POLSKIE PRACE NAD MAGNEZEM I NAWOZAMI MAGNEZOWYMI

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXII, Z. 2, WARSZAWA 1971 ZBYSZKO TUCHOŁKA POLSKIE PRACE NAD MAGNEZEM I NAWOZAMI MAGNEZOWYMI Występowanie magnezu w popiele roślinnym znane jest od dawna. Już Liebig, stwierdzając obecność magnezu w popiele wszystkich roślin, zalicza ten składnik do niezbędnie potrzebnych każdej roślinie. Późniejsze badania, prowadzone w drugiej połowie XIX wieku przez wielu autorów nad potrzebami pokarmowymi roślin, potwierdziły niezbędność m a gnezu w procesie odżywiania się roślin składnikami mineralnymi. Odkrycie przez W illstättera i Stolla w 1913 r. magnezu w budowie chlorofilu ugruntowało przekonanie, że bez tego składnika rośliny obejść się nie mogą. Mimo to magnez jako składnik nawozowy nie znajdował w tym czasie szerszego zainteresowania. Również w literaturze polskiej, dotyczącej zagadnień chemii rolnej i nawożenia, do pierwszej wojny światowej nie ma żadnych danych o potrzebie stosowania magnezu w nawożeniu roślin. Jest wprawdzie w tomie I Rolnika Polskiego, napisanego przez Z. Gwareckiego i A. Kohna (rok 1862) wzmianka o magnezie jako składniku popiołu drzewnego, zalecanego do stosowania jako nawóz, bez określenia jednak przydatności tego składnika jako elem entu nawozowego. W okresie międzywojennym w polskiej literaturze chemiczno-rolniczej ukazało się wiele prac omawiających działanie magnezu zawartego w nawozach, ale prawie wyłącznie na tle badań nawozów potasowych i nawożenia potasem. W badaniach tych magnez był traktowany głównie jako składnik balastowy nawozów potasowych bądź rozpatrywano wpływ potasu na gospodarkę rośliny magnezem. Pierwsze wzmianki o magnezie w tym czasie znajdujemy w pracach Emila Godlewskiego. W pracy ogłoszonej w 1922 r. w Pamiętniku PINGW autor podaje wyniki doświadczeń przeprowadzonych w latach 1906-1910 w Prądniku pod Krakowem, w których badano działanie nawozowe potasu. Z uzyskanych wyników autor wnioskuje, że niedobór potasu zacieśnia stosunek potasu do wapnia i magnezu, co może być wskazówką do określania potrzeb nawożenia potasem. Niedostatek potasu w glebie

150 Z. Tuchołka powoduje mniej ekonomiczne wyzyskanie pobranych przez roślinę innych składników, między innym i magnezu. Od 1929 r. wykonano w Polsce wiele badań nad niskoprocentowymi solami potasowymi z kopalni w Kałuszu i Stebniku. Sole te zawierały znaczne ilości magnezu w formie siarczanu i chlorku. Stebnickie langbeinity zawierały do 48 /o MgS04, kalimagnezja do 38%, a kainit do 21%. Badania te, prowadzone głównie w ośrodku warszawskim pod kierunkiem Górskiego i w ośrodku poznańskim pod kierunkiem Terlikowskiego, wykazywały w doświadczeniach wazonowych i polowych w wielu przypadkach lepsze działanie nawozowe surowych soli potasowych niż soli skoncentrowanych. Spowodowało to rozwinięcie badań zmierzających do określenia działania nawozowego składników ubocznych, zawartych w nawozach potasowych, przede wszystkim chlorków i siarczanów sodu, magnezu i wapnia oraz w ystępujących w tych nawozach iłów. W syntetycznym opracowaniu wyników tych badań, podanym przez Górskiego, Korczewskiego i Terlikowskiego, znajdujem y stwierdzenie, że sole m a gnezu zawarte w nawozach potasowych nie wykazują korzystnego działania na plon roślin. Spośród badanych roślin zbożowych i motylkowych tylko bobik wykazał pozytywną reakcję na magnez i to w niewielkim stopniu. Z ubocznych składników surowych soli potasowych korzystny wpływ na rośliny autorzy przypisują raczej solom sodowym i iłom, zaliczając tu także bor w ystępujący w kopalniach w małych ilościach. Dalsze badania w tym zakresie, prowadzone przez Górskiego, Byczkowskiego, Kwinichidze i innych, dały podobne rezultaty. Wszyscy ci autorzy eksponują sód jako składnik uboczny soli potasowych, mogących działać pozytywnie na plon roślin, stwierdzając równocześnie brak reakcji roślin na zawarty w tych nawozach magnez. Wyniki tych badań nie byty zachęcające dla prowadzenia prac nad potrzebami nawożenia magnezem. Toteż zagadnienie to nie znalazło się w tym czasie w szerszym zakresie na warsztacie badań polskich placówek naukowych chemiczno-rolniczych, mimo że w latach trzydziestych w literaturze fachowej (również polskiej) sygnalizowano szereg obserwacji stwierdzających u roślin uprawnych występowanie objawów niedoboru magnezu, który dało się usunąć przez dodanie magnezu w nawozach. Można tu wymienić prace Jacoba i Altena (1930, 1935) nad żytem i owsem, Jensena z owsem (1931), prace am erykańskie z pszenicą, kukurydzą i ziemniakami (Carolus, 1933-1935), a także polskie prace Nowotnej (1938) nad burakam i cukrowymi. W Polsce jednak w okresie międzywojennym i w pierwszych latach po ostatniej wojnie badania nad potrzebą nawożenia magnezem nie były prowadzone na szeroką skalę. Wydaje się, że jedną z głównych przyczyn tego stanu rzeczy był brak dogodnych metod do określania warunków, w jakich w ystępują rzeczywiste potrze

