicze w Królestwie Polskim. Jedno z najstarszych osiedli fabrycznych na ziemiach polskich: początki budowy koniec XVIII w. (J. Jezierski). Przykład wiejskiego osadnictwa żydowskiego: prężnie działający ośrodek chasydyzmu i drobnej wytwórczości żydowskiej: rola Temerl Sonennberg (Bergson). Fot. Piec grzewczy w hali gwoździarni.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: WARTOŚĆ NAUKOWA Infrastruktura przemysłowa (architektura): Widoczne elementy i konstrukcje charakterystyczne dla okresu przed rewolucją przemysłową (drewniana hala walcowni z przybudówką dużego koła wodnego), Elementy architektoniczne i konstrukcyjne charakterystyczne dla architektury przemysłowej ery staszicowskiej (murowana hala gwoździarni ze świetlikami), Zachowany (zrekonstruowany) układ hydroenergetyczny: dwa koła wodne (śródsiębierne), dwa koryta wodne (północne, południowe), układ napędowy walcarki duo nienawrotnej z przekładniami zębatymi i kołem zamachowym (tzw. Szaleniec z Maleńca ). Fot. Przekładnia zębata w hali walcowni.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃCU: WARTOŚĆ NAUKOWA Fot. Hala walcowni z wyposażeniem. Kubatura-1829,52m3, powierzchnia zabudowy-335,08m2, powierzchnia użytkowa-317,16m2, szerokość-15,21m, długość-22,03m, wysokość-7,00m
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃU: WARTOŚĆ NAUKOWA Park maszynowy: W pełni zachowany ciąg technologiczny (XVIII-XX w.) do produkcji narzędzi gospodarczych i gwoździ z blachy żelaznej, w tym: wał transmisyjny (32 m) z drewnianą przekładnią zębatą, prasy mimośrodowe, prasy korbowe, gwoździarki, wiertarki, dmuchawy, młot resorowy, inne. Maszyny produkcji: angielskiej, niemieckiej, francuskiej. Zbiory: Fot. Fragment ciągu technologicznego w hali gwoździarni. Bogaty zbiór muzealiów: materiały pomocnicze, narzędzia i przyrządy produkcyjne, elementy wyposażenia, stemple i matryce pras, modele drewniane produktów (czerpaki łopat, misy patelni, itp.). Archiwalia: Bogate zachowane archiwalia: zbiory AP Kielce, AP Radom, AP, Łódź, AGAD Warszawa, a także Wiedeń, Petersburg, kolekcje prywatne: materiały pisane, nagrania audiowizualne, źródła ikonograficzne.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃU: W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU Charakterystyczną cecha nieruchomych zabytków techniki, związaną z niemożnością i niecelowością przywrócenia ich pierwotnej funkcji jest ich pozorna nieużyteczność. Nieużytkowanie obiektu prowadzi do jego postępującej degradacji. Dlatego też decydujący wpływ na zachowanie zabytku techniki ma jego użytkowanie. Wynika stąd konieczność nadania mu nowej funkcji w ramach programu funkcjonalno-użytkowego. Funkcja zabytku techniki jest wiodącym atrybutem jego autentyczności (W. Afflet, 2014 r.). Funkcje: Fot. Szaleniec z Maleńca w hali walcowni od strony wschodniej. 1. Funkcja dostosowana do cech morfologicznych obiektu: Atrakcja turystyczna, skansen dawnej techniki i przemysłu. 2. Funkcja zachowująca integralność zabytkowego kompleksu: park kulturowy. 3. Funkcja wynikająca z potrzeb i przydatności zabytku dla otoczenia: instytucja kultury, izby pamięci -wytwarzające społeczną świadomość historii i wartości miejsca, adaptacje na cele mieszkaniowe (lofty). 4. Funkcja dająca szansę ekonomicznej opłacalności inwestycji: multidyscyplinarne centra wypoczynku i rozrywki, centra handlowe, kompleksy biurowo-administracyjne.
