Węgry Orbána próba zmiany Igor Janke Węgry wywołują dziś w Europie niezwykle silne kontrowersje. Rząd Viktora Orbána przeprowadza bardzo głębokie reformy w swoim kraju, próbując dokonać przebudowy gospodarczej, społecznej, zmienić paradygmaty polityki. Skala tych zmian zaskakuje zwłaszcza na tle pasywnej polityki prowadzonej przez zdecydowaną większość współczesnych europejskich przywódców. Stąd tak wiele kontrowersji i, wynikających w wielu przypadkach z braku wiedzy, nieporozumień. Warto zdać sobie sprawę, jak Orbán i jego partia przygotowywali się do rządów. Wprowadzane po 2010 roku reformy zostały poprzedzone wieloletnią mozolną pracą nad budową siły swojego ugrupowania, scaleniem węgierskiej centroprawicy i silnego zakorzenienia społecznego partii. Fidesz jeszcze w 2002 roku był niewielką, posiadającą około pięć tysięcy członków, partią. Osiem lat później działaczy tej partii było niemal osiem razy więcej, mimo iż przez ten cały okres partia Orbána była w opozycji. Lider mozolnie sklejał małe środowiska, partyjki, tworzył wielki ruch społeczny ludzi, którzy zajmowali się pracą na rzecz swoich lokalnych środowisk, a potem zostali zaproszeni do wielkiej polityki. Dziś Fidesz jest największym ugrupowaniem politycznym w Europie Środkowej, bardzo silnie zakorzenionym społecznie, którego program i kierunek działania były długo wypracowywane i konsultowane z wyborcami. Działając w opozycji, Fidesz budował jednocześnie silne zaplecze intelektualne dla swojej partii. Dziś dla rządu i dla partii rządzącej pracuje kilka dużych think-tanków. W innych krajach Europy Środkowej trudno by szukać tego typu silnych instytucji, pracujących na zapleczu sił politycznych. Po utracie władzy w 2002 roku Viktor Orbán i jego współpracownicy zdali sobie sprawę, że aby móc zdobywać i utrzymywać się przy władzy, politycy muszą mieć dużo silniejszą realną bazę społeczną i tysiące szczerze zaangażowanych aktywistów nie tylko w dużych, ale też małych ośrodkach. Współczesna polityka w wielu krajach dojrzałej demokracji często jest coraz dalej od obywateli. Polityka dzieje się coraz częściej na wąskich partyjnych zebraniach, w gronie ekspertów i decydentów i w środkach masowego przekazu. Orbán zrozumiał, tak jak zrozumiał to znakomicie w Stanach Zjednoczonych Barack Obama, że siłę polityczną najlepiej może dać oddolny ruch tysięcy obywateli.
Odbudować klasę średnią Fidesz chciał stać się partią węgierskiej klasy średniej aktywnych obywateli, posiadających rodzinę, pracę czy własną firmę, mieszkanie lub dom współtworzących życie swojej społeczności. Partia prowadziła długą kampanię aktywizowania zwykłych ludzi, namawiania ich do społecznego zaangażowania. Te działania miały wpływ nie tylko na rozwój węgierskiego społeczeństwa obywatelskiego, ale na końcu na siłę partii i jej wielki sukces wyborczy w 2010 roku. Po przegranych wyborach Orbán wezwał węgierskich obywateli do tworzenia kręgów obywatelskich niezależnych organizacji, które zajmować się miały lokalnymi problemami. Ten ruch trafił w sedno ówczesnych zapotrzebowań społecznych w ciągu dwóch miesięcy, w 10 milionowych Węgrzech powstało 11 tysięcy takich nieformalnych organizacji. Niezbyt aktywni do tej pory obywatele zostali wciągnięci do czynnego uczestnictwa w procesie demokratycznym. Po dwóch latach aktywiści tych kręgów otrzymali zaproszenie do wstąpienia do partii. Część z nich to zaproszenie przyjęła i stała się działaczami stricte politycznymi, a część pozostała w kręgach i nadal była aktywna społecznie, stanowiąc jednocześnie mniej bezpośrednie i nieformalne społeczne zaplecze Fideszu. To węgierskie doświadczenie budowania wielkiej demokratycznej machiny może być cenną lekcją i dla środkowoeuropejskich elit, ale także dla wielu środowisk politycznych z zachodniej Europy. Nawet niezgadzający się z linią obecnego węgierskiego rządu muszą uznać niezwykłą skuteczność