Prace nad nawozami magnezowymi 151 by nawożenia magnezem i efektywność tego zabiegu, przede wszystkim metod oznaczania zasobności przyswajalnego magnezu w glebach. Posiadanie takiej metody, nadającej się do masowych oznaczeń i wykazującej wystarczającą zgodność z reakcją roślin na nawożenie magnezem pozwoliłoby dopiero na właściwą organizację badań i uzyskanie pozytywnych wyników. Zasobność gleby nie jest wprawdzie jedynym czynnikiem decydującym o skuteczności nawożenia magnezem, jednak jest to zawsze pierwszy sygnał wskazujący na możliwość występowania potrzeby nawożenia tym składnikiem. Nie jest wykluczone, że brak wyników działania soli magnezowych, zawartych w nawozach potasowych, w badaniach prowadzonych w Polsce w okresie międzywojennym był związany z niedostatecznym rozeznaniem gleb pod względem zasobności w magnez. W pracach tych nie ma żadnych danych o glebach, na których wykonano doświadczenia, poza określeniem typu gleby według ówcześnie obowiązującej nomenklatury. Stąd badania te nie mogą być w pełni przydatne do wnioskowania o rzeczywistych potrzebach nawożenia magnezem na glebach polskich. W pierwszych latach po ostatniej wojnie naukowe placówki chemii rolnej i gleboznawstwa nie prowadziły szerzej zakrojonych prac nad potrzebami nawożenia magnezem w rolnictwie polskim. Pierwsze prace na tem at zasobów magnezu w glebach (rok 1957) pochodzą z ośrodka w arszawskiego, kierowanego przez Musierowicza. Badania na tem at magnezu rozwinęły się w tym okresie bardzo szeroko i w różnych kierunkach. Prace te można zgrupować w szereg problemów, dotyczących badań skierowanych na określenie potrzeb i efektywności nawożenia magnezem w rolnictwie polskim. Wyodrębnić można 4 najważniejsze problemy lub grupy problemów, rozwiązywanych w polskich placówkach naukowych chemiczno-rolniczych i gleboznawczych, a mianowicie: poszukiwanie i ocena metod oznaczania przyswajalnego magnezu w glebach, oznaczania zasobności gleb w magnez, badania doświadczalne nad efektywnością nawożenia magnezem w różnych warunkach, ustalenie przydatności różnych form nawozów magnezowych i poszukiwanie źródeł tych nawozów. Prace badawcze nad metodyką oznaczania przyswajalnego magnezu w glebie dotyczyły głównie metody Schachtschabela chemicznej analizy gleb i metody mikrobiologicznej za pomocą Aspergillus niger. Prace te prowadzone były głównie w ośrodku warszawskim (Górski, Nowosielski) i wrocławskim (Boratyński i współpracownicy) oraz w Krakowie (Domnicz) i Poznaniu (Tuchołka, Zodrow, Stefaniak). Wyniki tych prac wykazały na ogół dużą zgodność obu metod, z tym że na glebach zasobnych

152 Z. Tuchołka w Mg wyniki są bardziej rozbieżne, metoda mikrobiologiczna wykazuje bowiem wyższe wartości niż metoda chemiczna. Prace te pozwoliły na rozstrzygnięcie wyboru metody do masowych oznaczeń, wykonywanych, między innymi, przez stacje chemiczno-rolnicze. W ybrano metodę chemiczną Schachtschabela jako prostą w wykonaniu i dającą powtarzalne wyniki w różnych pracowniach. Wątpliwości budzi wciąż jednak zagadnienie liczb granicznych dla tej metody. Zdaniem większości badaczy polskich, podana przez Schachtschabela liczba 5 mg Mg na 100 gleby dla gleb lekkich jest za wysoka. Badania prowadzone w ośrodku poznańskim (Tuchołka) i bydgoskim (Jaśkowski) wykazały, że na znacznej części gleb zaliczanych według metody Schachtschabela do ubogich w magnez, reakcja roślin na nawożenie tym składnikiem nie występuje. Należy przy tym podkreślić, że ustalenie liczb granicznych dla chemicznej metody oznaczania zasobności gleb w Mg w celu określenia potrzeb nawożenia tym składnikiem jest skomplikowane o tyle, że potrzeby i efektywność nawożenia magnezem jest zależna nie tylko od zawartości przyswajalnego Mg w warstwie ornej, ale i od wielu innych czynników, jak