ZESPÓŁ ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO W MALEŃU: W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU Zagrożenia : konieczność dostosowania cech morfologicznych obiektu do nowej funkcji, którą ma pełnić, może prowadzić do zatarcia i utraty jego pierwotnych właściwości i funkcji-zjawisko wymazywania z pamięci społecznej wartościowości zabytku i świadomości miejsca, czyli zapominania jego znaczenia. Szanse : przywrócenie użyteczności obiektu i jego włączenie w struktury życia społeczno-gospodarczego sprzyjają wytworzeniu się powszechnej świadomości wartości miejsca : [ ] większość kompleksów i obiektów przemysłowych nie istnieje w świadomości społecznej dopóki nie zostanie poddana rewitalizacji, czy adaptacji (Z. Adamska, 2014 r.). Fot. Koryto południowe.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: ATRAKCJA TURYSTYCZNA Zespół zakładu przemysłowego w Maleńcu jako atrakcja turystyczna Zabytek posiada statut atrakcji turystycznej na przebiegających w jego pobliżu szlakach turystycznych (pieszych, rowerowych): Szlak Pieszy Koloru Czerwonego: Łączna Rezerwat Diabla Góra, 97 km, Szlak Rowerowy Koloru Niebieskiego: Żarnów Antoniów, 74 km, Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo: rekomendacja jako Miejsce Przyjazne Rowerzystom. W pobliżu zabytku przebiegają szlaki i ścieżki tematyczne, w tym: Fot. Zakład od strony Jeziora Malenieckiego. Ścieżka Questingowa: Żelazna ścieżka Machor i Maleńca, 5 km Trasy Nordic Walking: zielona -5,3 km, czerwona -11,7 km, czarna -13 km, Dendrologiczna ścieżka dydaktyczna (operator: Nadleśnictwo Ruda Maleniecka).
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: ATRAKCJA TURYSTYCZNA Fot. Uczestnicy Marszu Questingowego Maleniec-Machory, VIII 2015 r. Fot. Uczestnicy XII Rajdu Polsko-Słowackiego, V 2015 r.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: OŚRODEK EDUKACJI POLITECHNICZNEJ POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 1968 r. Odkrycie zabytku przez grupę studentów Wydziału Metalurgii Politechniki Śląskiej w Katowicach. 1970-2013 r. Organizacja obozów studenckich, w których udział wzięło 60 pracowników naukowo-dydaktycznych i 1400 studentów Politechniki Śląskiej. W tym okresie wykonano szereg prac zabezpieczających i rekonstrukcyjnych: zrekonstruowanie konstrukcji nośnej dużego koła wodnego, rekonstrukcja i uruchomienie wału transmisyjnego, konserwacja i uruchomienie poszczególnych elementów ciągu technologicznego, rekonstrukcja koryta północnego, remont i naprawa dachów nad halą walcowni i gwoździarni, Fot. Zabytkowa waga w hali walcowni. odeskowanie ścian hali walcowni.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: OŚRODEK EDUKACJI POLITECHNICZNEJ POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Zespół zakładu przemysłowego w Maleńcu jako ośrodek edukacji politechnicznej Politechniki Śląskiej: Kształcenie politechniczne (technologiczne): proces dydaktyczno-wychowawczy zakładający wyposażenie uczniów/studentów w podstawy wiedzy ogólnotechnicznej i myślenia techniczno-ekonomicznego, pozwalających na: poznanie zależności wyjaśniających zasady działania, budowy konkretnego urządzenia technicznego, struktury procesu technologicznego, warunków bhp, zdiagnozowanie niewłaściwego przebiegu procesu technologicznego lub niesprawności danego urządzenia, znalezienie nowego rozwiązania konstrukcyjnego lub dostosowanie istniejącego do nowych warunków. W/w cele kształcenia politechnicznego były realizowane w ramach prac konserwatorskich i renowacyjnych, prowadzonych przez studentów Politechniki Śląskiej przy zabytkowej infrastrukturze i parku maszynowym. Fot. Zabytkowe imadło w hali gwoździarni.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: OŚRODEK EDUKACJI POLITECHNICZNEJ POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Fot. Naprawa przekładni drewnianej w hali gwoździarni, 1996 r. Fot. Prace przy korycie północnym, 1975 r.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: OŚRODEK EDUKACJI POLITECHNICZNEJ POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Fot. Straż studencka,1994 r. Fot. Chrzest młodomalenieckich, 2000 r.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: INSTYTUCJA KULTURY Zespół zakładu przemysłowego w Maleńcu jako siedziba instytucji kultury. 2004 r. Nabycie zabytku przez Powiat Konecki od syndyka masy upadłościowej Koneckich Zakładów Narzędzi Gospodarczych. 2005 r. Utworzenie Samorządowej Instytucji Kultury Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu. Cele działalności: zabezpieczanie i konserwacja zabytkowej infrastruktury, katalogowanie i naukowe opracowywanie zbiorów, promocja dziedzictwa technologicznego regionu, organizacja imprez kulturalnych, turystycznych, edukacyjnych, udostępnianie zbiorów na cele naukowe, edukacyjne, turystyczne, zaplecze lokalowe/organizacyjne dla działalności innych podmiotów. Fot. Koryto północne-drewniana konstrukcja nośna.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: INSTYTUCJA KULTURY Fot. Noc Muzeów, V 2015 r. Fot. Festiwal Turystyczno-Technologiczny Kuźnice Koneckie, 2008 r.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: INSTYTYCJA KULTURY Działalność w zakresie politechnizacji i edukacji na rzecz innowacyjności (2015 r.): Zajęcia edukacyjne (wykłady, pogadanki, konkursy): Tematyka: Broń i główne ośrodki jej produkcji w okresie staropolskim; Praca w dawnym zakładzie przemysłowym; Stanisław Staszic i jego wkład w rozwój nowoczesnego przemysłu; Tajemnice dawnej metalurgii; Zanim odkryto elektryczność: jak działa koło wodne? Historia gwoździa/łopaty; Innowacje w XIX-wiecznej metalurgii i hutnictwie. Pokazy zabytkowych urządzeń i technologii produkcyjnych: Tematyka: Sterowanie pracą koła wodnego; szynowy system transportu wewnętrznego; obróbka blachy żelaznej za pomocą młota resorowego; produkcji gwoździ z blachy żelaznej; konserwacja i naprawa wału transmisyjnego. Marsze questingowe, poszukiwania geocachingowe: Tematyka: Cykle technologiczne, historia przemysłowa regionu, zabytki techniki i przemysłu w powiecie koneckim.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: INSTYTUCJA KULTURY Fot. Pokaz działania wewnętrznego systemu transportu szynowego, 2015 r. Fot. Pokaz pracy wału transmisyjnego, IV 2015 r.