przyjętej przez Viktora Orbána strategii budowy ruchu politycznego. Dobrym przykładem konkretnego działania, które przyniosło bardzo realne efekty i które mogłoby posłużyć jako dobra demokratyczna praktyka dla wielu europejskich, zwłaszcza środkowoeuropejskich polityków, był proces konsultacji zapisów nowej węgierskiej konstytucji. Konstytucja ta, uchwalona w 2010 roku przez posiadający już wtedy większość dwóch trzecich w węgierskim parlamencie Fidesz, została poddana bardzo ostrej krytyce przez wiele środowisk politycznych zachodniej Europy. Zarzucano jej, że niektóre zapisy naruszają zasady demokracji, ograniczają kontrolę władzy, a przede wszystkim przez szybkie uchwalenie nowej ustawy zasadniczej nie była poddana poważnej debacie. Prawdą jest, że węgierski parlament w dość szybkim trybie uchwalił konstytucję. Prawdą jednak jest także, że opozycyjna lewica odmówiła debaty nad projektem dokumentu. Najważniejsze, najciekawsze i najmniej znane jest zaś to, jak projekty zapisów konstytucji były konsultowane ze społeczeństwem. Kiedy Fidesz był jeszcze w opozycji, partia i jej przewodniczący wysłali do każdego węgierskiego obywatela list z propozycjami wariantów zapisów przyszłej konstytucji. W ciągu kilku tygodni do partii wróciło około półtora miliona listownych odpowiedzi. Oznacza to, że zakładając iż przeciętna rodzina składa się z czterech osób a Węgry są 10-milionowym krajem odpowiedzi na pytanie liderów partii o przyszłą ustawę zasadniczą udzieliła ponad połowa obywateli! Na podstawie tych odpowiedzi, eksperci partii przygotowali całościowy projekt konstytucji. Dało to im bardzo silną legitymizację, a jednocześnie pomogło także w budowie poparcia dla partii. Treść zapisów przyszłej konstytucji była też tematem setek spotkań z obywatelami, które działacze partyjni organizowali w całym kraju. Dlatego wprowadzenie nowej konstytucji, pierwszej całościowej nowej konstytucji Węgier od czasów stalinowskich, mimo że zostało skrytykowane na Zachodzie, na Węgrzech większość wyborców przyjęła bardzo dobrze.
Reformy z poparciem społecznym W Europie toczy się coraz więcej dyskusji o kryzysie demokracji, o coraz większym oddaleniu instytucji, zwłaszcza instytucji ponadnarodowych, europejskich, od obywateli. Węgierskie doświadczenie pokazuje zupełnie inny przypadek aktywne włączenie obywateli do procesu demokratycznego, pochylenie się polityków nad wyborcami, którzy na co dzień z polityką mają niewiele wspólnego. Taka mobilizacja obywateli skutkowała nie tylko zaangażowaniem w życie partyjne i okołopartyjne oraz dużym poparciem w wyborach, ale też i to jest bardzo ważne doświadczenie zrozumieniem i akceptacją dla konieczności wprowadzenie trudnych reform. Także tych, które w normalnej sytuacji wyborcy zwykle odrzucają. Viktor Orbán i jego partyjni współpracownicy przygotowali swoich wyborców na zmiany. Skala tych zmian wprowadzonych w 2010 roku ponad 300 zmian w regulacjach prawnych w ciągu pierwszego roku rządów mogła szokować, ale wyborcy węgierscy byli w dużej mierze na to przygotowani. Oczywiście ich gotowość do przyjęcia zmian wiązała się też ze świadomością gigantycznego kryzysu państwa, do jakiego doprowadzili rządzący przez osiem lat socjaliści. Zadłużenie państwa i deficyt finansów były tak wielkie, że większość wyborców zrozumiała, że krajowi potrzebna jest terapia szokowa. Z kolei Viktor Orbán zrozumiał, że jedyną szansą na wprowadzenie tak głębokich zmian to pierwszy rok rządzenia, kiedy wyborcy są jeszcze entuzjastycznie nastawieni i niezmęczeni reformami. Wprowadzenie tak odważnych zmian w krótkim czasie daje też szansę, że owoce tych zmian będą widoczne jeszcze przed kolejnymi wyborami. aparatu państwa po trzech latach niemal nieustannej rewolucji, Fidesz Viktora Orbána wciąż utrzymuje bardzo wysokie poparcie na Węgrzech i w chwili pisania tej analizy w sierpniu 2013 roku wciąż