zawartość magnezu w głębszych w arstwach gleby, różnice wymagań poszczególnych roślin, zaopatrzenie roślin w inne składniki, jak potas, wapń, azot i jego formy i inne. Zagadnienie określania w arunków stwarzających potrzebę nawożenia magnezem jest jeszcze w stadium dalszych badań. Badania nad zasobnością gleb polskich w magnez rozwinęły się szeroko od ok. 1957 r. Pierwsze prace z tego zakresu pochodzą z placówek naukowych, katedr WSR i zakładów naukowych IUNG. Prace te nie ograniczyły się do inw entaryzacji zasobności gleb w magnez, ale połączone były z poszukiwaniem zależności między tą wielkością a typem i gatunkiem gleby, odczynem, pojemnością sorpcyjną i innym i jej właściwościami. Niektórzy autorzy znajdują zależność między typem gleby a zawartością magnezu, stwierdzając niskie zawartości w glebach bielicowych (Musierowicz i inni), wysoką zawartość w czarnych ziemiach. Jeśli jednak porównać wyniki różnych autorów w liczbach bezwzględnych, trudno dopatrzyć się związku między typem gleby a zawartością m a gnezu. Zagadnienie to wymaga syntetycznego opracowania. Wyniki polskich badań wskazują na istotną korelację między odczynem gleby a zawartością magnezu (Boratyński, Jaśkowski i inni). Korelacja ta nie wystąpiła w badaniach Jaśkowskiego tylko dla gleb mocniejszych, zawierających powyżej 20% części spławialnych. W obszernych badaniach prowadzonych we Wrocławiu (Boratyński) uzyskano wysoki współczynnik korelacji między zawartością przysw ajalnego Mg a pojemnością sorpcyjną gleby. Niektóre badania (Jaśkowski)

Pracc nad nawozami magnezowymi 153 wykazały również istotną korelację ujemną między zawartością magnezu i zawartością cząstek spławialnych w glebie. Obecnie inwentaryzację zasobności gleb polskich w magnez prowadzą stacje chemiczno-rolnicze. Jest to duże osiągnięcie organizacyjne na odcinku badania potrzeb nawożenia w rolnictwie polskim, gdyż tylko tą drogą można uzyskać pełny obraz rzeczywistych potrzeb w tym zakresie. Ogłoszone dotychczas wyniki tych oznaczeń (Czuba według stanu na 30. VI.1967 r.) wykazują, że na zbadanych ponad 300 tys. próbek glebowych, zebranych z obszaru 2,7 min ha, 31% wykazuje złą zasobność, a tylko 35% dobrą zasobność w magnez. Przy tym w niektórych województwach procentowy udział gleb ubogich w magnez jest bardzo wysoki (woj. łódzkie 67%, szczecińskie 58%, koszalińskie 55%). Oznaczenia stacji chemiczno-rolniczych wskazują, że zgodnie z poprzednimi badaniami w Polsce występuje zubożenie gleb w magnez na znacznych obszarach. Należy stąd wnioskować, że sprawa zaopatrzenia rolnictwa polskiego w magnezowe nawozy jest jednym z ważniejszych czynników intensyfikacji produkcji rolniczej. Badania doświadczalne nad efektywnością nawożenia magnezem rozpoczęto na szeroką skalę dopiero w u schyłku lat pięćdziesiątych. Pierw sze wyniki doświadczeń wazonowych (Górski 1960) i polowych (Lachowski 1961, Tuchołka 1962), prowadzone na glebach zaliczanych do ubogich w magnez według metody Aspergillus niger bądź Schachtschabela wykazały znaczną nieraz reakcję roślin na nawożenie magnezem. W doświadczeniach polowych (Tuchołka) nawożenie magnezem dawało zwyżki plonów do 13 q/ha ziarna żyta i do 80 q/ha kłębów ziemniaków. W późniejszych latach ogłoszono wiele prac dotyczących działania nawożenia m a gnezem na plon roślin (Góralski, Boratyński, Jaśkowski, Szukalski, Głębowski, Domnicz, Boguszewski i inni). Obszerne badania stanowiące syntezę 131 doświadczeń z żytem opracował Jaśkowski. W doświadczeniach tych uzyskano średnio zwyżki plonów po zastosowaniu siarczanu magnezu w wysokości 1,6 q/ha ziarna, przy równoczesnym wapnowaniu 1,4 q/ha, a przy stosowaniu dolomitu w porównaniu z wapnem rolniczym 0,8 q/ha. Działanie magnezu w tych doświadczeniach w a hało się jednak w szerokich granicach: maksymalne efekty wynosiły dla siarczanu magnezu 13,7 q/ha przyrostu plonu ziarna, dla dolomitu 18 q/ha. Notowane obniżki plonów nie przekraczały 2 q/ha ziarna. Przy tak dużej rozpiętości działania magnezu autor poszukiwał jego związku z niektórymi właściwościami gleby. Nie dało się w tych doświadczeniach sprawdzić regularnego związku między efektywnością nawożenia Mg a zawartością w glebie tego składnika według Schachtschabela. Trzeba jednak podkreślić, że doświadczenia wykonano prawie wyłącznie na glebach ubogich w magnez. Tylko 20% doświadczeń było wykonanych na.