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: PRZYSZŁOŚĆ Poprzemysłowe obiekty zabytkowe w strategiach rozwoju społeczno-gospodarczego: Fot. Stanowisko pieca grzewczego w hali walcowni. Unia Europejska: Konieczność ochrony europejskiego dziedzictwa przemysłowego jako część pamięci i tożsamości lokalnych i kluczowy element regionalnych strategii rozwojowych; Rezolucja 1924 (2013) Rady Europy Przemysłowe dziedzictwo Europy : Branża metalowo-odlewnicza: kluczowa specjalizacja regionu świętokrzyskiego Kraj: Konieczność ochrony dziedzictwa przemysłowego i jego wykorzystania w rozwoju społecznym i gospodarczym. Potrzeba wykorzystania potencjału kreatywnego odwołującego się do zasobów kulturowych zabytków w rozwoju kapitału społecznego; Strategia rozwoju kapitału społecznego 2020, Strategia rozwoju kraju 2020. Rozwój kompetencji kluczowych: podstawowych kompetencji naukowo-technicznych, świadomości i ekspresji kulturalnej Region: Edukacja na rzecz innowacyjności i promocja postaw innowacyjnych poprzez działania kulturalno-edukacyjne z wykorzystaniem zabytkowej infrastruktury technicznej i produkcyjnej. Wzmacnianie powiązań pomiędzy uczestnikami procesów innowacji (przedsiębiorstwa, szkoły wyższe, instytucje publiczne); Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do 2020. Promocja postaw proinnowacyjnych oraz przedsiębiorczości i współpracy między szkołami wyższymi, branżami specjalistycznymi, instytucjami publicznymi, Województwo: Wykorzystanie regionalnych zasobów kulturowych, w tym zabytków techniki, w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu, poprzez rozwój usług i branży turystycznej; Strategia rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020; Strategia rozwoju turystyki w województwie świętokrzyskim na lata 2014-2020. Promocja zabytków techniki jako atrakcji turystycznej,
W POSZUKIWANIU NOWEJ FUNKCJI ZABYTKU: PRZYSZŁOŚĆ Fot. Hala walcowni od strony południowej. Ośrodek promocji przedsiębiorczości metalowo-odlewniczej: Działalność: Wystawienniczo-promocyjna, w tym stymulowanie współpracy B+R Ośrodek edukacji politechnicznej: Działalność: Edukacyjno-dydaktyczna, kulturalno-oświatowa, wychowawczointegracyjna. Centrum obsługi lokalnego ruchu turystycznego: Działalność: Usługowa: noclegi, organizacja pobytu całodniowego, wynajem sprzętu turystycznego i rekreacyjnego, organizacja wycieczek/imprez turystycznych. Instytucja kultury: Działalność: Realizacja statutowych celów ZZH.
CENTRUM STARYCH TECHNOLOGII METALURGICZNYCH I HYDROENERGETYCZNYCH Projekt: Utworzenie Centrum Starych Technologii Metalurgicznych i Hydroenergetycznych przy Zabytkowym Zakładzie Hutniczym w Maleńcu poprzez rewaloryzację, udostępnienie i wykorzystanie zasobów kulturowych zabytkowego zespołu zakładu przemysłowego w działalności edukacyjnej, kulturalnej i turystycznej. Wartość projektu: 749 711,00 zł Termin realizacji: 02.10.2015-30.09.2018 Cele szczegółowe projektu: Fot. Zabytkowa prasa w hali gwoździarni. Zabezpieczenie i remont elementów zabytkowej infrastruktury przemysłowej. Konserwację i renowację elementów zabytkowego ciągu technologicznego. Udostępnienie i upowszechnienie zrewaloryzowanych zasobów kulturowych poprzez zakup niezbędnego wyposażenia i narzędzi.