utrzymywał prowadzenie w partyjnych sondażach. Viktor Orbán udowodnił, że można odważnie reformować pastwo i nie tracić społecznego poparcia. Współcześni europejscy politycy jak ognia boją się wprowadzenia drastycznych reform właśnie z obawy o utratę poparcia. W Polsce wszyscy pamiętają doświadczenia rządu Jerzego Buzka, który pod koniec lat 90. wprowadzał wielkie reformy, wskutek czego jego ugrupowanie poniosło wielką klęskę wyborczą, mimo że same reformy były często chwalone i w Polsce i za granicą. Polscy politycy nabrali przekonania, że zdecydowane działanie musi zakończyć się polityczną porażką. Od tego czasu nikt nie przeprowadził w Polsce już tak gruntownych reform. Orbán pokazał, że polskie doświadczenie Buzka nie musi być regułą. Warto zwrócić uwagę na skalę przebudowy kraju, sposób przygotowania reform i przygotowanie do tej sytuacji wyborców. Mimo ogromnej krytyki z zewnątrz, mimo zapewne nieuniknionego chaosu związanego z gigantyczną ilością zmian, mimo zdarzających się błędów, mimo kontrowersyjnego dla wielu podejścia do spraw gospodarczych i budowy
Niskie podatki dla obywateli i małych firm Warto przyjrzeć się temu, co jest celem działań rządu Fideszu i jakie narzędzia do osiągnięcia tego celu zostały użyte. Jak już wspomniałem, jednym z głównych celów polityki Viktora Orbána jest odbudowa węgierskiej klasy średniej i wzmocnienie węgierskich rodzin. Przez ostatnie 20 lat na Węgrzech rozwijały się przede wszystkim międzynarodowe koncerny, które miały wiele przywilejów i których inwestycje jak we wszystkich państwach postkomunistycznych - były niezbędne. Na Węgrzech, jak wszędzie indziej w krajach dawnego bloku, nie było kapitału. Małe i średnie przedsiębiorstwa nie rozwinęły się tak, jak na przykład w Polsce. Niewielu Węgrów zostało właścicielami firm i majątków. Zmiana tej sytuacji jest jednym z podstawowych celów obecnej ekipy. Co robi więc węgierski rząd, by to osiągnąć? Mimo finansowego kryzysu, Viktor Orbán zdecydował, by radykalnie obniżyć podatki dochodowe dla obywateli. Wprowadził podatek liniowy dla osób fizycznych na poziomie 16 procent, a dla małych i średnich na jeszcze niższym, 10-procentowym poziomie. Rodziny otrzymały wsparcie w postaci ulg podatkowych na dzieci. Średnio zarabiająca rodzina z trójką dzieci praktycznie nie płaci podatków. Rząd dał też bardzo silne wsparcie setkom tysięcy rodzin, które stanęły wobec zagrożenia niemożności spłaty kredytu hipotecznego zaciągniętego w frankach szwajcarskich. Na Węgrzech problem ten jest dużo bardziej poważny, niż np. w Polsce. W ciągu ostatnich 10 lat kredyty przyznawano tam na dużo łatwiejszych zasadach niż w innych krajach, nie informowano o wszystkich możliwych skutkach zaciągania zobowiązań w obcych walutach. Wielka akcja kredytowa wywołała duży ruch na rynku nieruchomości, ceny mieszkań szły w górę, a setki tysięcy rodzin postanowiły kupić nowe lokum. Po kilku latach te rodziny rodząca się klasa średnia znalazły się w dramatycznej sytuacji. Szef Węgierskiego Banku Centralnego ogłosił wyniki badań, z których wynika, że nawet gdyby na Węgrzech nie było kryzysu, wówczas problem ze spłatą kredytów miałaby połowa obywateli mających dziś kłopoty. Banki prowadziły niezwykle swobodną politykę w tym zakresie. Jednocześnie kurs waluty ustalany był nie jak w wielu innych krajach w odniesieniu do stawki do LIBOR, ale był ustalany według uznania władz banków. Rząd Viktora Orbána zmusił więc banki do wprowadzenia możliwości przewalutowania, bądź spłaty kredytu po ustalonym kursie, niższym od rynkowego. Krytycy zarzucali mu łamanie rynkowych zasad gry, ingerencji w politykę banków działających według rynkowych zasad. Jego zwolennicy przekonywali, że banki wcześniej grały nie fair, nie informując klientów o możliwych skutkach podjętych decyzji. A doprowadzenie do bankructwa tysięcy rodzin mogłoby zakończyć się katastrofa społeczną.