154 Z. Tuchołka glebach zawierających 5 mg Mg na 100 g gleby, a 73% na glebach poniżej 2,5 mg Mg na 100 g gleby. Należy przypuszczać, że synteza z doświadczeń wykonanych na glebach o dużej i małej zawartości Mg mogłaby dać ściślejszą zależność efektywności nawożonego Mg od zasobności gleby. Badania innych autorów w ykazują również wysoką efektywność nawożenia magnezem. Doświadczenia wykonane w ośrodku poznańskim (Tuchołka, Wojtowska i współpracownicy) wykazują na glebach kw a śnych i ubogich w Mg średnie zwyżki plonów następczych pod działaniem dolomitu w porównaniu do wapna rolniczego: ziemniaki 20,5% (19 doświadczeń), owies 15,8% (11 doświadczeń), żyto 33,8% (19 doświadczeń). W doświadczeniach tych rozpiętość wahań efektywności Mg była stosunkowo znaczna, mniejsza jednak niż w pracach Jaśkowskiego. W ogłoszonych pracach doświadczalnych nad dziełaniem magnezu można znaleźć wiele materiału dotyczącego prób wyjaśnienia zależności efektywności nawożenia Mg od niektórych czynników poza zasobnością gleby. Należy tu wymienić badania nad wpływem nawożenia potasowego, formami i dawkami azotu, nawożenia fosforowego i inne. Badania te wykazują wiele zależności, których ostateczna ocena w y maga jeszcze dalszych prac badawczych. Na uwagę zasługują potrzeby nawożenia magnezem w zależności od formy nawozu azotowtego. Wraz ze zwiększeniem dawek nawozów amonowych (Głębowski), a także mocznika (Góralski, Tuchołka, Wojtowska) w zrastają wymagania roślin w odniesieniu do magnezu. Przypisuje się to zjawisko antagonistycznemu działaniu kationu amonu w stosunku do kationu magnezu w procesie pobierania składników przez roślinę. Wykonane dotychczas w Polsce badania nawozowe z magnezem pod rośliny uprawne wykazują, że w określonych warunkach stosowanie tego składnika daje znaczne efekty. Chociaż nie znamy jeszcze wszystkich czynników warunkujących tę efektywność w naszych wtarunkach, troska o znalezienie źródeł nawozów magnezowych dla rolnictwa polskiego jest niewątpliwie sprawą naszego pokolenia. Perspektyw y zaopatrzenia naszego rolnictwa w nawozy magnezowe są korzystne, gdyż mamy w kraju obfite źródło surowców do produkcji tych nawozów. Surowcami tymi są przede wszystkim dolomity, które w ystępują u nas na znacznych obszarach, są dobrze zinwentaryzowane i poznane. Wchodzą też w rachubę odpady dolomitowe z przemysłu hutniczego, zalegające w hałdach w wielu milionach ton w śląskim okręgu przemysłowym. Dolomit jest przydatny do nawożenia magnezem gleb kwaśnych, których znaczna część jest uboga w magnez. Na gleby niekwaśne, wymagające wapnowania, trzeba mieć do dyspozycji nawóz magnezowy nie zawierający wapnia. Nadaje się tu przede wszystkim siarczan magnezu, który jednak dla masowego zaopatrzenia rolnictwa nie ma perspektyw

Prace nad nawozami magnezowymi 155 ze względu na cenę, abstrahując od niewielkich ilości odpadowych soli z Kłodawy, zawierających tę sól. Można jednak do magnezowania gleb niekwaśnych wykorzystać serpentynity albo magnezyty, których pokłady w ystępują w naszym kraju wystarczająco obficie. Wartość nawozową dolomitów różnego pochodzenia oraz serpentynitów badano w ośrodkach: warszawskim, poznańskim, gorzowskim, bydgoskim i wrocławskim. Badania te wykazały dobrą przydatność tych materiałów jako nawozów magnezowych bądź wapniowo-magnezowych. Problem potrzeb nawożenia magnezem w naszym kraju został podjęty na szerszą skalę stosunkowo niedawno. Podobnie jest w innych krajach naszej strefy klimatycznej, gdzie liczba badań tego problemu w ostatnich 20 latach ogromnie wzrosła. Nie we wszystkich krajach problem ten ma jednakowe znaczenie. W Czechosłowacji, po konferencji RWPG w 1962 r. w Krakowie, na której przedstawialiśmy nasze ówczesne pozytywne w y niki nawożenia magnezem, wykonano w krótkim czasie badania zasobności gleb całego kraju w magnez. Okazało się, że czechosłowackie gleby prawie nie w ykazują braku magnezu. Nie ma tam więc potrzeby w prowadzania nawozów magnezowych do rolnictwa. W naszym kraju jednak dotychczasowe wyniki badań zarówno w odniesieniu do zasobności gleb, jak i uzyskiwanej efektywności nawożenia magnezem w doświadczeniach zmuszają do traktow ania sprawy zaopatrzenia rolnictwa polskiego w nawozy magnezowe jako jednego z ważnych elementów intensyfikacji produkcji rolniczej. Zainteresowanie sprawą magnezu w rolnictwie dotyczy nie tylko możliwości podniesienia wydajności plonów roślin z hektara. Niedobór magnezu w glebie może spowodować również znaczną obniżkę koncentracji tego składnika w masie roślinnej. W roślinach pastewnych powoduje to pogorszenie ich wartości paszowej, gdyż zwierzęta gospodarskie mają określone potrzeby odnośnie magnezu. Badania roślin pastewnych, wykonane między innymi w ośrodku poznańskim, wykazują silne niekiedy obniżenie zawartości procentowej w sianie łąkowym poniżej normy przewidzianej dla dobrego siana. Na problem ten zwrócił już uwagę Strzemski w 1957 r. Problem potrzeb rolnictwa polskiego w odniesieniu do magnezu jest więc rozległy. Jest on wciąż jeszcze przedmiotem badań. O ile można się zorientować, wszystkie placówki badawcze chemiczno-rolnicze w Polsce zajm ują się obecnie w jakiejś mierze tym problemem. Można stąd sądzić 0 jego znaczeniu zarówno dla rozwoju polskiej nauki chemii rolnej, jak 1 dla postępu w produkcji rolniczej naszego kraju.

156 Z. Tuchołka LITERATURA [1] Adamus M., Boratyński K., Szerszeń L.: Rozmieszczenie magnezu przyswajalnego w profilach gleb lekkich. Zesz. probl. Post. Nauk roi., 50 b, 1964. [2] Andruszczak E., Czuba R., Kamińska W.: Rozmieszczenie magnezu przyswajalnego w profilach glebowych niektórych typów gleb woj. wrocławskiego. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967. [3] В a r t u z i J., Dechnik I., Malicki L.: Zależność zawartości przyswajalnego magnezu od niektórych własności gleb lubelszczyzny. Rocz. glebozn., t. 14, 1964. [4] Birecka H., Tuchołka Z., Kuźmińska K., Wojtowska R.: Badania wartości nawozowej termofosfatów magnezowych. Rocz. Nauk roi., 72-A-2, 1955. [5] В o b r o w n i с к i W., P i e n i ą ż e к T., S с h r o e d e r J., S t о p a S.: Termofosfaty magnezowo-krzemianowe. Przem. ehem., cz. I, R. 12, z. 7, 1956; cz. II, R. 12, z. 7, 1956; cz. III, R. 12, z. 7, 1956. [6] Boratyński K., Roszykowa S., Ziętecka M.: Porównanie metod oznaczania magnezu w glebie na tle niektórych gleb powiatów: Milicz, Bystrzyca Kłodzka i Środa Śląska. Sprawozdanie Wrocł. Tow. Nauk, 16 B, 1961. [7] Boratyński K., Tury na Z.: Wartość nawozowa termofosfatu magnezowo-wapniowego w świetle doświadczeń nawozowych. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963. [8] Boratyński K., Roszykowa S., Ziętecka M.: Badania nad zawartością magnezu w glebie. Zesz. probl. Post. Nauk roi., cz. I i II, nr 40a, 1963; cz. III Rocz. glebozn., t. 14, 1964; cz. V. Rocz. glebozn., t. 15, z. 1, 1965. [9] Bunter E., К a n i о к K.: Karnalit kłodowski jako surowiec magnezowy. Zesz. probl. Post. Nauk roi., 78, 1967. [10] Byczkowski A.: Studia nad mechanizmem działania nawozów potasowych na plon roślin. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936. [11] С u r y ł о T.: Wpływ magnezu na plon oraz skład chemiczny tytoniu. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963. [12] Czekalski A., Miciński B., Tuchołka Z.: Badania nad wpływem składników pokarmowych na występowanie liściozwoju chmielu. Prace Kom. Nauk roi. i leś. PTPN, 23, z. 2, 1967. [13] Czuba R.: Zawartość magnezu przyswajalnego w bielicowej glebie pyłowej w zależności od stosowanego nawożenia w płodozmianie ośmiopolowym. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 78, 1967. [14] Czuba R.: Wyniki badań nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebach polskich. Nowe Roi., z. 12, 1969. [15] D o m n i с z A.: Uwagi do niektórych metod oznaczania przyswajalnego m a gnezu w glebie za pomocą Aspergillus niger. Rocz. glebozn., dod. do t. 14, 1964. [16] Domnicz A.: Przegląd dotychczasowych prac polskich nad magnezem. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967. [17] Filutowicz A.: Wartość nawozowa niektórych produktów potasowych. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936. [18] G a ł a j E., E is В.: Zawartość magnezu przyswajalnego dla roślin w niektórych rodzajach gleb województwa bydgoskiego. Rocz. glebozn., t. 15, z. 2, 1965. [19] Głębowski H.: Wstępne badania laboratoryjne nad rozpuszczalnością i w łaściwościami odkwaszającymi serpentynitów. Rocz. glebozn., t. 12, 1962.