Kolejnym ważnym krokiem na rzecz budowy klasy średniej są działania wspierające małe i średnie węgierskie przedsiębiorstwa. Ministerstwo gospodarki prowadzi kilka programów wspierających MSP. Porządkowane jest niezwykle skomplikowane prawo utrudniające życie przedsiębiorcom. Obecnie, otwierając firmę na Węgrzech, można już niemal wszystko załatwić u jednego urzędnika. Najważniejszym jednak krokiem było przekazanie przez Bank Centralny 750 miliardów forintów (ok 10 miliardów złotych) bankom komercyjnym, aby mogły udzielać węgierskim przedsiębiorcom kredytów na preferencyjnych warunkach, oprocentowanych na 2,5 procent rocznie, kiedy podstawowa stopa procentowa na Węgrzech wynosi 4 procent. Akcja ta zakończyła się dużym sukcesem małe węgierskie firmy szybko ustawiły się w kolejce.
Obciążenie międzynarodowych koncernów Te wszystkie kroki rząd podjął, kiedy Węgry znalazły się w dramatycznej sytuacji finansowej. Kraj był na skraju bankructwa, a na ogromne zadłużenie powstałe za czasów rządów socjalistów nałożył się światowy kryzys finansowy. Mimo tego Orbán postanowił oddać jak najwięcej pieniędzy w ręce obywateli. Uznał, że skutki kryzysu muszą być rozłożone równomiernie i jego ciężary powinni ponosić nie tylko obywatele, ale także wielki międzynarodowy biznes, który przez lata działał na Węgrzech na bardzo uprzywilejowanych zasadach. To był polityczny wybór, którego dokonał. Wzmacnianie węgierskich rodzin i małych węgierskich firm odbywa się kosztem międzynarodowych koncernów działających w niektórych branżach. Ten krok bardzo słabo wytłumaczony tym, którego dotknął i zachodniej opinii publicznej, spotkał się z olbrzymią, w dużej mierze zrozumiałą z punktu widzenia poszkodowanych krytyką. Rząd Orbána wprowadził tymczasowy dodatek kryzysowy na cztery potężne branże, które jak uznał powinny dzielić obciążenia związane kryzysem i które mimo tych obciążeń ciągle zostaną dochodowymi i dadzą sobie radę: handel wielkopowierzchniowy, czyli hipermarkety, banki, energetykę i firmy telekomunikacyjne. To musiało wywołać sprzeciw samych zainteresowanych i wspierających je rządów. Innym krokiem, który wywołał olbrzymie kontrowersje była praktyczna nacjonalizacja otwartych funduszy emerytalnych. To również uderzyło w część zachodnich inwestorów. Jednocześnie jednak rząd rozpoczął podpisywanie strategicznych porozumień z wybranymi przez siebie międzynarodowymi firmami, których inwestycje jednoznacznie wspiera. Z reguły są to przedsiębiorstwa produkcyjne, generujące z jednej strony innowacje, z drugiej nowe miejsca pracy. Są wśród nich m.in. firmy wysokich technologii oraz koncerny motoryzacyjne. Węgry w ostatnich latach stały się czołowym producentem samochodów w tej części Europy. Swoje fabryki rozwijają takie firmy Mercedes, Audi czy Suzuki. W sferze finansów rząd Orbána dokonywał bardzo głębokich cięć w rozbudowanej administracji rządowej i samorządowej. W związku z naciskiem Komisji Europejskiej ograniczenia wydatków dotknęły niemal wszystkie resorty rządowe. Obecna ekipa wprowadza także bardzo duże zmiany w systemie edukacji. Z jednej strony ogranicza liczbę szkół wyższych, nieproporcjonalnie dużą w stosunku do liczby mieszkańców kraju. Z drugiej próbuje wprowadzić system mający zniechęcić absolwentów wyższych uczelni do opuszczenia kraju poprzez nałożenia konieczności zwrotu części kosztów edukacji na wyższej uczelni, jeśli młodzi ludzie podejmą po studiach pracę poza granicami Węgier. Nauczyciele y kolei, grupa bardzo na Węgrzech spauperyzowana, otrzymali bardzo wysokie podwyżki płac.