Prace nad nawozami magnezowymi 157 [20] Głębowski H.: Wartość serpentynitu jako nawozu magnezowego. Rocz. glebozn., t. 18, z. 1, 1967. [21] Głębowski H.: Badania nad wpływem nawozów azotowych na pobieranie magnezu przy różnym odczynie gleb. Rocz. glebozn., t. 19, z. 2, 1968. [22] Góralski J.: Wpływ wzajemny potasu i magnezu na plon lnu włóknistego i zawartość niektórych składników pokarmowych. Rocz. Nauk rol., t. 85, 1962, 85-A-2, 1962. [23] Góralski J.: Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach woj. warszawskiego ze szczególnym uwzględnieniem gleb lekkich. Rocz. glebozn., t. 12, 1962. [23a] Godlewski E.: O wpływie nawozów potasowych na wysokość plonów różnych roślin uprawnych. Pam. PINGW, t. 3, z. A, 1922. [23b] Gawarecki Z., Kohn A.: Rolnik Polski, t. 1, Księgarnia Polska A. Dzwonkowskiego i Ska, Warszawa 1862. [24] Górski M.: Studia nad wartością nawozową kainitów polskich. Rocz. Nauk rol., t. 26, 1931. [25] Górski M., Korczewski M., Terlikowski F.: Rocz. Nauk rol., t. 28,1932. [26] Górski M., Barszczak: Termofosfaty magnezowe w porównaniu z innymi nawozami fosforowymi. Rocz. Nauk rol., t. 72-A-2, 1955. [27] Górski M., Głębowski H.: Nawożenie magnezem. Post. Nauk rol., nr 3, 1960. [28] Górski M., Nowosielski O., Lekston J.: Przydatność uproszczonej metody Aspergillus niger do oznaczania zawartości magnezu w roślinie. Rocz. glebozn., t. 10, 1961, z. 1. [29] Górski M., Nowosielski O., Lekston J.: Dalsze studia nad oznaczaniem magnezu za pomocą Aspergillus niger. Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 2. [30] Gutmański I.: Działanie siarczanu magnezowego i fosforanu magnezowo- -amonowego na plony i pobieranie składników przez buraki cukrowe. Cz. I i II, Biul. IHAR, 3/4, 1967. [31] Jaśkowski Z.: Wpływ wapnowania i nawożenia magnezowego na plony lucerny na kwaśnej glebie piaszczystej. Pam. puł., z. 14, 1964. [32] Jaśkowski Z.: Korelacja między zawartością przyswajalnego magnezu a niektórymi właściwościami gleb lżejszych. Pam. puł., z. 17, 1964. [33] Jaśkowski Z.: Efektywność nawożenia magnezowego na glebach lekkich. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 79, 1967. [34] Jaśkowski Z.: Efektywność nawożenia magnezowego na glebach lekkich. Cz. I i II, Pam. puł., z. 24, 1967; cz. III, Pam. puł., z. 32, 1968. [35] Jelinowska A., Kac-Kacas M., Polecka-Nowakowska A.: Zwiększenie efektywności wapnowania gleb lekkich pod lucernę przez nawożenie magnezem. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 79, 1967. [36] Jezierska M., Fabiszewska W.: Zawartość magnezu przyswajalnego w różnych typach gleb. woj. szczecińskiego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [37] Kac-Kacas M., Różycka T.: Porównanie niektórych metod oznaczania magnezu przyswajalnego i wymiennego w glebie. Pam. puł., z. 10, 1963. [38] Kac-Kacas M., Różycka T.: Niektóre badania nad magnezem. Cz. I, Rocz. Nauk rol., 88-A-3, 1964. 139] Kac-Kacas M.: Nawożenie magnezem i wapnowanie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 4, 1964. [40] Kac-Kacas M.: Nawożenie magnezem a wapnowanie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 79, 1967.