Poprawa wskaźników gospodarczych Sytuacja finansowa kraju oraz stan gospodarki w 2013 roku zaczęły się poprawiać. W pierwszym kwartale węgierska gospodarka odnotowała pierwszy od wielu miesięcy znaczy wzrost na poziomie 0,7 proc. OECD przewiduje, że w 2013 roku gospodarka węgierska wzrośnie o 0,5 procent, a 1,5 proc. w 2014 roku. W kwietniu 2013 roku inflacja spadła do 1,7 procent.. Wzrosły wskaźniki optymizmu, a Komisja Europejska uwolniła Węgry z procedury nadmiernego deficytu budżetowego. Komisja przewiduje, że na koniec 2013 roku deficyt budżetowy na Węgrzech wyniesie 2,7 procent. W połowie 2013 roku Węgry spłaciły przed czasem pożyczkę zaciągniętą w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Jednocześnie rząd Orbána poddawany jest nieustannej krytyce ze strony instytucji europejskich i działaczy lewicowych i liberalnych ugrupowań europejskich. Krytyka dotyczyła zarówno działań prawnych, zmian w konstytucji, prawie wyborczym, prawie dotyczącym mediów, jak i działań na polu gospodarki. Można jednak spodziewać się, że zarówno wobec faktu, iż gospodarka zaczyna wykazywać pozytywne tendencje, a partia Viktora Orbána, mimo nieustannych oskarżeń o łamanie demokracji, nadal cieszy się w swoim kraju największym poparciem, ta krytyka będzie stopniowo malała, zwłaszcza, jeśli Fideszowi uda się utrzymać dobry wynik w wyborach do europarlamentu i ponownie wygrać wybory do krajowego parlamentu w 2014 roku. sposób jeden z najbardziej charyzmatycznych polityków współczesnej Europy zmienia swój kraj i powoli wyciąga go z kryzysu. Niezależnie od sympatii politycznych, nie da się ukryć, że Węgry mimo dramatycznej sytuacji finansów i gospodarki w 2010 roku nie tylko nie dołączyły do listy krajów, które wymagały międzynarodowej pomocy, nie stały się ani Grecją, ani Portugalią czy Hiszpanią, ale powoli stają na nogi. W czasach, gdy większość przywódców europejskich zmaga się z nienaruszalnością systemu, faktem, iż bieg dziejów coraz bardziej zależy od międzynarodowych instytucji finansowych, wielkich korporacji, agencji ratingowych, a nie od politycznych decyzji przywódców wybieranych przez wspólnoty obywateli, Viktor Orbán próbuje przywrócić polityce jej sprawczość. W przeciwieństwie do wielu międzynarodowych instytucji, Orbán otrzymał od swoich wyborców bardzo silny mandat i - co więcej - wygląda na to, że ten mandat zostanie podtrzymany. A Europa, tak jak nie powinna ingerować w wewnętrzne procesy, kiedy radykalnej rewolucji w Hiszpanii dokonywał demokratycznie wybrany lewicowy przywódca Jose Luis Zapatero, tak powinna uszanować demokratyczny wybór Węgrów i drogę, którą zaproponował swoim wyborcom konserwatysta Viktor Orbán. Warto też zastanowić się, czy jego wizja Unii Europejskiej, bliskiej wizji ojców założycieli Unii, nie ma zwłaszcza w obecnych czasach szansy na realizację w przyszłości, która w przypadku tego wielkiego projektu politycznego jest bardzo niepewna. Europejscy politycy, analitycy, intelektualiści i dziennikarzy powinni dokładnie przeanalizować węgierskie doświadczenia. Warto odłożyć na bok emocje, poznać kontekst podejmowanych decyzji i przyjrzeć się, w jaki
Igor Janke Prezes niezależnego think tanku Instytut Wolności, partner w firmie doradczej Bridge, współwłaściciel platformy blogowej Salon24.pl. Przez wiele lat pracował jako dziennikarz, był m.in. redaktorem naczelnym Polskiej Agencji Prasowej, szefem działu politycznego dziennika Rzeczpospolita, prowadził programy publicystyczne m.in. w TVP i Radiu Tok FM, napisał setki analiz, reportaży i wywiadów m.in. z prezydentem USA Barackiem Obamą. Jest autorem książek POPiSowa kronika upadku i Napastnik. Opowieśc o Viktorze Orbánie
Kontakt Eliza Głowacka-Szprot Managing Director eliza.glowacka@ceedinstitute.org CEED Institute Krucza 24/26 00-526 Warsaw, Poland phone (+48) 882 054 546 www.ceedinstitute.org