168 Z. Tuchołka [41] Kac-Kacas M., Żórawska В., Polecka-No w akowska A., Srzednicki C., Wierzbicka-Kukułowa A., Wójcicki A.: Badania surowca wapiennego Polski dla wykorzystania go w celach nawozowych. Rocz. Nauk rol., nr 90-A-4, 1966. [42] Kac-Kacas М., К o t o w i с z - К а с H., Malińska М., Głowacka L.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. I, Pam. puł., z. 29, 1967. [43] Kac-Kacas M., Drzas K., Maćkowiak C.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. II, Pam. puł., z. 29, 1967. [44] Kac-Kacas M., Drzas K., Maćkowiak C., Malińska M.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo- -hutniczego. Cz. III, Pam. puł., z. 35, 1968. [45] Kac-Kacas M., Szczepanów ski W.: Badania wartości nawozowej niektórych odpadów dolomitowych z przemysłu górniczo-hutniczego. Cz. IV, Pam. puł., z. 35, 1968. [46] Kac-Kacas M., Ruśkiewicz M.: Badania nad przydatnością dolomitów polskich do nawożenia gleby. Cz. I, Rocz. Nauk rol., 92-A-3, 1966. [47] Konecka-Betley K.: Rozmieszczenie wapnia i magnezu w profilu gleb wytworzonych z gliny zwałowej jako jeden ze wskaźników typologicznych. Rocz. glebozn., t. 12, 1962. [48] К o p u t C.: Zależność między składem mechanicznym gleb a zawartością magnezu przyswajalnego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [49] Korczewski M., Majewski F.: Wpływ dawki magnezu na plon i skład chemiczny owsa. Rocz. Nauk rol., z. 1 2, t. 28, 1932. [50] Koter M.: Studia nad wapnem wielkopiecowym. Rocz. Nauk rol., t. 53, 1950. [51] Koter M., Górski M.: Dotychczasowe badania nad zastosowaniem żużla wielkopiecowego w rolnictwie. Prace Inst. Techn. Budowl., nr 91, Prace Kom. żużl., nr 8, Warszawa 1951. [52] Kuryłowicz B., Gąsierowski S., Kroczyński J.: Wyniki badań nad wartością nawozową termofosfatu magnezowego. Post. Nauk rol., nr 1, 1957. [53] Lehmann K.: Pobieranie oraz rozmieszczenie w roślinach niektórych kationów i frakcji magnezu w zależności od koncentracji magnezu w podłożu. Prace Kom. Nauk rol. PTPN, t. 20, 2, 1966. [54] Lehmann K.: Wpływ wzrastającej koncentracji jonów Mg w podłożu na zawartość kationów oraz kształtowanie się frakcji magnezu w ziemniakach. Zesz. probl. Post. Nauk rol., nr 78, 1967. [55] Lachowski J.: Wpływ siarczanu magnezu na plony buraków cukrowych w Polsce. Rocz. Nauk rol., 85-A-4, 1962. [56] Lachowski J., Wesołowski F.: Magnez w profilu glebowym a plony buraków cukrowych. Rocz. Nauk rol., 88-A-4, 1964. [57] Łach o w s к i J.: Wpływ magnezu na wzrost i plony wysadków oraz uzyskane z nich potomstwo buraków cukrowych. Hod. Roślin, Aklim. i Nasienn., t. 10, z. 1, 1966. [58] Łakomieć I.: Wpływ wieloletniego nawożenia na zawartość kationów Mg, Ca, Al i Fe w profilu gleby bielicowej. Rocz. glebozn., t. 16, z. 1, 1966. [59] Machalica A., Ruśkiewicz М.: Złoża dolomitów w Polsce. Mater. Ogniotrw., nr 3, 1961. [60] Majewski F., Majewska W., Janiszewska Z.: Ocena wartości na

Prace nad nawozami magnezowymi 159 wozowej termofosfatu magnezowego. Cz. I, Rocz. Nauk rol., t. 81-A-3, I960, Cz. II, Rocz. Nauk rol., t. 82-A-l, 1960. [61] Maksimów A.: Zawartość magnezu ogólnego w torfach niskich. Rocz. glebozn., t. 12, 1962. [62] Matusiewicz E.: Wpływ magnezu na tle dwóch poziomów nawożenia potasowego na rozwój i plonowanie tytoniu. Prace Kom. Nauk rol. PTPN, t. 18, z. 2. [63] Musierowicz A.: Zawartość związków magnezowych w glebach bielicowych piaskowych terenów Nizin Mazowiecko-Podlaskiej i Wielkopolsko-Kujawskiej. Post. Nauk rol., nr 4(46), 1957. [64] Musierowicz A., Kuźnicki F.: Magnez w glebach Niziny Mazowiecko-Podlaskiej i Niziny W ielkopolsko-kujawskiej. Rocz. Nauk rol., 82-A-2, 1960. [65] Musierowicz A., Sytek J.: Zawartość magnezu dostępnego dla roślin i wymiennego w glebach bielicowych piaskowych RZD SGGW Wolica. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 40a, 1963. [66] Musierowicz A., Konecka-Betley K., Sytek J., Kobylińska I.: Formy magnezu w glebach wytworzonych z lessów na terenach erodowanych. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [67] Musierowicz A., Kępka M.: Zawartość różnych form magnezu w niektórych glebach piaskowych Niziny Mazowieckiej wytworzonych z piasków różnych formacji geologicznych. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [68] Nowosielski O.: Wpływ nawożenia na zawartość magnezu dostępnego w glebie. Rocz. glebozn., t. 8, 1959. [69] Nowosielski O.: Oznaczenie magnezu za pomocą uproszczonej metody Aspergillus niger. Rocz. glebozn., t. 9, z. 1, 1960. [70] Nowosielski O., Siuta J.: Magnez dostępny dla A. niger a magnez wymienny. Rocz. glebozn., t. 9, z. 2, 1960. [71] Nowosielski O., Skłodowski P.: Łączne oznaczanie dostępnych pierwiastków za pomocą A. niger. Magnez i cynk. Rocz. glebozn., t. 13, z. 2, 1963. [72] Nowotnówna A.: O wpływie nawożenia magnezowego na plon i cukrowość buraków cukrowych. Gaz. cukrown., nr 81, 1937. [73] Piszczek J.: Zagadnienie magnezu w glebach lekkich woj. szczecińskiego. Rocz. glebozn., dodatek do t. 9, 1960. [74] Piszczek J., Białous F.: Badania nad metodyką oznaczania magnezu łatwo dostępnego dla roślin. Rocz. glebozn., dodatek do t. 10, 1961. [74a] Piszczek J.: Magnez dostępny dla roślin w bielicowych glebach lekkich Pomorza Zachodniego. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [75] P o n d e 1 H.: Zawartość i formy występowania magnezu w glebach pyłowych. Pam. puł., z. 34, 1968. [76] Reimann B., Michałek K.: Magnez przyswajalny dla roślin w niektórych glebach Wielkopolski. Rocz. glebozn., t. 18, 1967. [77] Ruśkiewicz M.: Dolomity i inne skalne surowce magnezowe w Polsce oraz możliwości ich wykorzystania w rolnictwie. Zesz. probl. Post. Nauk rol., z. 78, 1967. [78] Sadowski S., Dunat S.: Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach powiatu kozielskiego i raciborskiego. Rocz. glebozn., t. 28, 1967. [79] Schillak R., Jaśkowski Z.: Wymienny magnez metodą Schachtschabela. Modyfikacja oznaczania magnezu za pomocą żółcieni tiazolowej. Rocz. glebozn., dodatek do t. 10, 1961.

îeo Z. Tuchołka [80] S с hill а к R.: Kolorymetryczne oznaczanie magnezu w roztworach podstawowych przy zastosowaniu żółcieni tiozolowej. Rocz. Nauk roi., 95-A-2, 1969. [81] Strahl A.: Przystosowanie metody Schachtschabela do masowych oznaczeń zawartości magnezu w glebie. Rocz. glebozn., dod. do t. 13, 1963. [82] Strzemski M.: Nowy problem niedoborowy w Polsce (zagadnienie spadku zawartości magnezu w glebach lekkich). Medycyna weter., R. 11, nr 4, 1955. [83] Swiątkiewicz W., Sapek A.: Zasobność gleb woj. koszalińskiego w przyswajalny magnez. Zesz. probl. Post. Nauk roi., nr 78, 1967. [84] Szukalski H., Zembaczyński A.: Wpływ nawożenia magnezem na plon jęczmienia, pszenicy i rajgrasu w zależności od formy stosowanego azotu. Pam. puł., z. 24, 1967. [85] Szukalski H., Zembaczyński A.: Przyswajanie przez rośliny magnezu z dolomitu. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967. [86] Terlikowski F., Kuryłowicz B.: Doświadczenia wstępne nad w artością produktów nawozowych stebnickich. Rocz. Nauk roi., t. 21, 1929. [87] Terlikowski F., Byczkowski A., Sozański S.: Wpływ formy nawożenia potasowego na skład chemiczny roślin. Rocz. Nauk roi., t. 31, 1932. [88] Terlikowski F., Byczkowski A., Sozański S.: Zmiany składu kationów w kompleksie sorpcyjnym gleb w zależności od formy nawożenia potasowego. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936. [89] Terlikowski F., Byczkowski A.: Oddziaływanie różnych produktów nawozowych potasowych na plon i zawartość w roślinach składników kationowych. Rocz. Nauk roi., t. 37, 1936. [90] Tuchołka Z.: Z prac Katedry Chemii Rolnej WSR w Poznaniu nad zagadnieniem potrzeb nawożenia magnezem na glebach polskich. PWRiL, Agronom., 1962. [91] Tuchołka Z., Baluk A., Lehmann K.: Zawartość składników mineralnych w roślinach łąkowych z niektórych rejonów Wielkopolski. Prace Kom. Nauk roi. PTPN, t. 18, z. 2, 1964. [92] Tuchołka Z., Wojtowska R.: Działanie nawozowe różnych form nawozów magnezowych. Prace Kom. Nauk roi. PTPN, t. 19, z. 1, 1965. [93] Tuchołka Z., Wojtowska R., Lehmann K.: Działanie nawozowe mocznika w zależności od zaopatrzenia roślin w magnez. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 84, 1968. [94] Tuchołka Z.: O potrzebach nawożenia magnezem gleb w Wielkopolsce. PWRiL, 1968. [95] W o n d rausch A.: Magnez łatwo przyswajalny w glebach woj. lubelskiego. Ann. UMCS Sec. E, t. 15, z. 4, 1960. [96] Wójcik B.: Zasobność gleb w magnez niektórych powiatów woj. poznańskiego. Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 78, 1967. [97] W у г o b a Z., S i t В., B i a ł a s T.: Magnez w nawozach i nawożeniu gleb. Przem. ehem., t. 44, z. 8, 1965. [98] Zembaczyńska A., Bystrzycka E.: Badania nad zawartością magnezu w niektórych glebach woj. zielonogórskiego. Pam. puł., z. 14, 1964.